Марий колумбиада - ИЛЕТ ГЫН, УЖАТ

 
Ончылмут йыжыҥ
 
Ончылмут йыжыҥ
«Авамланде» деч вара тыгай кугу сылнымут радыналан кужуракак тулармут-ончылмутым лудшемлан темлаш лийым. Чынакак вет тулармут манаш лиеш кеч-могай книга тӱҥалтыште пӱралтше (але пӱралтдыме, лӱмжылан гына шындыме, тугаят лиеш дыр) ончылмутым. Сӱан тарваныме деч ончыч – романат тугаяк сӱан! – каче пеленже тулар ден тулачым, тулартыше пошкудыжо-влакым налеш, вачешыже вещмешак семын шувышым лупшалеш, тушко кунар кӱлеш аракам да чес-сийым пышталтат. Тыге солык налаш, ӱдыр йӱкташ кудал колтат. Мыят тендан ончылно тулар ден тулаче дане пойдаралтше качымарий гаяк улам. А налшаш ӱдыржӧ те улыда, йӧратыме лудшо-шамычем. Ала кумылдам савырен кертам гын, ала уке гын веле, кузе Юмо пӱрен, тугакак лийже тек.
Ну, Кугу Юмем, Кугу Пӱрышем, Марий Лудшем мый декем савыраш полшыза. Тӱҥалына веле.
Такше кугу ончылмутым нимаят ом йӧрате манам гын, йоҥылыш ом лий. Илышыже гына туге толын: мом от йӧрате, тудак саҥгашкет перна. Таклан огылыс калыкыште ойлат: «Огым манше кынергут соктам кочкеш». Первыяк роман жанрым тӱкалтыде ок лий чай. Сылнымутышто, манына, прозышто, улыт роман, повесть, эссе, ойлымаш, тӱрлӧ кӱчык мыскара, анекдот, афоризм, кӱчкмут аршаш да тулеч молат. Эше уло рушышто «калык роман».
Мыйжын вара могай лектын? Шукыжым тыште шарнымаш. Такше тудым мемуар жанрыш пуртат. Но кидыш логалшет ик яра шарнымаш гына огыл. Тугеже роман-хроника? Тыгай жанрыште сереныт, маньыч критикмыт, Осмин Йыван, Арсий Волков, Владимир Любимов, Петр Алмакаев, Михаил Байков. Ала роман-шарнымаш? Но тиде садыгак мемуар.
Ондакше мый маньым: роман-попурри. «Попурриже» музык гыч толеш. Шуко тӱрлӧ сын-кунан, тӱрлӧ йоҥгытан муро да сем-шамычым – ойганымат, сӱаныште рашкалтарымымат, йӧратымашанымат, каласенмурымат, еҥым тойымо годымат – чыла-чыла вуйлатен наҥгайыше шӱртӧ гай сюжет-йоҥгалтыш музыкышто шуко тӱсан шерым кередымыла пижыктен шында. Тыштат тугак погыненыт: мемуаржат, шарнымашыжат, хроникыжат, кӱчык мыскара ден шем сотармутат, лирический миниатюрыжат, тыгакак поэма, почеламут, пьесе гыч ужашат, тичмаш ойлымашат, газетла гыч пӱчкышат, телеграмме ден серыш-влак але нунын катышышт. Вуйлатен наҥгайыше рӱдӧ йошкар шӱртыжӧ тыште иктак гына: мландӱмбак толшо айдеме да тудын шӱмышкыжӧ Юмынак пыштыме сылнымут-сӧралже, йӧратымашыже. Шукыж годым шкевуят илен кертшашлык произведений-шамычым пуртем гынат, нуно кӧргӧ тӱняшт дене йошкар шӱртемын шержак улыт.
А молан тыге ыштыме? Роман гын, роман ман ыле да сита веле, мом кычалтылашыже. Тыште тулмутын вес йыжыҥже ила. Кудло ийым эртыше «самырык писательда» семын мыйын ынде тугай правам шочо, шонем, йоҥылыш ом лий гын – рашрак умылтараш, молан да кузе толынам марий чечен сылнымутыш, тушко пурен, могай эн тутло шонымашем илышыш пурташ тыршенам?
Мый йокрок дене кучедалам! Пером кагазыш тушкалтем веле, тунамак ик шонымаш вуйыштем шонанпылла ылыжеш. Мый палем: сылнымут – тиде айдемын чонло пайремже, чыла пашажым кудалтен, авторын возымыжым кидышкыже налеш. Тугеже тудлан пайремак кӱлеш. А пайрем гай огыл, да кугу шӱлыкан, ойган, ушет кая тура савыртышан, шуко лончан, шинчам шуралтен койдымо пычкемышан илышым лудшетлан сӱретлен пуынет гынат, туге сере, манынам шканем, лудшаш кумыл шампан аракан шоҥан меҥгыжла вуй турашыже шогалже. Тек возымаштет шемыжат шемак лиеш, авторын вольнаж дене ошыш ок савырне – тыгай шояк шерым темен, но – сылнымут, йокрок деч посна! Тек лиеш шинчавӱдан, но тыгодымак мучашдыме шӱлыкан кагаз лостык дене авырналтше огыл. Валентин Колумб деч йодынам: «Моло поэт-шамыч шке почеламутыштым ушеш пыштен лудыт, сценыш лектыт да, а тыйже (ме эреак тый манынна) тичмаш почеламутетымат, нунын ужашыштымат, эшеже Есениным, мутлан налаш, пӱтынек ушышто кучет да мемнан тыглайын кутырен шинчымына годым уш гычак лудат, Маяковскиет-мочет, Твардовскиет... А шкендын возымым сценыште кагаз деч посна нигунамат огыт. Молан тыге?» – «Мый калык ончылно артистла кояш ом йӧрате, – лие вашмут. – Мый поэзийын шемпашачыже улам, йылдырге волгалт коштшыжо огыл». Вес гана верлибр але эрыкан стих нерген кутырымо, мутышто ударенийым вашталтылме нерген да монь. «Кӱдырчӧ нимогай ритмым ок пале!» – шуко шонаш ситышын руал пуыш.
Тидыжым романемын жанрже шотыштат кучылтнем. Тудымат айдеме шкак вет шонен луктын, кава гыч толшо огыл. Акрет годсек шуаралтше канон йӱла, радам, кеч-могай законат курым дене иланен-чапланен шукталтын, но садыгак кушто да кунам-гынат тудынат мучашыже уло, шаланен кертеш, кузеракын мучашдымылыкыш, сандалыкыш, рельс гай кок вияш линийым уш дене колтымек, нуно теорий почеш пӱчкылтшаш улыт. Ончылмутат тугаяк мучашдыме Сандалык. Тӱржӧ уло гынат, мучашдыме – илыш тугак эше мланде ӱмбалне уло да лияшак тӱҥалеш гын, туштат кӱдырчӧ вет ритм радамым ок пале.
Маньымыс, йокрок дене кучедалам. Чыла жанр гыч иктыже гына илаш праван: лудшылан йокрок ынже лий, шонем.
А ынде тыште мом те ужын кертыда – тудын нерген. Кеч-могай айдемат аважын кӧргеш илана, шочеш, кушкеш, шкенжым тиде мӱгыралт шогышо илышыште кычалаш тӱҥалеш – могай улмаш тудын пӱрымашыже? Ик велыш лупшалтеш, вес вере, могай паша-профессийлан шочын. Юмын палемдыме почеш мом ыштышаш, могай пашалан тудын талантше уло? Мый гын шкем алят кычалам ала-мо... Южо еҥ пеш вашке верештеш, пуйто пеш чоткыдын, пеҥгыдын йол ӱмбак шогалеш. Мыйже вараш кодынрак шушо лийым, очыни.
Моланже... Марий еҥын шочаш тӱҥалмыж деч ончыч ик тугай койдымо аза лектын возеш – вожылмашыже. Да коктын нуно ӱмырешлан ӧндалалт шинчыт: «Ой, иктаж еҥ удам ынже шоно, ынже ойло. Ой, ала тыге ыштен йӧра, ала шып кодаш? Лучо ончык лекташ огыл. Керек айда». Чонемже пеш кычкыра да, пеш чолга да, молым кынервуй дене шӱкедылаш ӱжеш да... Тунамак мӧҥгеш чакнем. Такше тоштын илаш кӱлеш, тоштын!
Валентин Колумб нерген «Ӱмыремым арам шым эртаре...» книгалан тӱрлӧ еҥын возымыжым чумыркалаш тӱҥалме годым кызытсе «музей-тоштер рӱдерын» вуйвер озаже Владимир Козлов, Лайд Шемйэр, редакцийыш тольо да ойла: «Юрий Иванович, те Колумб нерген шуко паледа маныт. Шарнымашдам книгалан налнем». – «А мыняррак сераш кӱлеш?» – «Иктаж шым-кандаш лостыкым». – «А тиде могай лостык, печатный мо? Печатный лостык вет иктыжак коло кок машинописный странице». – «Уке-е, тыглаяк кандаш машинописный лостык веле». – «Кандашлум пуэда гын, нимат огыл, серем, пурташ тыршем, а тыглай кандаш лостыкеш... Валентин Колумб нерген?! Уке-е, тыгай паша мыйынлык огыл». Тыгеракын саде книга деч ӧрдыжеш киен кодым. Лекте саде книга, пеш сайын сӧрастарыме, пеҥгыде, йылгыжше коман, кӱрен тӱсан, да вуймутшак Колумбын шканже шкеак пуымо: «Ӱмыремым арам шым эртаре...» Чапле, сӧрале книга!
Но шонымаш, Козлов дене вашлиймаште иланыше, мыйым шкеж деч ыш утаре. Чынакак, маньым шканем, Галютин (Колумб мыскара йӧре «Голю-утин манеш ыле), шагал огыл палетыс. Чыла тидым шке пеленет наҥгаен, вес тӱня лончеш йомдарынет мо? Валентин гай поэт, Миклай Казаковын тошто театрыште Колумбын вуймучаште колотка воктен ойлымыжла, шӱдӧ витле, кок шӱдӧ ийлан ик гана толеш. Серен от кодо гын, шӧраш лийдыме кугу языкым шке вуешет пӱтырет. Вот кузерак шоналтышым шканем, саде книган мыйын серыме деч посна лекмеке. Да шкемын йыр погынышо йолташ-шамычат ӧпкелен маньыч: «Чумыржо латвич ий тиде поэтын пеленже пален-умылен-колышт-ончен коштынат да, нимомат ынет каласе... Шот мо тиде?»
Кучен шинчым саде книгам, Шемйэрын лукмым, лудаш пижым. Уло тӱня дене манме гай лукмо. Пеш суапан паша. Могай да кушеч гына Колумбын йолташыже уке улма-аш! Але чылаже пуртен кертме огыл чай, папкешак кодын. Шкенан ятыр литератор ден писатель-поэтмытат возымыштым, шарнымашыштым пӧлекленыт. Тыгак чылт мыланна палыдыме да, шем пашам ыштен, поэт дене вашлийын кутыраш пӱралтше еҥ-шамычат. Шукынжо поэтын кузе колымо амалжым да, тудым чаманен, переген моштыдымынам каргеныт. Да книгашке эре тудын куатле творчествыж нерген пагален шонымаш, чока аклеммут пуреныт, мер пашаже, кӧн дене пырля шинчылтмыже, могай погынымаште кунам да кушто лиймыже, корнышто кудалыштмыже, тулеч молат. Эн шуко мутшо пуалтын тудын лӱмжӧ йыр тамле да канде, черке ладан гай шикшым лукташ.
А мыйже шонем: тыгаяк ыле мо тудо, кузе ончыктеныт книгаште да эше Юрий Артамоновын вараш кодын посна лекше (але ончычрак ма) тыгыде, но ик сюжетым шуйышо ойлымашлам пелтыме эссеште да моло-моло шуко серымаште? Кӧн могай уш кӱкшытшӧ, вес семынже, интеллектше, тӱня умылымыжо, интеллигент сынже – вот, лач тудо кӱкшака гычак умылтарат, сӱретлен колтат. А Колумб нерген шке возышыжынат саде виса кӱкшытыштӧ лияш – ай-яй-ай!
Нине корнылам лудын, писатель лоҥгасе «тӱҥ ветбаклабораторийын рӱдӧ санитарже» писатель Владимир Любимов вигак кычкыралеш ыле: «Ончыза, Колумб колымылан тына-ар ий темын гынат, эшеат икте, «Йолташыже ула-ам!» кычкырыше Галютин, лектын. Йолташым шукырак погынет гын, мемнан дене марийыште вашкерак колаш кӱлеш аман?» Ынде шкежат Колумбмытын вес тӱняшкышт каенат да мыйым игылтметым иктат колын ок керт гынат, кочо мыскаратын амалже улак шол, Владимир Николаевич, кийыме верет тыйынат мамыкак лийже – жапыштыже кочо роҥгедышет дене шуко индыренат гынат, нимаят ме тыйым кызытсе сотармутна дене лугыч ынена кынелте – юмаралыже тиддеч! Каенат гын, ынде шып кие тушто. Меже тый денет коктын, да эше шуко-шуко палымыже, мемнан таҥаш гайрак, манам, тудын умшаш ончышо-шамыч – мыйым тидлан саҥгам гыч товартош дене колталтен ида пу! – кулжо гына лийынна. Мо палем, Мичурин-Азмекей, Осмин Йыван, Миклай Казаков, Семен Николаев, Вениамин Иванов, Геннадий Матюковский, Василий Юксерн да молат, «прогрессивныйрак-шамычше», да нунын йыр чыла самырык поэт-писатель-автормыт вашешыже торешмутым руалаш тоштын огытыл – шинчавашыже. А туп шеҥгелныже ӱмылыштӧ икте-весышт дене кленча воктене да мо да вашлийын, шыве-шыве мом вӱдылыныт – ия шкежат ок пале дыр. Да шинчаваш ваштарешла руашыже нимогай амалат уке ыле, вот мо оҥайже! Да сайже.
Шке почешыже марий автор-влакым вӱден кайыше лидер лектын! Пример: икана партий обком вуйвероза Иван Степанович Гусевынак толмо пеш кугу погынымаш эрта. Аксакал-шамыч, шӱлалташ тоштде, муныла чыла велым яклештарен шындыме ик айдемым ончат, марий руш Иван Степановичым, – ӱпшым кузе вет ӱяҥден, чаплын шерын шынден тудо. Меат палена, самырык-влак, Гусев пеш чаплын гына тореш карал кертеш, изиш гына тудлан келшаш пиалет уке гын. Доклад почеш пренийыш Валентин Христофорович лекте да яклакан кайыше погынымашке первый мутшо денак кӱртньӧ кылымдым керал шындыш: «Оза-шамыч чыла шемпашам ош перчатке дене ышташ тунемыныт, да тиде перчаткысе кум парням чишкаш чумырен, писатель-шамычлан ончыктат: теве тыланет пачер!» Да шотлен лекте, автор-влак кокла гыч кӧжӧ, поснак рвезе-шамыч, пачер деч посна илен орланат. Шотлымыжо кугу лие. Шы-ып улыт, умшаш вӱдым подылыныт. Писатель правлений вуй Сергей Николаев Первыйым шинчаж дене, тудын век вуйым пелерак савырен эскера, мо лиеш ынде?.. А залыште – шыве-шыве. Меже, рвезе-шамычше: «Вот, айдеме гын айдеме, кузе тыгайым от йӧрате, Валентиным!» Туштак шол куанен юарлыш поэт: «Тарванышт, тарванышт икшыве авторна-влак. Возышынаже шӱдымат эрта». Вара мый возымаштем почам чыла тидым шкемын шот мумем да чынжымак кузе лийын – туддеч нимо семынат почым пӱтыркален кораҥде. Мемнан дене Валентин огыл да меат тудын дене огыл кучедалынна. Арбитр шотеш ончен да колыштын. «Мый» деч посна илыше «йӱкдымӧ-шамыч», ме, чаманен коштынна, кузе тудо шукыж годым шкетын, чылт шкетын «гвардейский узурпатор тӱча» ваштареш оҥлан оҥ шога ыле. Шуко жап эртымек, Валентин ик гана шкеак ойлыш: «Саликан» авторжо улам манше еҥын вуйлатыме писатель ушем кузе да мо дене илен, молан саде жап годым эсогыл Юрий Чавайн гай шӧртньӧ поэтмастар-шамычат тичмаш праван писатель-член семын коклашкышт пурен кертын огытыл, кузе самырык-шамычым иканаште йӱкшыктарен колтедылыныт, чактареныт, шкешт могай шолып аҥам тӱредыныт – чыла тидын нерген шӱдӧ утла машинописный лостыкан рукописьым ямдыленам, кунам-гынат почаш кӱлеш садыгак тиде пагытым».
Колымыж дене кылдалтше тургым пагытыште тиде рукописьым ала-кӧ руалтен шуктен. Ала лудаш пуэн улмаш шкежак... Кызытат ок шокто. Ала-кушто тудо шы-ып гына киялта. Еҥ кидеш лакемше моло возымыжат але ятыр.
Ынемак тӱкале тидыжым ончылмутышто, ынемак... Але романже тӱҥалынат огыл, а ме шкенан ваштареш мардежым тарватена. Огеш кӱл але, огеш!.. Э, чу! А молан огеш кӱлжӧ, молан лудшылан ондакак палаш огыл, романна тӱрыс йыжыҥже дене мом авалтышаш?
Ида лӱд, мый Колумбын йолташыже омыл. Ийгот денат, авторитет денат. Лачак ӧрдыж гыч але лишычак ончен-колышт коштшо, чот-чот йӧратыше пычырик тунемшыжак веле. Мо уша гын, лач икте веле: марий ялна сар годым да варажат тудымат, мыйымат нужна вынемыште, шемыште, йӱштыштӧ да чатлама шокшын кӱтӱштӧ сӧсна, каза, ушкал коклаште пӧрдалтарыш: кӱтенна, кӱченна, чонна дене кӱчыштенна. Мыйже шке илышем гыч кызыт «ӱшаныдыме-шамычлан» ялнан кӧргӱзгаржымак почын ончыктынем. Колумб – тиде ызыра чот вара гына лиеш – самырык ӱмыремын пеледышыж ӱмбак толын шичше осал да чот пӱшкылын эмлыше, пайдале мӱкш... Мыйым пеледаш веле огыл, саскам пуашат тӱлаҥдарыше мӱкш. А чынак, шуко гана пӱшкыледен. Авам ӱмбакат газетеш печатлен лукмо кугу фельетонжо марте – парадокс!
Ончыза, могай томаша. Мый тынар йӧратыдыме кугу ончылмут деч кораҥ ом керт ынде, шокшо нулго кишла (Христофорычын йӧратыме мутшо) пижын шинчынам. Туалгын ончыкшым мо эше лиеш, мо вуча шарнымаштем – Юмет серлаге! А пеш чот кӱлешан ала-мо умбак ойлышашемже, тыгайым мый дечем молыжо ышташат ок тошт: иктышт колен пытеныт, весышт кидым лупшалыныт. А-а, уке, мый так ом ыште! Мо деч, кӧ деч лӱдшашем эше кодын, ну?! Ала-момат эн лишыч, эн шуко, нигӧн деч шуко палыше Капитон Галкин семын шинчен кодаш да але мартеат лӱда-аш!? Тиде мыйынлык огыл! Чынак, тиде кугу роман лийшаш аман? Таклан тыге шкеак шкем дене машинке воктен тымыкыште шкевуя ырен-сырен омат толаше ыле, – пеш кӱлешем!
Мутат уке, эрыкан-орлыкан романемжат «Илет гын, ужат» лӱманак. Шкенан гений нерген сераш огыл гын, тыгай кугу да вачӱмбакем нӧлтал пышташат лӱдыкшӧ нелытым кораҥын гына каем ыле. Улыт олимпиада, спартакиада. А молан мемнан дене колумбиада лийшаш огыл? Кажне ийын тиде поэт-ачан-изан шочмо кечыж дене (1935 ий, 3 май) кылдалтше «Колумб лудмаш» ынде мынярымше идалык тӱрлӧ верлаште эртаралтеш, марий поэзий пайрем сыным налын, Морко район кышкар гыч, поэтын шочмо кундемже гыч, шукертак лектын да чеверын-чеверын марий калыкын чурийжым да чонжым волгалтарен, мурызо турийын кӱкшытыш нӧлталын: «Тек москвич ила Москваште, а Чукоткышто – чукча. Мый шкенан марий каваште муро турийла чучам». Олимпиада тӱнясе эн тале спортсмен тӱшкам чумыра гын, муро шӱм-кылан марий калыкна шке колумбиадышкыже толеш, ынде вет шочмо кечыжым гына изи тӱшкан палемдымет огыл тиде, тугаяк вес «Пеледыш пайрем». Тиде – чыла марий поэтын, писательын, шӱдӧ дене автор да тунемше-влакын муро да сылнымут аланышт, могай уло Эстонышто «Лига» пайрем эртарыме вер.
«Колумбиада» манмын вес кугу амалже тушто: марийын кеч-могай школышто, ялыште, изи да кугу еҥ тӱшкаште садыгак мурызо, мыскараче, писатель могырыш корным кучышо полмезе-шамыч улыт, шочынак шогат, ӱмыр мучкышт сылнымут кумылым порын аклат, нунын кокла гыч эн мастарже вара возышо, семзе да сӱретче, артист-кончышмастар-кончермастар тӱшкаш ушна.
Тиде возымаште шке илыш корнем денак ончыктен пуынем, кузе икшыве шочмо мутын сылныжлан эн изиж годымак сымыстаралтеш да нигунам ок йомдаре. Викшым, ик йодышлан вашештем: кузе писатель шочеш? Чавайн годым возышо-влак лач тиде классик йыр чумырген шогеныт, шӱдӧ дене еҥым, тудын дене кыл кучышым, пала историй. Шке шотан «Чавайниада!» Тугаяк пример Лекайн дене – «Лекайниада». Ну а мланде шарыште у континентым, Америкым, почшо Христофор Колумбын лӱмжымак нумалше, марийыште йӧршын вес тӱрлӧ сынан, вес тӱрлӧ чонан у поэзийым почшо Валентин Христофорович Колумблан лачак «колумбиада» гына келшен толеш, ургызо семын костюмым висен толашышаш уке. Москоштат, Марий Элыштат, эсогыл пӱтынь Российыштыжат паленыт.
Эрыкан ты романыште кугу пушеҥгысыла посна лектын шогышо укш-шамычат улыт: Чавайн годсо тукым гычак туныктышо, поэт, краевед, священник Филипп Афанасьевич Букетов (Сайн эрге Сайгелде) нерген, тыгак пелед шудымо талантан, илыш корнеш трук аҥырген шогалше, пиалдымын кошаргыше-шамычланат вуйым савен («И милость к падшим призывал...») серыме «Тичмаш тылзан йӱдым», Карманкурык йымак фантазийыш пурышо Купсола икшыве-влак нерген да авамын илышыж гыч повесть-влак да молат пурат. Нунынат мучко кайыше ик йошкар шӱртышт да леведышышт лие – Эрыкан роман.


 КӱшкӧКӱшкӧОнчыкоОнчыко


Hosted by uCoz