«Шорташ тӱҥалат да чарнен от керт, – ойлен авай. – Чылт нолен пытымешкет пӱжалтын, ноен, орланен лунчыргымешкет, йӱк йомдарымешкет, тыгак мален колтымешкет шортат. Иктат тыйым чарен ок керт».

1940 ий, икымше май. Шочмо кече манмет. Гороскоп почеш ийгот – драконын, числа шот дене – ӱшкыжын. Вес ойлымыжо аваемын тыгай: а мо, шочынат да киенат, тый денет шогаш няньке оласыла уке вет. Сталинже Марпа ваваетым колхоз пашаш шурен колта, от кай гын, шужыктен пуштеш. Мыйым – школыш, да шкенан ялысышкат огыл, коло-кумло меҥге ӧрдыжтӧ. Эсогыл Советский районысо Кугу Ашламаш ялыш шумеш. Тушкыжо шӧраза улмет годым пырля налынам ыле. Чурик кува дене пачерлан шогышна. Кочкаш-йӱаш уке. Мыйжын чызе шӧрем пытен кайыш, пучыш. Курикам пурам да шӱвылем йӧре нӧнчыкым ыштен, марлеш пӱтыралын, умшашкет шӱшкын кодем: пич каен колет ма, мо ма... Кола гын, колыжо айда манынат шоналтын. Мо, нигузе да нимомат ышташ ок лийыс илышыштыже! Мемнан илышнаже илыш лийын манын шонет огыл дыр тыйже?! Школышто мыйым паша вучас, кумло икшыве. Уроклан ямдылалтат, кочкашет пареҥгым кычалат. Пареҥге шӱмымат шолтет, пеш уке гынже... Йӧра, пачер озамже тӱлымемлан кӧра тый денет шогылтеш. Шонет, тудыжо тыйым пырыс семын эмратыл шинча? Пе-еш адак. Палет, кунамже мӱгыренам? Ну, туге лие: пурлаш нимом-нимом. Мыйже пеленет ава пирыла чытем айда. А тыйже, тыйже?! Ужаргаш тӱҥалше чыра кидет дене окнаште шинчыше шӧр банкым ончыктен, пич каен шортат. Ик шагат, кок шагат, кум шагат... Умылем: Юметше тыйын кидет дене шӧр банкыште пытартыш ӱшанетым ончыктен ала-мо? Чурик кувай деч йодам: пыштен пу изишак. Ужат вет, кузе илаш толаша аза. Мый вет ом туныкто тудым тыге ышташ. Молан уке гын шинчалан коймашке шынденат? Кола ала-мо ынде. Юмыжо шӧретым ончыкта, уна, азан кидше дене. «Огым!» манын, чурик кува йолым тошкалеш да кӱнчылажым умбакыже шӱдыраш тӱҥалеш. Пу, манам адакат, юмо да тый лий. «Колыжыс, тугай аза шукыс!» Манам, тӱлемыс мыйже, на, кум теҥге сита мо, тидлан кок ате аракам налын кертат. Огеш пу. На, манам, вич теҥге тугеже. Ӧкымын гына тарвана...

Тыге огеш лий, шонем шкеже. Тый пеш япкет кӱчымӧ торыкшым. Шӧрат огыл улмаш тудыжо... Эргым тышан садыгак кола, манам, тек лучо шкенан ял вуйыштак шӱгарлаш возеш, пеш вочнеже гын. Купсолаш авам дек намиен шуаш мо шке? Чынак, шӱгарла тушто шкенанак, Кугу Шале ял мучаште. Ялыштыже шем ушкална уло, пареҥгат лыҥ. Садыгак мыйын шкемынжын чызе шӧремже уке. Тыштат-туштат ик мучаш.

Школыштыжо «Великий Сталинский закон» концертым ямдылыман пешак, яллашке лектын коштына. Тергышаш тетрадьше курык ора погынен. Концерт веле гала, кажне кастене яллаште лекцийым лудынас, докладым ыштена. Йӱд лиймешке калык дене...

Мо лийын пытыш авам дене Купсолаштыже ынде, шукертак миенат омыл. Первыяк авам дене ойлен келшаш кӱлеш ыле.

Советский районысо Ашламаш ялышкат кас велеш нугыдо тӱтыра яндар-яндар чатлама йӱштым темен шындыш. Шӱлашат неле лие, южым налаш тӧчен, оҥ оварымешке сита, кокырен-кокырен, уф да уф пуал колтет. Йол йымалне лум йоҥыжалт кодеш. Окшак Онтон ден Пӱгырнер руш Соколов шӱшашкышт вуйым шылтен ошкылыт.

– И куда черт занес эту Ольгу? – манеш рушыжо, налог погышо финагент.

– Чеперя недалеко, через три дома, – ӧрканен вашешта Окшак Онтон.

Марля куван марла капкашкыже пурат. Уремышкыла кок изи окнам кӧргӧ гыч коля тул изиш ошемда. Кудывече велнат тугак ошын коеш, чулий-чулий окна пале. Кӱлдыртатен, пӧртӧнчылым пурат, кидшӱма омса кылым йыж-ж да йыж-ж шоктен кычалыт. Муыт гынат, шупшыт гынат, почын огыт керт – кылмыктен шынден. Оза кува йолжо дене кӧргӧ гычла чумал-чумал почеш.

«Тыгайыштат иленат кертман вет айдемат», – шоналта руш, йӱштеш когаргыше кугу, пӱгыр тупан нержым носовикыш почка. Окшак Онтонын шукертсекак йӱштӧ налме пылышыже ковышта гай лийын, ӱмбачше коваштыже коштырген велеш ынде. Туржеш теве озаже.

– Марля аке, пеш шучко йӱштым конденатыс, – мут уке деч манеш тудо. – Ольгат, пачерлан тый денет шогышет, уке мо?

– Але школжо гыч пӧртылын огыл. Орол пӧртыштӧ акчив ма, мо ма лиеш нунын. Эре собранье, эре собранье. Ньогар-пашкарже дене нерат лийын пытенам. Молан пуртышым, молан пуртышым ман шудал кием ынде шкемым. Азаже аза гай мо адак, ужар аза тугай, ик чер пыта веле, весе тӱҥалеш. Коклюш дене толаша. Ырлыганже эртыш гойо. Уна, вакшыш пӱтырен пыштенам. Магырен, йӱкшӧ пытен. Ынде когартарен ок керт. Чызашым керальым умшашкыже. Тек шупшын кия аваж толмешке. Ну вет чонышкемат витен-витен-витен. Молан гына пуртышым, молан пуртышым!

– Мо, кӱратыс оксажым! Тыйын чаманымет нимат уке, Марля. Мо тудо, икшыве, айда, изишак тошто гычет шинчылтат огыла.

– Еҥым чаманен, шке кумылет кодеш, – кӱнчылам шӱдырымым ик минутланат чарныдыме пӱгыр шоҥго кува шӱдыржым, шӱртӧ дене нелемшым, почкинча. Вара адакат кум парня вуйжо дене пӧрдыктылаш тӱҥалеш.

Пычкемыш пӧрт! Лакан, шайке, таз коҥга пелен оралалтын. Чуланыште каза пача-шамыч магырат – аваштым пукшаш кондымеш, петырымаште писте выньыкым тодыт. Лекташ тӧчен тӧрштылыт. Могай гынат йӱк-йӱан. Ӱстембал лукышто колятул йӱла, воктен шинчыше шоҥго куван пычкемыш ӱмылжым волгалтараш тӧча. Красин ӱпшалтеш. Коҥга ваштареш да омсадӱрыштӧ пырдыж воктен лопка олымбалне вургем ора коеш. Кок ошкыл гыч – юмоҥа велыш ӱстел, кок ошкыл гычак коҥга аҥ, кум ошкыл гыч урем окна. Куш от ончал – тор. Но чыла тиде торым пӧртӧнчык монь луктын от шу, чылажат кӧргыштӧ кучылташ кӱлеш. Кум окнаге яндам йӱштӧ ияҥден гына, пӧршаҥден гына кӱжгын кылмыктен шынден. Уремысе йӱштӧ йокрокым пӧрт гыч ончалнет гын, яндаш иктура шулен левыкташ кӱлеш. Вара изи гына рож почылтеш...

– Адакат налогым еритлаш лектын улыда чай, – пӱйдымӧ умшаж дене манеш Марля.

– Отогрелся, Соколов? – вашештыме олмеш йолташыжым тӱкалта Окшак Онтон. – Ковырнем бумаги, сколько дворов на недоимке у нас. Пока Ольгу ждем, пока чево.

Пӱгырнен, руш шӱштӧ сумкажым почеш, ӱстел воктек яра верыш коля тул воктек лишемын шинчеш, шинчалыкшым пӱгыр нер ӱмбаланже йӧнештара, ручкам налеш, непроливайке чернила атым луктеш эше. «И чернила ведь, шайтан, замерзли, – пундашым ручкасе перожлан удыркалыкта. – Химическим карандашом надо было да... Латне, печка-чать ишшо горячая, – миен, чернила атым шокшыш шында. – У Ольги должна быть... Да вот она, на подоконнике! – куанен налеш. Кагазым лупшалеш, воза, мугыматыл шотла. – Четырнадцать дворов надо обойти ишшо. Чичас захватим с собой члена сельсовета Ольгу...»

Ынде коктын коклаштышт мутланат.

– А мом Ольга тыланет ыштен кертеш? Ӱдырамаш тожо... Кӧ кызыт ӧрдыж вел гыч толшым колыштеш. Кушто тыгайыште оксам айдеме муэш, ну? – манеш Окшак Онтон.

Пений, недоике нерген ойлат, туге умыла Марля. Тудынат тӱлышашыже уло. Заемжо деч пачерлан шогышо Ольга ик гана утарен налын ыле, шарна. Адакат вес заем лектын, шоктат. Тугайже государствын шочынак шога ала-мо, – шотшо дене мугымата шоҥгат, – мый декем шуын ынышт пиж ыле тачыже...

Кагазыштым шуко жап вужгыктылыт. Такше нуным Пӱгырнер Соколов ластыклылеш. Пеш шучко руш. Пеле марла – пеле рушла веле тыйым ишыктен шында. Марля куват туддеч чот лӱдеш, кодшо годым тӱлышашлан презыжым луктын ужаленыт. Ужалатшат вет шулдо акеш. Финагент ден пырля ужатен коштшо-шамычак налыт. Ӱстембалетым чӧгытышт дене ик гана перат да маныт: «Кок шӱдӧ витле!» Кӧ тыгай акым пуа – вучат, иктат ок лек гын, вес гана каралыт, тугак чӧгытышт дене перен колтат да: «Кок шӱдӧ!» Пырля коштшыжо чоя улыт, йӱкым иканаште огыт пу, волтымым вучат. Теве тыгеракын торги кая. Шӱдӧ витле марте волтышт пазарыште кум шӱдӧ теҥгем налшашлык презыжлан. Пел акеш ала-могай ӱдырамаш нале – шылже айда тудын логарешыжак шичше.

Оксаже тунарак огыл гын, йорлым чаманыдымышт витара, пуйто ялыште нимом палыде илат, пуйто йот улыт. Ик законат нунын деч арален налше уке.

Пӧртӧнчылнӧ адакат йӱк-йӱан. Нуныланат оза кува омсам йол дене чумалын почеш: «Ой, пеш лӧчен шинчын омсаже, вара йӱштеш чот кылмен», – вудыматылеш.

Вуеш шуаш тӱҥалше кок ӱдыр пурен шогалыт:

– Кушто Ольга Сергеевнат? Мемнан комсомол погынымаш тӱҥалеш. Тудо докладым ямдылышаш ыле, – шоктат.

– Толын огыл-ла але. Акчив нунын ала-могай. Туштак дыр.

Кок ӱдырын мӧҥгеш лекмышт годым адакат икте пура. Тидыже илалше ӱдырамаш. Туге чиен шынден – шальшовыч дене вуйжо гыч кок шинчажак веле коеш:

– Кушто Ольгада? Вучена-вучена, мӧҥгӧ савырнен каяш ала-мо ынде? Ликбез занячышкыже латкандашын вучен шинчена, – умшажым чарашкырак луктын да ойла.

– Акчив, акчив тудын таче! – йыгыжгенрак ойла сурткува. – Кок комсомол ӱдыр тожо тудым вучен коштыт. Кунар шукырак собранье, тунарат веле мемнан илышна ударак да ударак лиеш. Теве, уна, недоимкым пӧрт мучко погашат Ольгамак вучен шинчат.

Тудын уке лиймек, Окшак Онтон ден Пӱгырнер Соколов ужгаштым чийышт. Каяш тарванышт. Кӱштен кодат Марля кувалан:

– Комсомол дене менан уке сомыл. Ликбез денат. Толеш гын, вигак мемнам кычал мийыже. Колат?

– Колам.

– Кыстинчимыт деч тӱҥалына. Эн шуко тӱлышашыже тудын дык...

– Кыстинчинат ик кумырат оксаже уке, мыйынат. Кузе лийыда гын ынде? Каласем, каласем, толеш гынже.

Омсаш юпыстатат.

Нунын деч вара шып лиеш. Ынде шӱдыр пӧрдмӧ йӱк веле шокта. Ик жап гыч вургем ораште ужгаш вӱдыл пыштыме аза каньысырланаш тӱҥале. Кидшым ала-кузе тӱжвак луктын кертын. Йӱк деч посна умшам чот карен шынден да шотешыже йӱкдегеч магыра.

– Мо кӱлеш тыланетше? – кырт-корт миен ронча да кидышкыже налеш. Кукшо йолымбалым кашта гыч коҥга воктеч конден вӱдылеш, мӧҥгеш пышташ тӱҥалеш. Аза ок чарне, кок кидшыге кудывече окна янакыште шогышо кум литр пурыман банкым ончыкта. Оза кува тушто кӱчымторыкым арала.

– Пра-а-а! Пра-а-а! Праа-ам! – лупшкедылеш. Пеш пала кува, изин пешак кочмыжо шуын. Пра – тиде шӧр. Але шӧр тукым гыч. Кӱчымторыкат тудлан садыгак пра. – Пра-а эше тыланет? Кий верыштет, шӱкшӧ пыдистып! Нимогай прам мый дечем от нал. Теве ават толеш.

Чынак, тиде гана Марля аза деч вашке утлыш. Шеҥгечынже пӧртыш ора йӱштӧ южым пуртен, Ольга мардежла толын пурыш. Кидшым коҥга пелен ырыктыме шотым ыштышат, умшамат тетла тӱчаш кундымын магырен почаҥше икшывыжым кидыш нале. Вачӱмбачшат икшыве окнашкак, шӧрла койшо атым ужын, кидым тугак шуйкала: «Пра... Пра! Пра!!!»

– Марля акай, адакат тый йоча ужшо манынак кӱчымторыкетым окнаш шынденат. Уке гын, петыраш кӱлеш ыле...

– Мый шке пӧртыштем улам. Мом шонем, тудым ыштем! Теве тыланет кудалтыме пареҥге кодын, шӱш да налог погышо-шамыч дек куржашет кӱлеш, Кыстинчимыт деч тӱҥалына, маньыч. Тыште тыйым пеш шуко жап вучен шинчылтыч.

– Юриклан кеч ик чарка наре кӱчымторыкетым пыштен пуаш ыле...

Йолым веле сайынрак кыргештен шинчеш Марля, умшажым чумырта, талынрак шӱдыра.

– Марля ака, колдымыла ит кой. Азалан кӱчымторыкетым пыштен пу, манам, уна, чарненат ок керт, ончыктенак толаша. Раз петырен от ул банкетшым иктаж лапчык дене... Огеш уж да ик вашмут ыле.

– Огым! – веле лие тудын.

– Огыт огыл, але вара языкдыме йочамат от чамане? Пырля иленас, мый мо кертмем дене эреак полшен шогемыс.

Вашмут уке. Теве-теве ниным сеҥен кертам маншыла, куньырий икшыве кычкырашыже ала-кушеч изиш йӱкым муэш, кунарат веле аван вачӱмбалныже почаҥеш.

– Ой, Юмыжат дыр, могай кӱ чонан улат гын? Пу изиш кӱчымторыкетым. Юмо ужеш да тылат полшаш тӱҥалеш, – Ольган шӱргыж мучко кок велымат шинчавӱд йога. Эргыжым лыпландараш тудыжын лач «пра» веле.

– Мый чылалан шӧрым ситарен ом керт! – мане Марля кува, шинчажым йоча ӱмбак виктарыш да. – Таум ыште але, кинде нӧнчыкым пурын, чызашым ыштен, умшашкыже шӱшкаш тӧчем. Кечыгут магыра ато, лымже уке. Молан гына пуртышым тыйым пачерыш, молан гына пуртышым, мо ияже мыйым алгаштарыш ала...

– Пел стаканашымат тыланет полшен омыл мо? – ӧрмыж дене шинчам карыш Ольга. – Тыйын ик пырче Юметат уке аман?.. Мыйже тӱлен наламыс, так огылыс. На теве кум теҥге. Ик стакан шӧрым огыл, пуд ложашым налын кертат.

Оза кува ӧкат уке, тугак шӱдыра да шӱдыра.

– Ой, ончо тый, мо, чылт иле чонанла от кой, Марля аке. Йоча вет тиде, ок умыло! Кечыгут кӱчымторык атетым ончен киен. На, уке гын, вич теҥге! Пу, манам, кӱчымторыкетым! Тугай чарка гайжым каза пачатланат пукшетыс. Мыйын Юрикемже тыйын каза пачатымат ок шого мо вара?

Ӧкымын-ӧкымын тарваныш, ӱстембак пыштыме вич теҥгем запон кӱсенышкыже шуралтыш да. Ик стаканым темыш. Ужаш кӱлеш ыле, кузе аза умша тамым нале, кузе тудо совла гыч юпкаш тӱҥале... Пел стаканыш шумек, ава кораҥдыш, кодшыжым изи атыш пыштыш, тудын пропкажат пеленжак ыле, эм атын. Кӱсенышкыже вераҥдыш. Шкеже азам кораҥдыдеак, ончыланже кучен, ӱстембалне тудым вучен кийыше, коҥгаш кудалтен кӱктымӧ шӱман пареҥгым, эрыктен, кечышудо ӱйыш тушкалтен, шинчалтен-шинчалтен, кочкаш пиже. Туштат азаже шканже руалткалымым ыш чарне. Юрикат шортеш, аважат шортеш... Шинчавӱдышт денак темыч, очыни. Да ава, теммек, юмоҥа лук ваштареш шогал пелештыш:

– Нигуштат мыланна илыш уке! Кугу Юмо, кугу Пӱрышӧ, Юмынава, вачӱмбал сакче, кужу корныш тарванена, эргымым кузе гынат Марпа куваваж дек намиен шукташ полшо, пире-шамыч деч арален наҥга...

– Тый, мо, мом тушто вӱдылат эше? – Марля кува савырныш. – Могай корно да мойн? Кыстинчимыт дек кайышашет уло. Ликбез гычетат толын йодыч.

– Тау тынар ашнен-пукшен илыметлан, Марля аке. Тольык тиде кӱчымторыкет деч вара мый тетла тый денет ик минутымат пырля илен ом керт. Таче шуматкече. Йӱдвоштшо садак, Юмо арала гын, Купсолашке миен шуам, шонем. Аза дене тыге илаш ок лий. Вавайже тек онча огыла. Шем ушкална уло. Пареҥге уло. Толын йодыт гын, каласе: мӧҥгыжӧ йочаге йолын каен. Шочмын толам! Но, вургем ӱзгарем погалтен, вес вере куснаш веле.

– Корнышко? Тыгайыште?! О Юмарале... Шоналте, мом ыштылат. Миен ода шу вет.

– Каласет: Ольга туныктышо гынат, тарванымыж деч ончыч юмылтыш.

– Тыйже, мо, тынарак сырышыч ужат?

– Шке палет ынде.

Корнышто пурлаш киндым, икмыняр пареҥгым шовычеш вӱдыльӧ, тувыран оҥышкыжо кылден шындыш: йӱштыштӧ нуно кӱ гай кылмен шинчыт. Вара тугак азажым шокшын вӱдыльӧ, оҥешыже вераҥден, шеҥгеч кылдаш йодо. Кува ты гана полшыде ыш керт. Ала-молан саҥгаж гыч кумыж чурикшымат нале, ӱпшым ниялтыш. Шотшо дене ни чарен, ни кайыза манын ок керт гынат, садыгак ала-могай кӧргӧ чонжо тарваныш ала-мо да, пашажым кудалтен, пеленже чӱчка. Ольга тидын годым портышкемым чыкалтыш. Кува, пеллитран атеш кӱчымторыкшым темен, кӱсенышкыже шуралтыш. Теве мыняр тылзе эргыж ден коктын тиде пӧртыштӧ озалан тӱрлыжымат ужыктен, пырля илат ыле, теве корнышкат тарванышт. Имнят уке, талат уке... Йолын! Витле меҥгымат эрта вет тиде корныжо... Ашламаш гыч чодыра тӱрыш лекташыжак мом шога кызыт. Туштыжо Изикугунур велыш такыр корно кая, Морко гыч шуко ула коштеш. Тушечын – олашке, ола гыч – тышкыла. Кузе лийыт вара нине?

Кайышт. Йӧршеш пуста лийын кодо Марля кува...

Корно молитва-шамычше, изинек аваж деч тунем кодмо-шамыч, Ольгалан ялым лекмеш веле ситышт. Шӱлалташат неле, тунар лум йӱштӧ тӱтыра почеш волен. Ик шагат гыч тылзе нӧлтшаш. Тичмаш тылзе. Тунамже эшеат йӱштырак лиеш дыр, шоналтыш Ольга. Ошкылжым писештара. Оҥыштыжо кӧргыштӧ, вургем коклаште, тыгат-тугат тарванылеш, почаҥаш тӧча изергыже, ласканрак шӱлаш тӱҥале. «Илышашыже уло гын, ила. Пыташ шочын гын, тугакат пыта. Но Марля кува дене эшеат шучкырак да шучкырак веле лиеш. Кажне тарванымыжлан тӱленак йомат. Туалгынже, пашажат молан кӱлеш? Но туныктымым кудалташ – юмарале. Шкенан Купсолаште школ гыч утыктарен луктыныт гын, куш вуй пура, туш кайымем арам ынже йом. Кеҥежыш лекмешке чыташак полшо, Юмо. Вараже тый йӧным вестӱрлым муат дыр. Коли вара тиде шучко, йӱштӧ саманыште Кушак-шамычлан колен пыташак пӱренат? Эргымым Купсолаш намиен шукташ кузе-гынат полшо, кӱчан-пӱян янлыкет-шамыч деч арале, нуным умбак поктен колто. Шкетынже пытем гынат, омат шоналте ыле. Ала Юрикемын илышашыже уло да... Ачаже тудын сар тӱҥалмек ик серышымат колтен ыш шукто, пулеметшо дене пудештарен шуышт дыр немарсек. Йывукемын Ойсим шольыжо, эн изиже, сӱрем кечын таве гыч вӱдым кошталын, вуйышкыжо оптымо денак колен колтыш. Кугурак шольыжо, Миклай, эксыде воза, кугу разведчик лийын. Тудыжо кеч илыше толжо ыле. Ала илышнат вашталт кая улмаш да...»

Йол йымалне умбак-умбак йоҥгалтше лум йоҥыжмо шергылтеш да лӱдыкшын чучеш. Йоча адакат почаҥаш тӱҥале. Шогале, колыштеш. Лум йоҥыжмо йӱк шӱлышыжым колышташ мешая. Кая-кая да шогалеш. Адак, адак... Тылзе эркын дене тӱржым чодыра ӱмбач ончыктыш. А вуй мучашыште да йырым-йыр тӱняште, йӱд тӱняште, йӱштыштӧ, шӱдыржӧ, шӱдыржӧ кунар йӱла-а! Теве ош комбо корно волгалт возын. Чолпан шӱдыр теве, шокте шӱдыр... Чынакак, тылзе тӱҥалме дене тӱтыра гай ош нугыдо юап шалана. Утыр йӱштырак лиеш. Шкежат умшам шальшовычеш петырыш.

– Ну, кузе тый тушто илет, Юрикем? – малдалеш. – Тый илашак шочынат, илак айда, ик парня гай шочшем тыяк веле улат. Ме ачат дене сӱаннам эртарышна да салтаклан кайымешкыже ик арня веле пырля илен шуктышна. Тыйжым ала-кузе Кугу Юмо мыланем пуэн коден кертын? – утыр веле умшаж дене шокшышто пеле йӱкым луктын кутыра – тыгеже тунарак йокрок да шучко огыл. Юрикшат шыпланен шуктыш. – Кие тый тушто, аватын оҥ пелен шокшышто, вуетым лукташ ит тӧчӧ, чечасыже йӱштӧ налеш. Мыйын мутем колышт, йӧра? Тыге кутырен келшена. Тый кает, от йыҥысе, от шорт – шортмыжо тыйын ынде пытыш чай? Ырлыганже, коклюшыжо витарат, шӱленат от керт, уна. Но макым ит пу, илаш шочынат гын, илак. Ала шоҥгеммекем эҥерташем йӧршӧ лият. Ачатшым тегак мӧҥгӧ вучыман огыл дыр. Немарсек серышыжат толын шуман ыле. Икана йодын возенам ыльыс. Эргым ыштенат, пешак куаненам, серен. Кеч ик гана миен, кеч пел шинчам дене ончалшаш ыле. Уке-ла, ышна шукто-ла. Тиде кужу йӱд эртен кая да тый шкенан мӧҥгыштӧ лият. Кувават шӧрым шолтен йӱкта. Туараже, торыкшо уло. Ушым налат ыле! Ала черетат тый дечет ойырла.

Шогалеш. Колыштеш. Шӱла-а!

Чодыра тӱрыш шуаш веле ыле, Роҥго могыр гыч Моркышкыла, Изикугунурышкыла эртыше имнешке толын лекте. Имньыже йорта. Улазыже ок кой, чот пӱтырнен шинчын, очыни. Ольга кычкыренат ончыш да, пӱрен огыл. Тугак, чарныде, чодыраш пурен йомо. Ох, чонжылан мочол йӧсын чучын кодо! Теве-теве вет изиш гына лектын ышт шу. Кузе кӱчыкемеш ыле корнышт, шоналташ веле вет!

Самырык пӱчӧ-ава писынрак ошкылшашым пала. Пала тудымат: тиде шучко, йӱштӧ тӱняште вес ял пашаште икте дечат полышым вучышаш уке. Государствыланат тыглай еҥын кӱлешыже уке. Шинча ончыланак колаш воч – ӱмбачет тошкен эрта.

Ындыже теве чодыра дене кая. Тыште ӱшыкрак чучеш. Мардежше тугакшат уке гынат, ала-можо ласканрак чучыкта. Теве тыгак шеҥгечышт иктаж улазе лекше ыле!

Тиде каважын иктаж вере пундашыже уло гын, уке гын? Тушто, койдымаште, ала-могай планетыште Юмо коштеда дыр. Мландыште мо ышталтмымат пала дыр да, толын, ончал каем ыле кеч… Мландӱмбалне тугай сар каен шога! Тудым чараш ок лий мо?

Ачаже кызыт пеленже лийман гын, шочшыланат ызыра куанет веле ыле. А шкетлан шӧр аза гыч кушкын шумешкышт, ик авалан, ончаш могай неле!

Теве адакат тарванылеш. Иксемын киен, могыржо шумын дыр. Кузе полшаш ыле тудлан? Шогалеш, ужгажым луш колта, пыкше гына вес могырыш савыралеш. Вара адакат шокшыш пӱтыра, полдыштара. Оҥ кӱсеныш пыштыме изи кленчам верешт луктеш, изин умшажым верешт, эргыжлан умшаш йоктара. Тидым ышташ нелырак ыле. Адакат чыла почылтараш вереште. Йӱштыжӧ чыла вере шунеже, изиш чаратым муэш гын, кыртменак пижеш, йӱлалта… Но тидат лие, лыпланен возо. Ман тый, изи… Шӧрак лийже тудлан. Укеште кӱчымторыкат йӧра, уна. Корнылан ямдылалтын, адакат юапше дене кутыра: «Юрикем, колоем, колат дыр аватым? Ну, колышт тугеже. Тыланет мый кужу-кужу ик йомакым каласен пуэм. Корныжат пеш кужу, тугеже мутнажат тудын гаяк лийже. Палет-уке, ала-могай элыште, ала-могай жапыште илен улмаш ик йорло дечат йорло Али-Баба. А илашыже кузе йӧным муын, шонет? Кушкыжеш улмаш ишакшым, ишак – тиде изи манер имне, пеш чытышан, тупешыже шуко нумал кертеш. Чодыраш кая да лыҥ гына пуым пога, ишакын тупешыже орала, олаш толын ужала, кочкаш-йӱашыже амалкала. Туштат, шокшо велыште, мемнан гаяк йорло-шамыч илат ужат? Умбакыже колыштат гын, пален налат…

Эй, колыштат-уке? Адакат мален колтышыч аман? Ну, ик пылышетше малыже, весыже аватым колыштшо. Тиде лиеш тыланет аза малтыме муро олмеш».

Шӱлыкым, уто шонымашым, ойгым да азапым, мо эше умбалне вуча – тудым кораҥдаш, шӱлыкым пытараш тыге шонен мумыжлан Ольга шкежат йывыртыш. Ойла да ойла. Коклан адак шогалеш, шӱлымыжым колыштеш. Ик пият, ик улазат тетла уке. Ындыже ӱшанашат ок лий. Йӱдлан корнеш кӧн кодмыжо шуэш?

Нумалтышыже нелемеш да нелемеш. Тидыжымак айда чытет огыла. Мо шочалтын гын, Ольгалан эре-эре тӱрлыжымат чытыде ок лий. Самырык эше, ик шӱлышыжӧ пыта гын, весе почылт сеҥа. Йӱдвошт тыге кайыш-ошкедыш тудо.

Тылзат тидын годымак шканже ситышын нӧлтӧ да каваште ийын кошто, нойымеке, ала-куш каен йомо. Волгалташ тӱҥале. Такше ынде Изикугунур ялым эртыме да, кунам шуэш Весшӱргыжӧ? Волаксолажым эртет гын, Янгуш ден Смычкыжат, Карасим курскажмытын Азьял Починкаштат туштак веле да...

Шӱлен да ойлен лукмо шокшо южшо дене Ольга чылтак ош лум чумырка лийын, ончаш гына тудо пӧршым, йолваҥшым, саҥгаж гыч ӱштыл кораҥда – весе ужеш гын ӧреш: мо, таче йӱдым лум лумын огылыс, кушто тынар пӧрдалтареныт?

«Али-Баба да нылле разбойник» йомак кужун шуйна. Мучашым ышташ Ольга ыш вашке, шке гычат шуко-шуко тӱрлӧ оҥай приключенийым ешаркалыш. Шканжат тиде пеш оҥай ыле. Нойымым мондыктара. Малыше Весшӱргӧ ял шеҥгелныже аза пожалте, тӱньыкла гыч шикш каваш шумеш кужун-кужун кынелеш: йӧра, мардеж уке. Йолвурго деч кӱшныла ужга урвалте гыч веле йӱштӧ пура, эрдым кылмыкта. Оҥышто гын Юрикше ырыкта. Кузе тудо тушто ила? Шогал колыштеш. Шӱла-а... Юмарале тудым, изим. Теве ял чотак шеҥгелан кодо ынде. Адакат чодыра тӱҥалман лиеш. Тушко пурен, ӱшыклан куанаш гына тӱҥалын ыле, ончылныжо кок сур пийла ала-можо ньыге-нюго койыч. Мо тиде? Ошкылеш, а нуно шогат да шогат. Вараже нунат эркын дене тарванат. Ольга шогалеш – нунат шогалыт. Лишемаш тӱҥалме дене иже могыржылан йӱштӧ вӱд опталме гай лие: оржан пире-шамыч! Сар нуным, газетешат возымо ыле, шке верышт гыч тыш кынелтен колтен. Шкенан пире деч ятыр пачаш шучкырак улыт. Айдеме ӱмбак кержалт кертыт.

Кӱсеныште шырпым ямдылыш. Кагазымат вереште, пӱтыртыш гайым ыштыш. Но тидлан кугу ӱшан лийын кертеш мо? Удыралынат от шукто, ӱмбакет кержалт кертыт. Шогалеш. Нунат шогат. Вучат. Умшавомышто адакат юмынмут верым муо.

Нунын кокла кӱчыкемеш да кӱчыкемеш. Ынде пешыже огытат кай. Вученак шуктынешт, коеш. Шогалашак верештеш.

Кылмашат тӱҥалын ыле. Тулым кагазыш пижыктыш, рӱзкалыш. Уке, шотышкат огыт нал.

Мо дене чыла тиде пыта ыле – иктат каласен ок керт. Пиалешышт ял велым ӱмыл лекте да писын лишемаш тӱҥале. Улазе! Кузе куанен колтыш Ольга – тидым шке дечше весе каласен кертеш мо? Юмо утарыде, мо, кӧ тетла тыйым утара?

Адакат вес пиал: улазыжат палыме! Ондак Кугу Шале ялыште илен. Вара тышкыла марлан лектын.

– Тыйже Ольга улат ма?! Коваште Йыван Япык Сергей Ольгамат ужшашем улмаш аман? – куанен кычкырале тудыжо. – Мо тыгай йӱштыштӧ лектынат, кушеч толат, куш кает?

Шуко тӱрлӧ йодыш ыле эше. Пире-шамыч ӧрканен гына умбак кораҥ кайышт. Имне пӱргал-пӱргал колтыш: шижын тудат, мо тыште лийын кертшаш ыле. Мутышт вӱдла йогат гынат, йӱштӧ шижтаренак-шижтара. Иктаж вич меҥге гыч лопышто чытен кертшаш гаят огыл лие. Укеаныште ужга олмеш соганмыжерым шоҥалше улазын коҥылаймакшат пурыш, витыш.

– Пире деч утлышна гын, кылмен колышашна уло мо, Олюкем? – ыштале тудо. А Ольга нунын миен шушаш кадырыште изирак каван гайым тогдаен. Иктаж лучко йолтошкалтышлан ышт шу, тыге манеш:

– Шкенам огына утаре гын, кӧ утара? Айда тушеч, олым ма, шудо ма, икмыняр нумалтышым терышкына налына да тернан шеҥгелныже тулым чыкена. Мыйын шырпем уло.

– Имньынаже ок лӱд?

– Огеш чай. Тудо шеҥгек ок ужыс.

– Айда туалгын.

Тугак ыштышт. Кум нумалтыш олым терыште, тервуйышто, лие. Йӱлен эҥме деч терыш эше лумым шаралтышт. Олымышт шикшаш, йӱлаш тӱҥале. Изин-изин чыкенак шогат. Чынакак, шӱлалташ лиеш ынде.

– Мый гын, колем гынат, тыгайыш шонен ом шу ыле, – манеш улазе ӱдырамаш. – Ончычат те тыге ыштен улыда мо?

– Лина акай пурыс руымаште коштын, кызытат чодыраштак чай. Ме икана тыге, путырак шучко йӱштӧ годым, Маршан чодыраш пулан каен улына. Уке гын, тереш огына олто гын, пугомляла кылмен тӱҥына ыле. Йӱштыжӧ тиде войналан кӧра тынар талышнен ала-мо, ондак тыгайжымак палалтын огыл.

Лум ора, пӧрш ора, мый Купсолаш миен пурем, шона. Йол ияҥше, кӧтырма веле, гылде-голт... Авам ден коктын оҥнам шинчавӱд дене мушкына, ӧндалалтына да. Тудын олташ пужо кодын огыл. Канен шогаш уке, пилам налын лектына да, лумым келын, шкенан олмапум йыгена.

Тый пыташ шуынат ужо... Ваштареш Осып вавай дек куржам: ончен пу, ила Юрикем але кола?

Кок воштончышым вашла шогалтен, кумшыж ваштареш кова кум сортам чӱкта, нуно ынде кум воштончыш коклаште йӱлат. «О кугу Юмо, Кугу Пӱрышӧ, тидым у кечыште ышташ туныктен колтен улыда да, Осып кува кулетым сакле. Мыйым тый шкеак, кум кече пӧртыштӧ йоҥлен кийымем годым, чыла вес тӱням ончыктен коштыктенат, могай уло, родо-тукымем ужыктенат, лач иктым гына, эн пытартыш кончышетым, ойлаш шӱден от ул, мый тудым эреак кӧргыштем веле саклен илем... Тыяк туныктен колтышыч, тидын марте мужедмым пеш кугу языклан шотлышо ӱдырамашлан, мыланем, калыклан шинчанужаш. Уна, шкат ужат кызытше, колаш вочшо изи Юриклан лийын, Ашламаш гыч Ольга аваже йӱдым толын пурен, чытырен-ойгырен-магырен шога».

– Ольга, сортам юмылукеш чӱктӧ, вашкерак Юмым нал, тынаржак ит мӱгырӧ, ала эргычшын илышашыже уло да... Шортмет дене воштончышем вӱдыжтарет, нимат раш ок кой. Каласе, Юмын сорта, Юмын воштончыш, раш ончыкто. Умбакыже эмлен йӧра тиде азам але тудлан иканаште ырес лектеш? Мыйже изи Юрикым пеш йӧратен шынденам, кутанжым ньыгырдик-нюгырдик кышкылтын, мый декем нушкын толаш тунемын, эре лочо гына шинча – кочкаш-йӱашнаже шонымо семын нимат уке вет...

Ольга! Ольга, манам! Ой, Юмыжат, илашыже уло, манам! Туге веле лектын шинче. Ырес уке, ончо, ончо, ала тыят ужат?

Ольга пеш ончынеже дыр да, весылан нимат ок кой-ла...

– Шого, Юмын воштончыш, Юмын сорта, мыланна, аҥыра шорыкет-шамычлан, пача-шамычлан, тиде эргым йол ӱмбак шогалташ мом да кузе ышташ кӱлмымак ончыкто. Коклюшыж деч Юрикым кузе эмлаш кӱлеш, лочо ынже шинче адакшым. Черже могайымат меже огына пале, больницыш наҥгаяш вийна ок сите.

Ончен ситарен, Осып кува, кум воз шудым шырчык омарта гай шыгыр сарай окна гычше кышкен нойышо семын, олымбак лопке волен шинчеш.

– Палет, Ольга, кызытак тый коҥгаш олтен шынде. Туге кончыш мылам: эргычым кинде кышкыме лопка кольмеш пидын, чылт чарамак поче-поче кум гана чот эҥше тулшол ӱмбакак пуртен лукташ кӱлеш. Чыке-ет – луктат, чыке-ет – луктат. Ик гана олтымаштак ыштыман.

– Кай, ала-мом веле ойлет ындыже. Йӱлен кола вет?

– Огеш коло. Ончо теве, мыйын воштончыштем коҥга тул йӱлымӧ коеш, теве кольмеш пидме азатым еҥын кид кучыдымо, вурдан кольмо, шкеак пура да лектеш.

Ольга онча, тыгат-тугат вуйжым савыркала.

– Нимат укес.

– Кузе туге уке? Чылт ӧрам. Мыйын шинчамжак вес тӱрлӧ мо шке? Теве Юрикет адакат кольмеш пыштыме кия, чылт чара.

– Пӱрымаш деч от утло. Ашламашыш туныкташ кайышашемат тыяк ончен пуэнат да... Ойлыметлак лие, екеметышкак каен возым. Йӧра, олташыже олтем, чыла шуктем. Тольык тый шке кидет денак кольмо вурдым кучен, пуртен лук, йӧра вет? Мый нигузеат ом тошт, пуштын пыштеда гынат. Тыйже ит лӱд, шкенан улына, явитлаш она кае. Ындыже ик арнялан эше коден каем гын, садак чонаным ом уж. Кузе Юмо пӱрен, туге лийже айда.

– Лӱдаш пытыш ынде. Арален огына кодо гын, илышаш шагатше кажне кечын кӱчыкемеш веле. Мыят тидым шижынам. Кай да олто. Ынде мый Юмемлан кумалаш тӱҥалам. Юрикетшым пеш йӧратем да... Кутанжым ньыгырдик да нюгырдик кышкылтын, олымбал дене мый декем нушкын толмылан куанем. Так мием мыйже, так мый декем савырна.

...Эр юапеш коҥга лийын шуо. Йӱштӧ шогымылан тулшол ызыра чот эҥеш. Коҥгаш орален шындыме илыше шӧртньыла коеш. А шӧртняк огыл мо тиде, айдемын пӧртыштыжӧ пӱрымӧ тул? Коҥга саҥгаште шӱч теве йыжыҥын-йыжыҥын, корнын-корнын ойыплана, шем кавасе шӱдыр тӱшкала, тыгай-тыгай шӱдырла коеш. Тиде – кресаньыкын пычкемыш пӧртышкыжак толшо Комбо шӱдыр корно. Веселажат тушто коҥга воктенак веле. Ырыкташ шинчат да, пӱжалт-пӱжланен, июль шокшышто шудо солыметым шарналтет. Эрденыже, шонен шинчет ласкат дене, кече лекме деч ончыч, лупс коклаште солашыже могай сай, могай пиал тиде – солаш! Айдеме да пӱртӱсын чеверже иктыш ушнат, ойыпланат. Тугай сӧрале йырым-ваш, тугай ласка... Мо кӱлдымаш капыштет уло гын, пӱжвӱдет дене мушкылтын йоген кая, чонетат неле возым ястарышын гаяк куштылемеш. Илымет шуэш, йӧратымет шуэш.

Осып кувам альыжак «кува» манаш ок лий тудо, сандене Ольга тиде пешак поро шинчан, лаштыра изирак капан ӱдырамаш пошкудыжлан шыман-шыман кувай почеш кувайым ситара. Марпа аваже «Осыпватакай» деч ок кораҥ. Чылт ик ешла келшен илат, Ольгамыт деран олтымо ик монча дечат огыт код. Олташ тӱҥалмекыштак шижтарат. Тудыжын латныл ияшрак Лизук ӱдыржӧ уло, коктын толыт вара. Ольган эргыжымат пырля налыт. Марпан Ойсим эргыже армийыш кайымешкыже ӱдырамаш полко дене пырля пурен, маныт. Пытартышлан веле ик ӱдырамаш вожылтарен луктын да чарнен. Мончаште нойымешкышт, улнен пытымешкышт, лу деч шыл ойырлаш тӱҥалмешкак ракатланат вара. Тыгай годымжо ала-кушто екеметыште сар улмат, Памаш корем шеҥгелне кугорнышто Морко гыч шуко ула дене салтаклан кайыше-ужатыше тӱшкан пытыдыме-чарныдыме ойган рекрут мурыштат мондалтыт. Война тӱҥалмылан ятыр эрта, алят ок чарне ала-мо. Ондакше пӧръеҥ-шамыч йӱшывуя пеш чыгынланен, оҥым кырен толашышт: «Кок арняште немычым тӱҥден шуэна!» Тыштыже, Купсолаште, вийвал пӧрьеҥым, чыла качымарийым руал ойырымо семынак иканаште наҥгайышт. Амалже тугай: луын-латкокытын кугурак еҥ-влак райрӱдыштӧ тӱрлӧ вере служымо верыште шинченыт, иктышт военкоматыштак, весышт поссоветет-ялсоветет-мочет, налог погышет... Шкештак виеш йодын налме гай, начальствылан йӧраш тӧчен, повесткым кӱсенешышт пошкудыштлан конден кучыктылыныт: давай, дуй-драл, ескыч, кунар вашкерак кает, тунарат вашке толат. Уке, шкештат турлен кодын ышт керт.

– Осыпватакай, тугак ыштена мо вара шке, кузе манат? – Ольга аважлан умылтарен шуктен да Марпа уэш йодшо лиеш.

– Тугак. Тугай корно денак.

– Кольмымат, кандырамат ямдыленам, – Ольга кыч-куч коеш. – Тӱҥалына веле.

Тӱлыжгырак изи шинчан, кужурак шемалге шӱргывылышан Марпа кува юмылукеш сортам чӱктен шогалта, сӧрвален удылеш, Юмынава деч сайым йодеш, туткар лийын ынже кае, манеш: «Тӱня Кугу Юмо, Шочынава, уныкамын вачӱмбал сакчыже, мемнам аралыше святой-шамыч, пыдалза. Тугайыш шуын улына, Осыпватакай гоч мом ышташ шӱдыметым шуктыде ок лий. Тул оным, Тулводыжым, Тулавам сӧрвалена. Уныкамын тӱжвачшат, кӧргыж гычат, йымачшат, йолвундаш ден вуйвундашыж гычат тӱрлӧ черым, воктенже пӱтырнылшӧ тӱрлӧ осалым, кӱлдымашым тулет дене когартен лук, осал шӱлышым комбо мамык семын йӱлалтен колто, шӱм туржо туранак шинчен кодшо. Чывигын ужар мамыкше кузе пытен кая, тугак аш лийже...»

– Чывигыжак огылыс тудо-о-о, – Ольга кенета шортын колта, аваже толмылан гына, кыжик-кожик шоктен, йӧсын-йӧсын шӱлешт малыше икшывым нӧлталеш.

– Шып, Ольгаже! – келесырын ончале Марпа. – Тиде тый от шорт, осалже шортеш. Тӱҥалшаш, Осыпватакаже...

Вуйге-йолге-кидге манме гай лупшкедылше, мо вуча тудым – шижшыла каньысырланыше, чорикын кычкырыше, утен каен кокырен кандалген вочшо азапан азам лопка кинде кольмеш ырес-тореш салтак письмала пидын шындышт. Осып кува кум гана оҥжым ыреслыш, кольмывурдым пеҥгыдын кучыш. Шкенжынат, Марпанат шинчавӱдышт йоген лекте. Ольгаже вуй дене коҥгасаҥгаш эҥертенак урмыжеш: «Колен пытышаш ыле да меже-е, молан илышлан тынар кержалтын улына-а?» – «Ольга, керемет! Шып!» – чарат.

«Э, Кугу Юмо, Кугу Пӱрышӧ, тый кум еврей икшыветым, йӱлышӧ коҥгашке шуымым, сакчет дене арален коденат, тиде икшыветымат тугак арале» манме денак ситыш. Утен кайыше черле изи падырашым, йошкар шыл чумыркам, Осып кува коҥгаш чыкыш. Толшол ӱмбалан кольмыжым пыртак чарен шогалтен, пел тат кучен шогыш, вара мӧҥгеш лукто. Шортмо руалмыла пытыш. Аза подкиндыла шинчам карен шынден. Чевер умшаж дене оп да оп руалткалаш тӧча южым. Тӱжвалне кужунак ыш кучо кува. Кольмо-шепкаже адакат эҥше тулшол ӱмбалан лие. Чара йолжо чатлама шокшышто туге-туге-туге чӱчкыдын модеш, утлынеже, кид турамеш-кадырга, шкеж деч тиде чатламам поктылеш. Но кумшо гана пуртен лукмо годым азан алже йӧршеш пытыш, тын гыч лекте. Тарванылмымат чарныш.

– Ӱпшӧ эҥее-е-еш! – чорикын кычкырал колтыш Марпа шкежат. – Пуштыда!

– Ой, изижат-колойжат, ынде шӱлышым нал, шӱлышым нал, – Осып кува шке умшажым изин умшашкыже уша, шӱлышым пуа. – Юмылан тау. Чытен лекте. Тау, Кугу Юмо, Кугу Пӱрышӧ. Утаренак кодо.

Аза чытыдымын обижаялтше семын тӱрвыжым шупшылале. Йӱкым пуэн кертше, шинчажым тыш-туш савырале, вуйым тарватыш.

– Мый улам, ават улам, эргым, падырашем, ынде ит лӱд, тетла огына когарте, – Ольган кызыт могай улмыжым сӱретлен пуаш мутшат тугай уке. Шупшалылеш, ниялткала, ырыктен ямдылыме кужу йолван меж шовычеш пӱтырал пышта. – Ачатат тыгай тулыштак войнаште коштеш. Тый мыланем ит сыре. Какатым когартышна. Ну, шӱлалте, шӱлалте, ит лӱд ынде. На, чизим коч. Шорт, чот шорт, уй-уй, изи пырысем, Ашламаш ньоньоем. Туге улде мо, тудым индыреныт, когартеныт, шоптыр падырашемым. Ӱпешетат тул пижын лектын ыле да... Ынде тый чот калитлыме улат, – утыр шортеш.

– Илаш тӱҥале мо? – аваж ден Осыпваткувайже вуйым шӱшкынак ончат.

– Ила ала-мо такше...

Тыгодым аза чот гына шорташ тӱҥале. Чыланат куанен шӱлалтен колтышт. Омсадӱрыштӧ нигӧн шиждымын пурышо пӧрьеҥ йоча кылме йыдал йолжым кыде-годо, кылт-кӱлт шоктыктыш. Иже шот дене ончалын ужыч изи еҥын шем ӱмылкажым. Шаҥгак, кольмо дене толашымышт годым, пурен улмашат, мом ыштылмыштым ужын, уш кайышыла ӧрткен шоген.

Адакат йол йӱк кылт-кӱлт шокта. Йоча ала-мом каласынеже ылят, шаҥге азан мамык-найка ӱпысӧ ойыпым йӧрташ тӧчышӧ, кидыштым лупшкедылше ӱдырамаш-шамычын коҥга аҥыште тулшолын йошкар волгыдыштыжо писын тарванылмыштым, вӱргене ора семын кум юмынъеҥла юаплымыштым ужмым шарнен, почылтшо умшажымат тӱчаш монден, кӱнчен шогалтыме изи печымеҥгыш савырнен.

– Каврий Толий улат ма тыйже? – Осып кува тогдайыш.

– Авый колтен да... – ӧрынрак малдале рвезе. – Ольга Сергеевна, тендам конюшньышто имне налма гыч эре ойырен кодат да авый лӱмын ойлаш шӱдыш, тиде гана налде ынышт код ыле, мане. Таче да эрла чодыра гыч пум кондаш да монь имньым колхоз член-шамычлан пуэдаш ыштыме.

Коҥга дек лишкырак тольо. Кужурак шемалге шӱргывылышан, ючылий каҥга капан, тумыш ора йолашан, кыҥгыль-коҥгыль ала-кушан эрденак кылмен шуктышо йыдал йолан, пулвуйыш шушырак урвалтан вичкыж мыжерым чийыше, корак пыжашым ушештарыше шӱкшӧ упшан икшыве шога. Ачаже тудынат тул коклаште коштеш. Сарыш кайымыж деч ончыч бригадир ылят, Каврий Ольгамытым шемыште кучыш. Купсола конюшньо гыч пу кондаш имньым ынежак пу ыле, да шонымыжым пӱй пурынак шуктен шоген. Моло деч эре ӧрдыжкӧ ойырен, кукшышко, кылмышке. Путырак кугу тушманышкышт савырнен. Ала йӱктен-пукшен огытыл, ала мутышт келшен огыл...

Марпаже кугу погынымаште икана кынел шогалынат, йошкар сукнан ӱстел воктекыштак калык коклаште лектын шогалын. Чоныш витымыж дене кычкырал колтен...

– Тиде Опоня Кавырля ынде мемнам кылмыктенак пуштнеже, моло огыл! Пашажым эн нелым ойырен пуа, тӱредашак шканем кок пайым кучыкта, ӱдыремже мӱндыр ялыште туныктен ила гынат. Мыланна шӱмжӧ шелын коштеш, нимодымо-шамычлан. Мемнан пулан кайышаш имньым кычкен, шкенжымат иктаж-гана иктаж-кушко, Шем Кожлашкыла, ужаташ полшо, Кугу Юмо! Молан ом лӱд тыге ойлашыже, шонеда дыр. Омак лӱд тетла, огым, огым, огым! Тыге манам гынат, имньым садак ок пу, моктем гынат ок пу. Лучо чыланат палыза манын, таче кычкыралынак кодам. Колымем деч ончыч.

Каврийын ватыже Кушакмытым такше шотшо дене чаманен ила. Коклан марийжымат вурсен: «Ольгамытланже молан тынар сыренат гын тыйже?» Вашеш шоктен: «Тудо кугун тунемше гыч. Сандене. Мый гаемак шем кресаньык лийын, школ гыч ялыш толжо, мыйын кутан йымак пурыжо. Тунам иже вес семын ончен кертам». – «Мо, Ольган акаже, Кушак Лина, пашакечым тӱрыс шуктас. Марпа акый шкежат кечым кодыде тӱшка пашаш коштеш. Изиш сайынрак ончалаш ок лий мо вара». Тидланат керын вашешта: «Марпан Ойсим эргыжат кугун тунемшак лийнеже, уна. Вот, тудат Морко педучилищыжым кудалтыже да терыс шупшыкташ имньым кычкыже. Тунам иже чонемлан ласка лиеш. Тиде Кушакмытым Вачий тулар ден коктын пытараш шонена. Тый Кушак верч шогет гын, шӱет гыч тошкалам!»

Да тылеч вара Каврий вате чаманымыж дене шолыпынрак полшаш, тӱрлӧ уверым ондакрак пуэдаш тунеме. Кызыт Каврий укеште вес бригадир коштеш гынат, Ольгамыт шотышто ондакысе озан шӱдымыжымак веле шуктен шога. Сандене эргыжым Каврий вате шолып увертараш колтен, уна.

Толий таче тыште нигунам уждымым ужо. Коҥга тулыш азам чараматранымак чыкен луктыныт. Шинчажат икшывын саҥгашкыже кӱзен шинчын ыле. Чонаныс, кузе чытыман, йӱлалтен пуштнешт гын веле – шонкалыш. Чытышак мо тудо, я кола веле? Тыгат лийман ужат?! Да шкенжынат тиде ешым ачажын сарыш кайымыж деч ондак тӱрлӧ семын, умбакыже чыташат лийдыме семын шыгыремдыме ваштареш чонжо утыр ылыжын: аваже чынымак ойла! Марпан Ольга ӱдыржӧ, кернак, школышто мӱндырнӧ туныкта. А Толийлан вашке тунемаш кайыман. Кызытат от полшо гын, ончыкшым кузе пелештыман? Ала шкенан ялышкак туныкташ толеш да... Айдеме шуко тунемеш гын, яллан тиде уда мо вара?

Тыште ме ончыкрак ужшаш улына. Анатолий Белугин жап шумо семын тунемашат кая, Ольга Сергеевнажак туныкташ тӱҥалеш. Сар гыч пӧртылшӧ ачаже эргыжын шинчавӱдым изирак эҥер виса йоктара, аважын пел ӱмыржым коштен кудалта, ялыште манмыла, иле вӱржым йӱэш. Армийыш каен гына ноло илыш деч утла Толий. Изи годсек кажне кечын ялыште мо лиймым серен ила улмаш. Да туге сера – ялыште кӧ первый гана селькор-писатель корныш шогалаш тӧчен гын, эн ончыч тудак гына. Таче азам коҥгаш чыкен лукмымат возалта варажым.

А кызыт тудо мо кӱлешым каласыш да мӧҥгыжӧ куржо.

Ольга ден аваже, тыгак Осыпватакашт, эше Осыпваткуват маныт, мончаш олтынешт да изи икшывым ырыктен-эмлен, пӱжалтарен, мушкын лукнешт ыле. Но изи падырашын пиалжак уке, очыни. Марпа ӱдыржылан ойла:

– Ольга, азатшым мый ончем айда, чонжо гына чоныштак лийже комакаш чыкен лукмына деч вара... Уна, мален колтен, Юмылан тау, шӱлышыжым арален шинчем огыла. Шӱла, уна. Шӱла гынже ала ынде илашак тӱҥалеш. Имньым пуат гын, налде кодман огыл. Кынем лукшашна уло. Тӱшкаште, кок вакыште, шӱдӧ мужыр кылта пачашыжге-моге шӱйын дыр ынде... Кокытшымак иканаште конден от керт, кечыже пеш кӱчык. Иктыжым ваке гыч руэн луктын кондет гын, Осыпватшешке, таче кас деч ончыч Ашламашышкыла, имне кунар кертме корным, ужатен колтен кертына, пеш сай лиешыс. Шочмын веле мончаш олташ перна. Кынем кашташ сакален кодем ыле, лӧкамбак шарен оптем, тек кошка. Вара иланыше кынем пӧртыш коҥгамбак нумал оптем, чаплын коштем. Кынетулеж дене мый шкетынат тулен кертам, шонем. Осыпватакай дене шуареш шурена да мушет шӱдыраш ямде лиешат вара. Тек кужу телым шӱдырена огыла. Вынер деч поснаже чара могыран киен кодына уке гын... Мий, имнет дек курж веле. Линаже тунамет, кодшо годым толмет годымак, пурыс руаш каенат, алят уверже уке. Кочкашыже такше ситышын пуэн колтенам. Линамат ызыра чот чаманем. Каврий сотанаже салтакыш кайымыж деч ондак, шӱйын йогышаш Опонька, Бронькам тарлен, коктын йӱшывуя идымеш кырен колтеныт. Линажын йылмыже пеш тура шол. Мыланна пу кондаш имньым огыда пу гын, ялсоветыш вуйым шиям, кузе те коктын тыште, сарыште шотан пӧрьеҥ семын тушман ваштареш кредалын, вӱрым йоктарышаш олмеш, ялыште шоҥго кува да ужар икшыве шеҥгелан шылын улыда, аракам лӧкен киеда. Ялсовет ок полшо гын, военкоматыш каем, манын. Тушанак перен шуэныт. Тӱрвыжат шелын, могыржат какаргыл пытен, под пундаш лийын. Лӱдмышт дене тудым иканаште пурыс лукташ шуральыч. Такше ала-кӧ садак Моркыш шуктен ала-мо. Каврийжым рекрут мурым вашке мурыктышт. Солалтышт. Бронькаже кодо. Броньжо уло тудын. Уремыште пӧртна ончык толын шогалынат, окна ваштареш кара: «Кок куэ ден кок пистешда чыладамат пиктен сакем!» Ӱдырем деч поснаже тыште кузе илаш ала? Эре Юмемланак кумалам тольык. Аралышемже лач тудак веле.

Ольга мыжерым чыкалтыш да эреак имньым кычкен коштшо Линан шӧрмычшым налын, Ӱлыл полко гыч Белугин Толян ошкылын, почын толмо свежа луман йолгорно дене Метрий кочамытын турня шӱян тавышт воктеч шолашкыла, конюшныш, Кугу пӱя воктек волыш. Тушто але шукынжак погынен шуын огытыл ыле. Шӱкшӧ чиеман ӱдырамаш-влак кырте-карте шогат. Ик-кок еҥже, Ольгам ужын, нерым вес могырыш савырыш – нинышт Кушакмытым ончалынак огыт керт, Каврий ден Бронькан койышымак койыт, шкешт нунын деч я икшывым ыштеныт, я кудалтеныт. Весышт сай кумылан улыт: «Ой, Ольгажат, толынат ужат. Тыйже шкенан школышто туныктышаш улат да, эре-эре шыгыремдылыт вет. Купсолаш шочшо, Купсоламак чапландарыман ыле да, Ашламаш екеметыш шумеш туныкташ колтат, Юмын пӱрыдымӧ кашак. Тыйже иктаж семын шкенан декак удыро, от керт мо вара?»

Шӱлышым кылмыктыше йӱштан эр юап дене волымыж годымак Ольган шинча ончылныжо тӱрлӧ сӱрет эртыш. Тиде корно денак куд меҥге кутышым теве тыгаяк пеле пычкемыш йӱштӧ теле эрдене тышечын Райка йолташыж дене Овдасолаш, вара тайыл дене куэрла кокла гыч шӱгарла воктен волен, Кожлаерыш тунемаш коштыныт. Микитан Милай тунам ӱмбакше шинчам пыштыш... Чевер-мотор чуриян, ушан рвезе. Келшашат тӱҥалыныт ыле, вес ӱдыр коклаш пурыш. Садак тудат яраш кодо. Морко педучилищыш пураш Райка денак пырля кайышт. Теве математика дене минпросын колтымо контрольный пашаже. Неле-неле задачым колтеныт! Шӱкшӧ йыдалан, лыжгайыше, шке куымо марий тувыран, кыне туле капан ӱдырым ужын, рушӱдыр ден рушмайра-шамыч, пеледышла чиен мийыше-влак, мыскыленрак, шинчашт дене шӱкедыл койдарен, тӱрвӧ лукым «черемиске» мутлан кадыртен вашлийыч: «Куш эше тыгай черемиске-золушкыжо пураш тӧча, ушыжо ок сите мо тудын – с золушным видом да в калашный ряд?»

Ольган пел шагат жапше кайыш эн неле задачыжым, шке вариантшым, умылен, школысо программе дене вискален лекташ. Тушан кум кугу «урылтышым» шылтен шындыме ыле, шижат гын шиж! Ик семын тӱҥалеш – вашмут огеш лек. Вес велым, кумшо велым кок йӧн дене тӧча – садиктак. Райкам ончалеш, тудат задачеш чот пижын шинчын. Мо шайтан тыгай? Ындыже йӧнжат кодын огыл ала-мос, эй, пиос-пиос, коштмына арам лиеш да, пуренжат огына керт ма?

Кид велалте, ӱшан йомо. Райка деч кагаз ластык чоҥештен тольо: «Шкендыным от керт гын, мыйым кеч утаре, Олюк йолташ!»

Райкан – тевысак, лекте веле, тудын вариантше пиалан, ала шкежак. Кок формулым веле пуртен шындаш. Вашмут лекмеш кум действий кодо: ындыже тек ышта, уке гын, жап ок код. Колтыш. Шинчашӧржӧ дене ужо: йолташыже куанен ылыжын. А шкан тӱҥалаш нимо шот уке. Кожлаер школыштыжо гын контрольный дене Райкамат, Казаков Миклайымат, Большаков Миронымат, Купсола рвезе тӱшкамат вынемышт гыч шупшын луктеден. А ынде – на, могай намыс! Кум тӱрлын ыштен ончыш, уке, пеш пеҥгыде пӱкш, нигузе ок пудырго. Тудын вариантысе рушӱдыр-влакат тӱрвыштым пурыт, ручкаштым южышто пӧрдыктылыт: иктынат ок кай. Кугун шӱлымышт вела шокта. Шолаштыла икте шортын шинча, шовычым шинчашкыже чӱчкыдын лишемдыме гыч пале. Ончылно, йошкар ӱстел воктене, ассистент ден экзаменатор вуйым огыт нӧлтал, шотлат. Тудо задачымак, очыни. Вуйым ӧрын рӱзалтат. Эше икте полшаш тольо нунын дек. Ольганат тиде задачын кум тӱрлӧ вашмут уло. Эше ик семын тӧчен ончаш гын? Шагат эрта ма?! Эше икте кодеш. Но вет кум пример уло, асамат! Лучо ондакше нуным лупшен оптышаш.

Нуныжлан вий шукак ыш кае. Туныктышо-влак ӱстелтӧрыштышт кузе койыт вара? Ассистентше кайыш. «Полышым йодаш куржо огыл дыр? Тыгодым Райка деч вес кагаз шуо: «Задачыже лие. Примерешышт колем». Тушто нимо йӧсыжат уке. Школышто йытыра Мирон качым кӱтет гын, тугай тудо, шоналтыш. Йӧра, уке гын, мыйын олмеш тый пиалан лий, ыштен пуышаш.

Ассистент пӧртыльӧ. Чурий гычше коеш – ала-можо сай огыл. Такше Ольга тиде темым сайын пала, шуко задачым ыштыме. Условийым тергаш пиже... Мо шайтан тыгай? Значенийже минус лийшаш годым молан плюсшо пурен шинчын? Да Ольга, ӱшаным йомдарыше, минус дене ышташ тӱҥале. Уф-ф, лектеш ма?! Лие! Ош кагазыш йытыран серен пытарымыж годым лучко минут кодын ыле. Райка, тудо, ондакак ыштен пытарен да лектын возын! «Тиде южир ӱдыр, мыланем полшаш тӧчымӧ олмеш, шке вуйжым мыйын кӱшеш утарышат, пжикат ыш ыште аман...»

Кидым нӧлтале. Залыште выж-ж шоктен кодо, чылан тудын велыш ончал колтышт: «Очыни, экзамен гычшат кая. Меат огына керт гын, тыгай черемискыжлан тыште ышташ нимом!»

Экзаменатор шкежак тольо – кӱжгӧ капан, чапле чуриян, чиеман, тылзе гай коя шӱргывылышан, шӧртньӧ шагатан-кидшолан, ӧрышыжат пыртак уло, шеме тугай. Украин ӱдырамаш.

– Та-ак, та-ак, – шокта шыпак Ольган пылышыжлан. – Гарно, гарно, красавица ты моя незнакомая, ненаглядушка ты моя. До-га-да-лась... Решила! – кӱжгӧ йӱкын мане вара, условийыште кӱшан плюс олмеш минусым шындаш кӱлеш – умылтарыш.

Ассистент тольо:

– Нем... не может быть! Все педучилище бьется над ней!..

У-у-у рӱжгалте, ызгалте залыште. Но пакетешак йоҥылыш дене толшо задачым умбакыже ыштыкташ ышт тӱҥал. Эрла тыгай жапланак погынаш шӱден колтышт. Но... Ольга деч посна. Визытаным шындышт.

Рушӱдыр коклаште шоктен кодо: «А та самая золушка, в лаптях которая, ошибку министра исправила. Во-он идет...»

Ӧрдыжтӧ туныктен коштмо дене аважлан тыште илаш пеш неле да... Аваж гай тунемдыме кашакым бронька ден опонька-шамыч налогышт, недоимкышт дене ондалкалат, заем дене индырат. Бронька ынде эмир лийын шинчын, лӧчен пытен, индырен-индыра, нимо чаманымыже кодын огыл, айдеме сын гыч лектын. Корнеш вашлиешат, кугу ӱшкыжла, тӱкыж йымач ончалмыла, вуйым савыра, ӧргал шуа, шонет. Тока, тӱлышаш уке гынат, Ольган укеж годым финагентым аваж дек пуртен, ик леҥеж пелтыме ӱйым виеш наҥгаеныт, нимогай кагазым коден огытыл, жульык-шамыч. Ольга пален налят, Шале ялсоветыш вуйым шие, возенак пуыш: «Марием войнаште коштеш, эргым шепкаште черле, авам шоҥго, Лина акам пашаш лунчыртеныт – имньым кычкыктен, пӧрьеҥ пашам виеш ыштыктат. Уло тугай мемнан ялыште война деч шылын кийыше Бронька икте. Ӱйым Зверев финагент дене шолышт-аген наҥгаеныт, тӱлышашна уке гынат. Мерым огыда ыште гын, военком дек каем, комиссариатыш олашке возен колтем, прокурорланак».

Зверевым фронтыш колтышт. Бронька тӱрлӧ начальникын логаржым ӱй да мӱй дене темен шындыш, ышт тӱкале. Мӧҥгыштӧ ила гын, Ольга чыла вере еҥлан вольнам да чыным кычал муэш ыле.

Тер йымалне кычыка лум кочырге мурен шортеш. Йывук марийже деч Ольга Польша чек гыч кум серышым веле война тӱҥалме деч ончыч налын шуктыш. Эргыжым пеш йодо, фотосӱретшым колтыза, мане. Уке, ышт керт. Пала: пулеметчик, пала, герман войска первый кечылаштак ӱмбакышт керылтын.

Ачаж деч пӱралтше фамилийже такше тудын – Ильин. Тунемаш коштмыж годым йоча-шамыч чӱчкыдын тӱен-тӱен кычкыркаленыт: Калян Йывук, Калян Йывук! Вес ганаже – Калюн Йывук. Классыште староста лиешат, кугурак чинанла туныктышо-шамычлан Усола тӱҥалтыш школышто шотым кучаш полышкала. Капше молын деч кугуракыс... Вес мыскылтыш лектеш: «Чин-чин-Калю-чин!» Пытартышлан савырнен шинчеш: Галютин. Тудо школ гыч ӱдыр ден каче коклаш шарла. Вуйым-почым поген, военкоматыш шӱдыркалаш тӱҥалмышт годым рвезе «Ильиным» весе дене вашталта: Галютин! Паспортышкат тыгак пурта, Галютин Иван Васильевич лиеш, шочынжо 1918 ийын. Ольгаже – 1916 ий 16 июньышто Купсоласе Кушак тукымеш. Япык кочаже руш-турко сарыште кавалерист лийын. Георгий ырес дене толын. Ик атаке годым руш воин тудым колыма гыч утарен да ӱмыр мучко шарнаш манын, фамилийжым налын, тыге Иванов гыч Кушаков тукым тӱҥалын. Ялыште, Купсолаште, шканже коваштым илыме мануфактурым почын, Сергей эргыжым туныктен. Шале кундем гыч ушкал, ӱшкыж, презе, шорык, каза, сӧсна да мом эше верештыныт сонарыште – чыла коваштым, ӱмбачышт ньыктын налмым, туддек илаш конденыт. А Шале кундем шуко ялым ик аршашыш ушен шога. Кугу Шале, Азьял, Маршанмыт, Кугорнӱмбал, Эҥерӱмбал... Карманкурык ӱмбач латкандаш ялым ужын шотленыт Ольгамыт эше изишт годымак. Коваште Япыкын Сергей эргыжат салтаклан кушкын шуэш. Руш-япон сар гыч нелын сусырген толеш. Тӧрланымек, адакат тудым сарышкак, граждан сарыш, налын каят. Тиде ганаже Сибирь йӱштыштӧ Колчак тудлан туберкулезым сакалтен колта. Коло ийракым ила вара, ачаж ден когыньыштын мануфактурым революцийын пытарен шуашыже чот тӱзландарат, чывылан лекташ лийдыме, футбол дене модаш ситыше кудывече йыр пу полатым чоҥен шындат. Крешеньым йӱаш тӱрлӧ ял гыч ныл-вич ула тудын дек толын шогалеш. Имньыге пураш лийме пеҥгыде кужу леваш йымалан туарен шуат да арня пайремым ыштат. Ӱярнялан вара Кожлаерыш я вес ялыш, чапле имньыштым кычкен, кудал колтат. Йыҥгыран пайрем пӱгӧ, кошовкан тер, той дене сӧрастарыме имне ӱзгар... Кум-ныл имньым чомаштге ончымо гын, мом тушто эше ойлашыже, могай тунам илыш каен шоген. Кок ушкал, ӱшкыж, туна, кок-кум презе. Шорыкым, комбым, лудым шотлымашат уке. Кызытсе кумло соткым пакчаште пареҥгым тунам кӧ шынден? Иктат... Чыла кумдыкым олмапу да саскавондо налын, пӱкшерме марте, тудыжо Ольган эргыже кушкын шумешке сита, уржа мешак тич ожныжо шке пӱкшыштымак погеныт. Чодырасе гай вусо огыл вет тудо адакшым, вондерысе орлаҥгыла гыч ӱлык тумлегыла йоген, ӱян тугай тичмаш пӱкш. Пареҥгылан, шӱльылан, вистылан, шыдаҥ ден уржалан, шемшыдаҥланат эсогыл, лӱмын пӱчкын пуымо едокан пасушто аҥашт уло, мо кӱлешым тӱрыс ситарен шога.

Ольга кызытат ӱшаныдымын шӱлалтен колта: кушко чыла тиде йомын кайыш, кӧ йомдарыш, Ленин ала Сталин? Да шонымыж деч шкежат лӱдӧ, вургем йымалан капшылан дыр-дыр-дыр чучын колтыш. Мочол уло улмаш тушманже Сталинын! – сар тӱҥалмек веле чарнышт айдеме-шамыч увер деч посна йоммым.

Кузе-гынат Морко роно деч Купсола тӱҥалтыш школышкак туныкташ йодын толаш кӱлеш, Кугу Шале Карасим Кыргорий полшем манын ыльыс... Туш шумек, Ольган ушыштыжо кӱчык кино пытыш, тереш кычкыме «Лесная» лӱман имньым шкеныштын рушла капкаш вуйжо дене керын шогалтыш, шӧрмычкылым меҥгысе колчаш кылден шындыш. Ынде вашкерак кочкаш, чияш да, товарым, ломым налын, кудалаш вале. Ала кок гана конден кертеш? Иканаштыже ок пуро чай...

Ожсым шарналтыме дене Ольга шкежат йочала чучын колтыш, пӧртӧнчыл тошкалтышым куржын кӱзыш. Белугин Толя семынак пӧртыш каван ора виса парыш савырныше йӱштым пуртен, йолжо дене кылде-голдо яклештыле. Мыжерым кудаш сакен, саслоҥа дене петырыме коҥга аҥым почын, кидым ырыктыш.

– Пуэныт аман имнетым? – куаныш ава. – Тыйже эре тыштак лий ыле, ӱдырем. Лина дене илен, шерем темын, путырак чот ӱчым ыштылеш. Ӱчызӧ кӧҥгӧр аважланат каура чонан, колхоз оза-шамычланат. Марлан каен кертеш гын, уке гын тиде шайтан ӱдыр? Кажне йӱдым чаманен шонен кием. Тунемаш тыйын семынак тале ыле гынат, нигуш умбак кнагалан ыш кае. Пурыс руымаштыже иктаж вере кошар укшыш керылт ок кий гын, йӧра ыле да...

Ольга ден Лина шуко гана кредалынат улыт, вашла ӱпа-ӱпа ӱппунемым шагал огыл кӱрыныт. Линаже эре патыррак ыле, чӱчкыдын сеҥен шортарен. Эше йылмыжат кере.

– Кузерак тый тушто, тулшол оза Юрикем? – йоча йӱкын йодылдалын, кидым ырыктен шуктышо ава лопка олымбалан вургем ораш пӱтырен пыштыме азам шӱргыж гыч леве мардеж семын чыгылтале.

– Виеш ит пожалте. Мый колыштынам – мала,– турамдаш лийдыме кошар парнян сагыльыжым рӱзалтыш Марпа. – Осып кувайже учиклен шинчыш. Але гына кайыш. Тудо огыл гын, тиде Морко ситмыжет дене кочкаш шуктен ом керт ыле.

– Ава-а-ай,– шуялтен шекландарыш Ольга.– Тудо могай ситмыж? Ачаже фашистым кыра, мемнам тушман деч арален шога.

– Раз ачаже пеленна огыл, ситмыжак. Туныкташ кайымет деч ончыч Морко госбанкыш окса лоҥгаш кассирлан шогалмет дене вуешет Усола Каля Йывукым арам пӱтырышыч. Сӱанышкыдат мияш шым келше, пешак ынем пу ыле тудлан, йот марийлан. Шальыште каче пытен ыле мо тыланет? Тудыжо тыштыла илыше лийже ыле кеч. А то ала-могай Морко Усола... Курыкӱмбал эше, Курыкйымал... Мыйже лоп верыш, чодыра коклаш пуаш шоненам – пум тый дечет кондаш лийже! Шудо гын шудо, емыж гын емыж, чодыраште чыла ток.

Кай, мут ок пыте тудо. Мыйже кок-кум арня дене ужын ом керт да йӱдыкем дене йӱдвошт да йӱдвошт тыге тумаен кием. Ит колышт мыйым. Коч да кай веле. Юрикет мала, ынде шуко малаш тӱҥалеш, тулводыж декак унала миен толын да...

Марпа кува але такше пеҥгыде да Линан ӱчыжӧ ваштареш чот шога гынат, шкет кодмекше илышын кузе туржмыжым вуйжо йыр колтат, нимо укеланак пуйто шортын налеш. Тыштат тугак лие. «Тулводыж» мане да ыш чыте, шинчавӱдшым чуланышкыже наҥгайыш, ончылсакышышкыже витарыш: «Йӧра, илен лектеш да тыланет эҥертыш лиеш. Ала толман сарже гыч Калян Йывукшо, ала тушанак лийман. Юмо пала ында. Але мартеат ок возыс».

Ӱдырамашын шинчаже купышто. Ужешыс, палас: пеҥгыдын койшо еҥ иканаште кая вараже. Шинчажат лакыш волен тӱлыжген, Олыкьял доктыр Анюк кечым коклаш коден пурен лектеда, эмым пышта. Тӱс кайыше шовычшым пидешат, шыл деч посна кодшо кугу лулегыж дене пӧрт мучко да сурт коклаште эр гыч йӱд марте кочыртатыл коштеш. Ольган изиж годым Купсолалан эн сӧрале ломовой вӱльӧ гай ыле, тыгеракын ойлаш лийман гын: имне неле возым шупшын огеш керт да торташ пижеш, ӧкат ок ман, тӧпыртатат вара. Япак коча колыш, почешыже Сергей ачажат шӱлен кертдыме лие, чержак тӱпландарыш. Ынде нунын олмеш кодо Коваште Япык Сергей Ольга. Суртпечат, йыжве-яжве илыше чонан-шамычат ӱмбалныже улыт. А жапше могай, жапше! Ала жапше ынде эреак, ӱмыр мучкак эре тыгай, эшеат утларак «тыгай» лиеш, плокаже вет Ольган шочын вочмекак тӱҥалын. Кушто Япык кочан илыме илышыже, куш лие Сергей ачан илыме гай илыш, кеч тудо пагытат сарлан утыждене поян лийын. Но вет чылт тыгежак нигунамат айдемым йырым-йыр бритлен налын, пий семын мушкылтыш вынемаш луктын шуэн огытыл. Ынде нимо деч посна кодын тудо. Кылмен колымо деч тошто пу пӧртшӧ, нылле ияш. Йырым-йыр рожан, пычырик коҥгаже, шылде-галде явык вольыкшо – налог тӱлаш, заем кагазлан тӱлаш. Кочкаш-чияш нимом. Коҥгаш олташ нимом. Налогшо вет эше латкандаш тӱрлӧ... Да ситартышыжлан тиде кугу война. Фашист Германийын керылт пурышо сарзе вийже ваштареш уло калыкым тарватыме. Вучен ончаш кӱлеш эше ик тылзым, вара Морко военкомат гыч Йывукым кычалаш тӱҥалаш. А ну-ко, Ольга Сергеевна, вуйым кӱшкырак да – Кугу Шальыш, Регенче купыш, кыне пачаш дек!

Йӱштӧ дене кӱчештмеш кылмыше лумын тер таван йымалне мурымыжо адакат ончычсо шонымашкак кондыш.

Сар... Так манаш, шокшо элыштышт шотанрак телым уждымо немыч-шамыч тышкат, таче нылле градус йӱштанышке, толын лектыт. Мом ыштат ыле? Уремыш чыла еҥым поктен луктын, кок суткаште уло калыкым нимогай пуля деч посна пытараш лиеш. Йӱштӧ кугыза тувырмелан-шамычым куҥгыртен пышта. Ну, Купсолаште илаш тӱҥалыт лийже. Кӧ нунылан кочкаш ямдыла, пӧртым ырыкта? Шкештат кармыла йӱштеш пытатыс.

Ольган кызытсе гай шонымашыж дене йочам школышто туныкташ огыл, ялыштыжат огыт ашне докан. Могай шучко тудо, айдемын вуешыже шочшо шонымаш! Бронька шкак кум пачаш тыйым тидлан ужален колта ыле. Тыйын илымет кеч-могай еҥланат керек мо вара? Шке гына илыже, чонан кодшо – такше тичмашын огеш иле гынат. Молан манаш гын, иктынат тиде, кызытсе илыш, илыш огыл. А кушто вара илышыже?

Тыгай шонымашлан шӱведен-шӱведен вурса да «Великий сталинский закон» мурым мураш тӱҥалеш, школышто Ашламашыште йоча-шамычым погынымаш деч ончычсо концертыш лукман.

Кугу Шале ялымат кӱжгӧ поран левед шынден. Таче кече яндар кава гыч чатлама йӱштым конден туаренат, шкеже яндарын-яндарын кава тӱр гыч Эҥерӱмбал велым онча. Йырже шонанпылан оҥго коеш. Тыгеже йӱштӧ эшеат чот перышаш. Ашламашышкем лектын кертам гын? О-о-о, каен ит ончы-ян, эрлашымак паша гыч луктын шуат, поҥгалтарат, кеч такше школышто туныкташ еҥым тений саманыште пешыжак от му. Ӱдырамаш-шамыч гына кодынна шол. Йырым-йыр тыштат, Ашламаш велнат ик шотан пӧръеҥымат от уж, то чолак толыт, то окшак, то пелеголышо...

Кугу Шале кугу. Пуйто ял покшелан кугу ыресым пыштеныт, уремлаже туге койыт. Нунынат тугак Ӱлыл да Кӱшыл полко, а Регенче шорыш кайымаште Кӧршӧк почиҥгашт уло. Еҥ-влак огыт кой, шокшышто коҥгашт воктене кӱнчылам шӱдырен ракатланат.

Вичкыж мардеж кашын-кашын луэт вошт лектеш, адакшым Роҥго могырыш кайыма гыч пуалеш, тугеже шӱргым чот чывыштылаш тӱҥалеш.

Ашламашыш таче кечывал деч вара уэш каяш лекшашым шоналтен колта да кӧргыжлан шуй чучеш. Тунар меҥге, тунар мӱндыр...

Але такше эр веле. Азьял почиҥга ял велыш кайымаште Кугу Шальын сокыршоло пӱчкышыжлан шотлалтше Кӧршӧк почиҥгаштат тӱньыкла гыч шикш лектеш. Мардеж ок лий гын, тыгай йӱштыштӧ тудо тура кӱш кӱзышаш ыле. Регенче шор манме кугу куп теве арама йымалне ошын койын, Тыгыде Морко ял велыш иктаж меҥге кутышын Шкетанын Эреҥер купшыла шуйнен кия. Кӱжгӱ пушеҥгым тыште от уж, эре тыгыде вондер, эре лочо. Кеҥежым гын арама кокласе йолгорныла койшо виш дене ошкылатат, пружин але тӧшак ӱмбалне улметла чучеш, лызык-лозык лӱҥгалт ошкылат. Куп гын купак. Вӱдшӧ шеме, тыглай пӱя вӱдет огыл. Колат пеш шуко, кучаш гына ок лий, мланде лончо дене леведалтше лювыраште ракатланен илат. Апшаткудо велне изишак яндар вӱдан окна логалешат, тушто леве годым шӧрӧкам шупшыт, ситышынак кучат чай. Олаҥгыже пальтка ош тӱсан огыл, шӧртньӧ вӱдеш чывылтыме оксан.

Йӱаш тышеч огыт нумал, шопо таман. Пакчасаскалан ситараш да пожар вочкылам темкалаш, тувыр мушкаш, шӱялташ кая. Адакше, уна, кынем кылта дене, йыгыре шӱяшлен, мужырын-мужырын ӱмбала тореш-кутынь пидын оптат, кугу пачкым ыштат, вара вӱдыш колтен пызырыктат, лу деч мушым шопо вӱдлан ойырыктат. Тысе вӱдат тыгеракын акрет годсек айдемылан пашам ышта. Пӧръеҥ але коча иктаж ешыште уло гын, чодыра гыч нийым конден чыкат эшежым, писте кӱрым. Нийже вӱраҥлан кая, кӱр гычше мочылам кушкедыт, помылам ыштат. Кресаньык кид гыч ниможат ок велалт.

Ала-мо кия дыр ты купын эн йымалныже. Торфым лукташ тӧчат ала-мо такше. Пеш сай ӱяҥдыш. Тыште вет йырым-йыр ломыж тӱсан, шунан мланде.

Имньыжым сереш, вондеран улакеш шогалтен коден, лумым келын, Ольга ондакше товар, лом, пагор деч посна верым палаш пурыш, шыжым шкеак палым коден ыле. Еҥ ойлыма гыч, купышто кычал мудымо шуко кыне кия. Чыкалтат, верым огыт палемде да кычалаш пижыт. Шкеныштыным верешт кертде, пошкудынлан керылтыт, яра кӧн кайымыже шуэш? Шолыштыт вара, тӱрлӧ куп тумаса тарвана.

Кӧргыштӧ гынат, шыгырыште гынат, Ольган кынежым шуко кычалаш ыш кӱл. Явалажым налын, мӧҥгеш пурышат, ийым руаш пиже. Чылт пӱжалт пытымешкыже ситыш. Тыште, арама лоҥгаште, мардеж ок витаре. Йӧра эше аваже кӱчык вурдан пагорым пуэн колтен, чӱҥгалат да луктат веле. Паша сайын кайымылан куаныш. Теве эше ик гана терыш нумал лукташ да кудалашат лиеш. Ала, чынакак, кокымшо ганат толын шуэш?

Ӱмыр мучкылан ойгыраш ситыше азапын йол йымалнак улмыжым Ольга жапыштыже шарналта гын, чыла сайын пыта ыле, очыни... Вет тыште тый шкетын улат, вондер кокласе шем вургеман ӱмылкам, тыйым, ялысе кылме кӱр гай кылме окнала гыч эскерен шинчыше уке, урем гычшат ок кой. Кузе чот эскерыман ыле! Шым гана висе да ик гана пӱч, ик гана тошкал. Уке шол. Руымыж дене погынен шичше тыгыде ий вӱдым петырен, кылмен, шолдыра шӱраш семынрак койын, иктеш погынен, ошем шинчын – лум да лум, ойыренже от пале. Шывырдӱк веле койо йоҥылыш тошкал колтымыж дене... Кыдалымат эртен кайыш вӱдшӧ, йоллан пундаш улыла ок чуч. Ох-х – шӱлалтен, чытырнен колтыш, вургем иканаште ӱлык шупшыльо. «Колемыс!» – чонжо чорикын йӱк деч посна урмыжале. Шканже чот сырен, шорташ тӱҥале. Но пале, шортмо дене тышеч от утло. Эй руалткала вет кидше, э руалткала... Кок вичкыж арамам иктеш кучен ок шукто гын, мо лиеш ыле тыште... Колет, ушдымо... Вара тыйым, нимолан йӧрдымым, кашка семын вӱдеш кылмен тӱҥшым, муыт гын муыт, уке гын уке веле. Ольга вургем нелыт дене илаш-колаш кучедалаш тӱҥале: вашкерак, вашкерак, вий уло годым! Йолым ваке тӱрыш лупшале гынат, йожж гына мӧҥгеш мунчалтен волыш тудыжо. Эше, эше... Руалте пеҥгыдырак арамам! Пытлоч вела катла тудыжо йӱштыштӧ. Вожшымак, вожшымак кучо, ӱлнысыжым, илежым. Кок пижшыге шаҥгак кидше гыч мунчалтен возын. Чара кида кыртма. «Ой, Кугу Юмем, Кугу Пӱрышем! – кычкырал колтыш, – утаре!!! Мый дечем вара эше коктын колат: эргым ден авам. Иканаште кум колотка лиеш!..»

Оҥжо дене вож тӱрыш эҥертен возын керте. Шупшылт лекте варажым. Икмагал шып кийыш, шӱлышым погыш. Вийже чылт кодын огыл. Ынде йӱштӧ кугыза тудым ночко вургемешыже тарванаш лийдымын кепшылтен шындас, ушдымо... Вашкерак, вашкерак! Тупрӱдыштат ала-можо шытыр-шотыр шоктымеш пеҥыжалтен, чымалтын, кодшо кок кыне кылта мужырым вачӱмбак пыштен, серыш имньыж дек шуо веле, шинчаште тӱрлӧ тӱсан оҥго чӱчка. Терыш шуйнен возын, кудалаш веле да, ломжо, товарже, пагоржо кодыныт. Кылме кӱр вургемым йыжыҥлаште пыкше тодыштын, ава пӱчылан шкенжым шотлен, тыгодымак утарыше Юмылан тауштен, пӱйым пӱйыш логалтыде умшаге чытырен, уэш азап верыш миен тольо. Кыне ӱмбак шкежат иян кылтала камвоч пурен возо, сапым шупшыльо. Мӱшкырвоштыржо марте мардежан йӱштеш тӱҥаш тӱҥалше имне куанен тарваныш. Кугу Шале мучко Ольга тӱткын ончышто: ала иктаж вере монча ӱмбач шикш лектеш? Но ялыште Юмым шотлышо-шамыч рушарнян мончаш огыт олто, тиде кечын пурет гын, вӱд дене огыл, вӱрет дене мушкылтат, маныт. Шуматынак шкеныштым лӧкалаште куэ выньык дене поньыжыныт.

Кид ок шиж тегак, йолжат ала уло, ала уке веле. Ойгыжо, ойгыжо могай вет, асамат! Да имньыжат пакма. Кунам тиде кугу ялын мучашыже Купсолашкыла лектеш гала? Пӧрт почеш пӧрт ваштарешыже олян нушкеш.

Купсолаште нунын пӧрт велышкак шкевуя шупшын пуртышо имне эрденысылак капка вуйыш, оҥган капка меҥгыш тӱкныш. Терыште Ольга тарванен ыш керт тольык. Окнаш ончалышт ыле пошкудышто... «Авамжын шинчажат тӱлыжгӧ. Ынде толын шушыжо колем мо тышак?» Жап эрта да эрта.

– Ольга, мо лийынат? – кенеташте Осып кувайжын йӱкым кольо. – О Юмо! Вакыш пурен возынат аман! Ой, ӱдырем, ӱдырем, кылмен колен шуынатыс! – ик ончалмаштак чыла умылен нале. Шупшкедыш гынат, кылме кашкаш савырнышым тарватенат ыш керт. Пӱтынь вургемже дене кылмен пижын, лом дене ирен кынелташ кӱлеш.

Пӧртыш куржын пурыш. Тушеч вашке гына аваж дене пырля лектыч. Шортын ызген, лекме шагатым карген, Марпа терыште ломым нале, ӱдыржым ирен тӧргалташ тӧчен шога ыле, Лаймыр Эчук, ӱлыч кӱзышӧ, куржын мийыш:

– Мом толашеда, кӧ иктаж колен мо? Оспои помилуй, Ольга акай, мо лийынат? Пӧртыш, пӧртыш вашкерак!

Нумал пуртышт, коҥга ваштареш левыктен иландарышт. Ведра дене йӱштӧ вӱдым пуртен, кидшымат, вара йолжымат туш чыкен кучыктышт. Туржыт, куржталыт, тидым-тудым кондат, йӱкланен азапланат. Чылт чара кодмеш кудашме годым Эчук Лазыр чочойжо дек кабак аракалан куржын ыле. Тудыжо айдемылан могай кӱлеш, тугай вургемым ургаш мастарат, калык толынак шога, пашадаржым кочкыш-йӱыш денат кондедат.

– Ольга, мончаш олтен огына мутайкале, тумартеже проч кылмен колет, – куш пурашат ӧрын аваже. – Мом ыштена ынде. Кок шинча онченак колетыс!

Осып кува коҥга аҥым петырыме калай саслоҥам кораҥдыш: «Кондо, Сергеватакай, ик нумалтыш шӱльӧ олыметым. Ме эрдене Юрикым калитлен нална, ынде черет аважланат шуын. Шаре, шаре коҥга пундашеш. Ӱдырем, изишыже кертметла чучеш мо?

Ольга сайынже але кутыренат ок керт, чытырен шинча. Арака дене туржыт тудым. Шолтымо арака пушат нерыш пурен кая. Пӧрткӧргӧ пычкемышалте. Окнаш ончальыч да ӧрыч: эрдене тугай яндар шогыш, вичкыж мардеж витарыш, да чыла тидым кунамрак поран вашталтен шуктен?

– Имньынаже?! – Марпа эрдыжым перен колтыш.

– Чечас мый тудым терге кудывечыш пуртем, леваш йымалне вер сита, шудетымат волтен пуэм. Да эше леве вӱдым йӱкташ кӱлеш тудлан. Кузе ушешет возо эше, Сергеватшешке? Капкончылно имньын кылмен шогымым шекланат гын, штрафымат тушкалтен пуат.

Марпа кидым веле лупшале. Семынже ызга, шортеш, ӱдырем деч посна кодам, манеш. Мом ужын тымарте Ольган кӧргӱзгарже?!

– Тый тыге шкендым ит луштаре, Марпа шӱжар, уда веле лиеш. Кукшо тувыретым ырыктен чикте, шовычым пидыкте, чыла-чыла кукшо дене вашталте.

Ольга шкежат исакше тарванылаш тӱҥале. Кидым йӱштӧ вӱд гыч лукто, шӱмжӧ пытенжак огыл, кӱчышта гын, ила чай. Аважат, кид велалт, тыш-туш ок куржтал ынде, мо каласымым шукта. Мешак семынрак койшо кужу радына тувырым чиктымек, ынде Ольга коҥган шем умшашкыже, шокшын-шокшын шӱлен вучышыш, пураш ямдылалтеш. Пундашеш олымым шарыме. Вуйым чыкен, пулвуй дене сукалташ тӧчыш – ок лий, шыгыр, ныл йола кудал от пуро. Шеҥгелже, йол мучаш гыч, нигузеат ок шӱшкылт. Марпа ӱстелым шӱдыралеш, коҥга аҥ деке лишемда. Первыяк ынде Ольга ӱстембак кӱзыш, нылйола шеҥгек чакнаш тӱҥале. Йолжо ынде теве кӧргыштӧ.

– Чытышаш мо шокшетше?

– Але нимат ом шиж.

– Чаке, чаке воштак, йӱлалтенжак ок пытаре чай. Сайынак олтенам ыле шол. Коваштетым шеклане, чара кермычыш ит тӱкныл. На, ӱмбакет эше шӱкшӧ мыжерым пыште.

Ынде пуренак шуо, вуйжо веле аҥ гыч пыртак лектеш. Мыжерым налын, ӱмбакше пыкшерак шоҥалеш.

– Шижат-уке?

Вашештен шуктыш ма, уке, Марпа ыш кол. Йолжо дене кӱдыртатылын, Лазыр Эчук омсаште койылалтыш. Ачаж деч тичмаш ате кабакым конден. Изи Маршан вате соганмыжерым ургыктен да тауштен конден улмаш.

– Ырыктенак пуэн колтыш. Пеш ойгыра ачамже. Тӱрнявӧчыжым, мӱйым пуыш изишак эше. Тендан салтак кружкада Сергей кочай деч кодын вет, темышаш да изи коҥгаш удырымо тулшол воктек шӱкалшаш, – полышкалаш пиже Эчук. Тудымат армийыш налшаш улыт ыле да, тазалыкше уке дене шке таҥашыж-влакым поктен ыш шу.

– Нимат але ом шиж, – коҥга гыч йӱк шокта. – Ала-можо йӱштын веле чучеш, авый... Колемак огыл дыр? Коҥга пундаш веле когартылеш, купайкым пуэда ма?

Осып вавайже йодмым конда:

– Пуэм теве тыланет колаш! Бронькам, Каврийым куандарынет мо? Вуетге шылте. Мый саслоҥгатым шӧрынрак шогалтем, юж пурыжо, а шокшо ынже лек. Кие тушто. На, первыяк Лазыр кугызан кабакшым йӱын колто, ик кружкамак шалт шынде, нумалеш. Шого, Юмылан каласен толам, ончыкшо мо лийшаш, ончалам.

Мӱйым, лаштыртылме турнявӧчыжым варыме ош аракам уэш ырыктыме калай кружкам Эчук шке кидше данак шуялтыш: «Ольга Сергеевна, тумо гай таза, пӧръеҥ гай чоткыдо лий, черлан вуйым ит пу, пӱжалтарен луктын шу».

Шке пашаж дене Кугу Шальыш кайыше Эчукым омсадӱреш Осып кува вашлие. Марпа имньылан шудым пуаш лекте, пел ведра леве вӱдым нале.

Сергейын руш-япон сар гыч трофей семын кондымо кок киран йылман да куку йӱкан, чаҥ шоктыман шагат чаракым, пӧртысӧ воктен весыже азапан вашталтышым шижде, кылт да колт тӧр радамын шолтка. Тугак тӱньыкыштӧ мардеж шоикла. Мардежше тӱньыкыштӧ шканже шиялтышым кычалеш ала-мо, южгунам туге шӱшкалтен колта, йолвундашкет волен шуэш. Поснак коҥгамбалне юшка дек чак кийымет годым ала-можымат колаш перна. Радио укеаныште тидат радио, пуйто ала-можо веселарак лиеш. Но шукыж годым шучко. Коҥга кӧргыштӧ лият гын, шижмашет йӧршын вашталтеш улмаш. Ольгат пуйто ынде коҥган шочшыжо лийын. Тӱньык дене мардежын модмыжым пылыш дене колмо шагал, капет денак шижат. Кап мучко ала-можо чыдыртатыл коштеш, кӧргыштӧ шаула, чывыштылеш, лыж-ж нерыкта. Аважын имньылан пуымо деч моло шуко пашаже вӱташте лекте ала-мо, шукак юватылеш. Сайынак нералтыше авам ятыр эртымек ала-можо шуралтымыла чучо. Ончал колтыш гын, азаже, вургемым ӱмбачше кораҥдылын, олымбал тӱрыш нушкын толын да тӱрыштӧ почаҥеш, вуйым сакен, кӱвар шелшым онча, шкеже пеш юарла. Чылт чараш кодын!

– Юрикем, окнаште, уна, чичи коеш, – ондален, вес могырышкыла колташ тырша аваже: кӱварыш, кылмыш, камвозеш гын, коҥга гычшат лекде ок лий. Пӱжалташ тӱҥалметат лугыч лиеш.

Аза шканже пӱралтшымак ышташ тӧча, окнашкыла ынеж савырне. Умылаш умыла гынат, але тудо нимомат ойлен ок мошто. Икмыняр жап тӱрлӧ семынат ондалкалыш гынат, шижешак, вот-вот пурен кая веле, вуй нелытше тудын капын деч кугурак, витне. Очыни, аважын вуйым коҥга аҥыште шекланен да туддекак корным куча. Изи мушкындыж дене шинчам туржын нале да шорташ тӱҥале. Аваже ушыж дене шке аважым кычкыра: чечасак вет камвозеш кӱварыш, пуро, мом тынар юватылат, ну! Ну, ну, ну!

Йӧра, пиалешыже Осып кувайже толын шуын! Ой, Юмо утарыш. Тау!

– Пожалтыныс, пожалтыныс, ой, изи колойжат, – камвозаш тӱҥалшым олымбал тӱреш кучен шуктыш. – Сайынак нӧренат аман, куп веле киетыс, – йырымлалтыш. Вӱдылалын, коҥга саҥга гыч рат дене кошташ сакыме йолымбалым ниялткедыле. Азам уэш сайын вӱдыльӧ, кидышкыже нале. Ынде учиклен коштеш да ойла: – Ольга, тиде вакыш логалмет дене ала-момат ужшашет уло такше, но черет варарак толеш. Туге лекте: мыйымат, аватымат кидет денак тоен пыштет, шкеже кандашле ийым илен шуктет ма, уке ма, но тунарлан пура. Шкеже Юрикетын кидеш колет. Ала-молан эре-эре шкет илышашет коеш. Да тыштат огыл, вес вере. Куштыжым пеш йодым да, ышт ончыкто.

Изижат гугукла ынде, шоҥго еҥын нержым кучылтеш, умшажым ниялткала. Коктын нуно шукертсек пеш келшат, вашла йӧратат. Сандене тышке кугыеҥ так ок кошт, мом-гынат налеш. Кызытат ур пӱй гай сакыр падырашым кучыктыш. Воктенже але кидыштыже йоча нигунамат ок шорт. Падырашлан куанен, кызытат ньога и-и-и, у-у ыштале, умшаш чыкен, шыргыжалынак колтыш.

– Ӱдырем, туштет кузерак вара?

– Иле-ем, – пӧртйымач шоктымо семын пич шоктыш.

– От когарге дыр?

– Уке-е. Эше изишак темен пу-ян. Ала-можо шокшымат ом шиж, пӱжалтме гала... А пӱжалташыже тӱҥалман ыльыс, мо тыгай ала?

Кружкам коҥга аҥыш шуялтыш. Тушто улшо кид шекланен нале. Иканаштыже вуйым кружка дене пырля кӱшкӧ нӧлталаш ок лий, йыргешке коҥга тувраш мешая. Йолым шогалтен, комдык лияш перна.

«Йӱштыжӧ тунарак капышкыже витен шуын ужат? – лӱдын шонкала Ольга. – Имне писырак лиеш гын, мӧҥгӧ вашкерак шуына улмаш дыр. Тунаржак, кызытсе семынак, ом тӱҥ улмаш. Шучко омо семын веле Кугу Шале урем да, лум йымак пурен, мланде дек пызныше пӧрт-шамыч шарналтыт. Йӧра, имньыже ушан, шоҥго. Талгыде мыйым иктаж-вере наҥгаен, керын шогалтен, пуштешак улмаш дыр. Ой, Юмо-Юмо, кузе ынде Ашламашышкыже тарваныман. Йолемже кая гын, йӧра ыле да... Арака тиде ганат вуйыш нимыняр ыш кӱзӧ, кӧргешак ала-кушан йымен возо. А вот куатле лийшаш кабакше... Эргымже ынде кузе тушто, вольнаште? Тулшол ӱмбак пурен лектын, уэш олымбал тӱреш кылмымыж дене мом ужман? Пеш шып киен такше тидын марте. Ала сайлан тиде, ала уке».

Аваже яра ведра дене пӧртыш пурыш. Имне деч вара ушкалжылан, первый лийше кок шорыкшылан, нунын ныл пачаштлан, тӱж казажлан шудым, писте выньыкым пуэн толын. Кастене нунылан эше тыгак сарай гыч шудым волташ да чылаштым йӱкташ перна, йӱдшӧ пеш кужу. Шкеже коҥгамбалне киет тудо, йӱштын могайжым Ольга семын от пале, кузе пучыштара, уна. Йӧра эше Юмо айдемылан вольык илышым пӱрен огыл.

Омса гычак кугу пӧртшылан чоным пуртен кычкыра:

– Ольга, тушан пӧремечла кӱын шыч пыте чай? Саслоҥажым йӧрыктенат, пеш сай, пич лият вет. Мыйже, каварен кертдыме кува, шаҥгак ом кораҥде я, ну, сойыр гын сойырак улам, сокыр керемет. Ольга, манам!

– Шокшешташ тӱҥальым теве, – шокта кермыч полат кӧргаш гыч.

– Исак эше темен пуэнам. Ала ешарен подылат ыле? Мо, ушет ок кай мо ынде, мочол коҥгаште кия, а шокшыжым иже шижаш тӱҥалынам, манеш.

– Шкандат темыза. Мый, тудо, йӱам да йӱам, омат шиж, омат рушт, ала кушкемже вита. Ынде пӱжалтам ала-мо такше.

Тыгодым азалан ала-мо ок келше да шергылтараш пижеш. Кок кува тудын йыр азаплана. Йымалныже алмаштылыт, кукшемдат, пукшаш толашат. Чарен кертыт содык. Адакат Осып кува кучен шинчеш, о-о-о лӱҥгыктен, нумал коштеш.

– Айда тувыретшым вашталтена. Тыят тугаяк аза улат мыланна таче, – аваже Ольгалан коҥга аҥ гыч вес тувырым пуа, кудашмыжым налеш да онча: – Могай изиш да мойн, пунчалашат лиеш! Уке-е, пеш чот пӱжалтынат. Юмылан тау. Осыпваткума, Лазыретын кабакшым меат тамлена ма? Мо Выльып чӱчӱч, Сайн эрге Сайгелде, Сталин дек Сибирьыш шылын куржын, тулеч вара кабак там умшаштем лийын огыл. Ынде тудо пӧртылын, шоктат, но ала-молан вуйым ончыктен огыл. Кушто илен коштеш гын? О кузе тамлын ӱпшалтеш кабак аракаже-е...– сургучан пропкам пеҥгыде шем кӱчшӧ дене ирен луктын, кирка нерышкыже тушкалта. – Ме исак гына... Лекмекет, могыретым йыгаш кодена. Лазыр кугызан чыла уло, тау. Стрепкам шокта-шокта да подылеш, вара адакат урга. Пытыдымын урга. Йӱдымат кынел шинчеш. Ик гана малаш миенам ыле...

Подылалыт изишак. Адакат аза дек куснат, коҥгаш пуртен лукмо полшен але уке? Тӱжвачше тидым палаш ок лий. Таклан огыл ала-мо тынар малыш, шоктат. Тевак вет йӱлен кая – воштылыт. Адак вет туге толман ала-можо, аважат саде коҥгашкак пурен возын.

Ой, Ольгажат, Ольгажат – йытмыжыт, – изишак веле нунылан, илалше-влаклан, йӱын тунемдымылан, логалже, тунамак веселаҥыт, мутышт вӱдла кая.

Кугу ойгыштат иземеш ала-мо, мӱндыр екеметыште каен шогышо сарат нунылан керек лиеш, сар деч ала-мо шот дене ялеш утлен кодшо Бронька гай ӱшкыж-шамычын колхоз правлений йыр пӧрдын, финагент-шамыч дене пырля ӱстел йыр шолыпышто йӱын-шӱшкын темын, нимодымо йорло салтак ватым сонарлаш лектыт – ынде тудын аралтышыже укес, сӧрӧ веле мо кертметым да у налог, недоимке дене, зайом дене чытырыктыл, опись дене толам, вольыкетым луктын наҥгаем – ешаре, ман, почылт воч ончылнем тӧшакышкет...

Мемнан кугу марий сылнымутыштына нине Бронька-шамыч нимогай произведенийыште ышт кой. Сеҥымашлан кӧра тыгайже тыгыдылан, ситыдымашлан веле шотлалт кодо: кӧ эртышым шарна, тудын, ескыч, шинчаже пудештше.

А сар годым марий деч посна пел ял еҥга ден салтаквате-шамыч ик тӱсан йоча тӱчам ыштен оптышт – тиде нимат огыл, тыгак лийшаш ыле пуйто. Марий Турек райрӱдыштӧ чылаже кум Турек шотлалтеш. Тык вот, Ӱлыл Турекше пӱтынек Айглов фамилийым нумалаш тӱҥале – жап йогын тиде изи падыраш чоным саде велышкат шукта...

Поран ок чарне гын, кузе лийыт ыле, каласашат лӱдыкшӧ. Ынде Ольган ушыштыжо Роҥго корнак веле пӧрдеш. Шкеже тӧрланен ма, уке – йӧра, тарваныл кертешыс, уна. Да ынде кийыме кермыч пундашыжат нӧрен-вӱдыжген. Сита! Коҥга гыч лекташ тушко пурымо гай огыл, пийла ныл йола дуй веле койо, пелен шындыме ӱстембалнат лие. Кудашаш полшат. Ӱдырын гаяк чумыраш, полтке шогышо оҥжо, шӧрӱмбалым шарныктыше чока ош капше деч вич окнаге кӱр гай кылмен, тичмаш волгыдым уждымо шем кугу пӧртат вожыльо дыр, волгыжмо гай лие. Кодшо аракаш вичкыж шовычым нӧртен, йыген нальыч, аза семынак кукшемдышт, чияшат полшышт.

– Ынде ошкыл ончо, кузе чучеш? – йодеш аваже.

– Вуем савырна велыс, кай-кай-кай, – тайныштын, теҥгылыш шинчеш. – Йӱмылан веле гын, пеш сай ыле да... Кузе ынде школышкыжо каем, Юмет-пӱрышет. – Вара кынелеш, салмавондеш эҥертен шогалеш. – Ончо, кыдалем ок коршто ма?! – куана.

Кува-шамыч шыргыжалыт.

– Ой, Юмыжат дыр, ончо, Сергеватшешке, Ольгатын шола шинчаже иземын!

Тыгат-тугат тергат, воштончышым муын кондат. Чынак, иземын! Шинчагомдышым парняшт дене нӧлталыт. Уке, кугурак шелше гай туртыныс.

Тыгаяк кодеш вара ӱмыр мучкыжлан... Йошкар-Ола эмлымверышкат наҥгаен кийыкта вараже Выльып чӱчӱжӧ, вес семынже Сайн эрге Сайгелде – кызытсе «Эрвий» кинотеатр кундемыште улмаш тудыжо, ик пачашан П буква гай кужу пу пӧрт, тушто эше марий калыкын писатель-классикше Шкетанат тудым кулак-шамычын ялсоветеш тошкен-шурен кырымышт деч вара киен. Шкетанын палатыштыже Юрий шкежат киен лектеш...

Уке, ок тӧрлане. Но ужашыже сайынак ужеш, тидыжланат тау.

– Авай, уэш тыге колем гынат, мыланем таче кайыде нигузеат ок лий. Паша деч посна кодамат, кылмен-шужен пытена.

– Тый, тыгай черле, эше кайынет? – Марпа лопток волен шинче, шинчажым авырыш. – О Юмо, молан мемнам тынар орланаш ош тӱняш пуэн улыда гын?

– Шого, Сергеватшешке, ит лӱргыж. Таче Ольгатлан каньылырак лиеш.

– Кузе каньыле? От уж мо, кынелӱдыктышыла лӱҥгалтеш да...

Осып кува келгын шонен шинча. Вара уэш когыньыштымат лыпландара:

– Ну вот, шоналтыза. Тый сайын чиен шындет, Олюкем, тошто годсо тулупдат уло, палем. Ондакше сайын пукшена-йӱктена, азатым пукшет, чот кочкын кодшо. Мо кӱлешым погалтет. Мый имньым кудывече гыч савырен луктам – йӧра, иканаште туараш ышна наҥгай. Тереш пӱтырналт шинчат. Мый сапым шупшыл колтем. Тӱтӱт веле койына Кугу Шале гыч Азъял почиҥгашкыла, Смычкыш, Волаксолаш, Весшӱргыш, Изикугунурыш. Мыйын Изнурышто родем уло. Тушеч кочкын лектына да йӱдым ма мо ма Ашламашышкет ужатем, вара мӧҥгеш Изнурыш пӧртылам, малаш кодам. Эрыкем дене шочмын тек мӧҥгеш толам вара. А тый, Ольган аваже, кызыт аза малыме годым Онис Кузьман Йыван кочат дек кае, мо лиймыжым ойло, уке гын вет Бронька имньым туге кучылтмылан мыйымат шоҥгылыкеш чурмаш шукта, тыгак тыйымат. Вучен гына шинча тыгайжым. Чонжо уке тудын. Мый воштончыш дене лӱмын мужед онченам: латкандашымше тамыкыште вер тудлан кызытак ямде шинча. Тольык вашке ок коло, шуко-шуко илаш тӱҥалеш. Ондак ватыже чеверласа. Нуно пытат да суртешышт иктат-иктат ок код, яра шинчаш да шӱяш тӱҥалеш. Туге пӱралтын тудлан. Ик йочажланат ок логал суртшо. Мо шот дене тӱкалаш ок лий тудым, ом пале. Чылт нимогай меҥге коддымешке шӱеш. Льыптырген волен шинчеш. Шула вара. Уло калык вуйым рӱзен ончен кошташ тӱҥалеш воктечше. Тиде, Марпа таҥем, мемнан колен пытымеке толеш. А мужедынам эше: ондак Ольга дене мыйым поген оптеда, вара шкежат миет. А мемнан деч ончыч кая Арпик вате пошкудына, тарым эше тудо мемнан деч кок пачаш виян гынат. Меже вес тӱняштат тыгак келшен илаш тӱҥалына.

Вуйым рӱзен колыштыт. Да ӱшанат, мо тудлан койын гын, чыла тыгак лийын толын.

– Мыйже Онис Кузьман Йыванланже имне нерген молан ойлышаш улам? Начальник, бригадир але председачыл огылыс тудыжо.

– Тынар илет, тудымат от пале. Купсолаштына могай пӧръеҥ кодын гын, чылан туш коштыт, шоҥгын умшашкыже ончат. Кеч-могай сар, шужен ий, Революцо ма, мо ма толжо, пӱтынь ял колен пытыже, а Йыванмыт тугак тӱкыде кодыт, нимат, иктат туген ок керт. Вот, тиде ош кече уло, – юмылтенак кошарта ойжым. Марпа тыгодым кочкашат луктын шукта, Ольга эргыжым эмратылеш, шкежат совлам модыктылеш. Але ок пале: иян ваке ынде тудлан эреак лавыртыш толшашлан шкенжым кугу озала шижтараш тӱҥалеш, кылмаш, йӱштӧ вӱдым самырык годсыла йӱаш пытыш ынде... Иктаж вич-шым ий илышаш ӱмыржым Кугу Шальын Регенче шор купшын иян вакыже вускемдыш. Але тиддене ок пыте...

Кочкыт-йӱыт да Марпа Йыван чочоймытшо дек миен толеш, Осып кува Лизук ӱдыржылан пӧртым кучаш приказым пуа, шокшын чия. Ынде нуным Марпа шкежат эскераш тӱҥалеш, изи ӱдырым малашат конден кертеш.

Юмылук ваштареш сукалтен шинчыт, поро корным йодыт. Лектын шинчыт, кудалыт. Клуб гай пӧртеш кок чон шортын кодо, изи да кугу. Пуста-пуста лие, кеч пирыла урмыж, тӱняштат иктыланат от кӱл. «Ольган толмыжо арам улмаш», – чарнен ок керт Марпа. Ынде тудым йоча деч моло ок уж, шорташыже пеш вольна.

Икмарда деч кӱкшырак капан, шемалге чурийвылышан, нӧргӧ семын але кукшо нымыште вара, Ольгамыт деч лектын, Белугин йоча икмагал шогыш. Шинча ончылныжо алят коҥга воктен вӱргене гыч ыштыме гай кум ӱдырамаш-шамыч, йӱлен пытыдыме тулшолеш чеверген, чара коля гай икшыве пелен шӱраҥыштыт, кольмеш пидын, тудым тулшол ӱмбак пуртен луктыт. Сӱретмастар лийман гын, тышеч кугу радынам шочыкташ лиеш. Толя шкежат сӱретлаш пеш йӧрата. Манаш велыс тиде: изи айдемым тулеш, коҥга тулеш, тынеш пурташ... «Праме вет йӱлышӧ тул ӱмбак чыкат, – вудыматылеш шканже. – А мый тудын олмышто шке лиям гын? Бр-р-р... Чытыман мо вара тыгайым? Чу, ала чылажат тиде изи ньогам пушташ ышталтын?! – йӱштын чучын волыш капыштыже. – Уке дыр. Осып ватыже таклан огыл дыр нунын дене пырля ыле? Тудо шинчанужсыс! Во-от кушто улмаш амалже! Тудо – мужед пуышыжо, а Юрикын аваж ден куваваже тудын шӱдымыжым шуктат! Пушташ шонат гын, капкамат тӱкылат ыле, ӧрдыж еҥ дечат шекланат. Кеч-могай пошкудышт лий, пуртат ыле мо тыгай шучко паша годым? Уке, конешне, мутат лектын ок керт. Ольгаже нунымат, йочам, туныктеныс. Туныктышо гынат, теве кузе икшывыжым мужедшын ойжо почеш эмлен шогалташ тӧча...»

Мӧҥгӧ миен, мыжержым кудаше, коҥга воктек ырыкташ мийыш. Аваже шӱльӧ мелнам кӱэшт шога ыле. Нӧшмӱйыш чыкалтен, икмыняр осым салма гыч иканаште пукшыш. Ачаже, Каврий, кирзе кем шулышым тумыштен шинча. Тудо Шолеҥерыште «воеватла», кум кечылан йодын толын, «Пошымъер салтак».

– Мийышыч мо? – аваже йыштрак йодеш.

– Мийышым. Ольга Сергеевна немарсек имньылан толын шуо дыр, – тугак вашештыш пеле йӱкын.

– Ну вот, таче тыйын ик поро паша ышталте, – тӱрвыж гыч аван йӱк шыве-шыве лие. Ача пален налеш гын, когыляныштат сай ок лий, палат.

Йочан уш – йочанак, кеч-кузе тудо писын шонен моштыжо. Тыштат тугак лие. Маршаныште илымышт годым, аван каласкалыме гыч, рвезе шуко гана колын: шкежат тудо илаш-колаш черле киен, вот-вот пытышаш улмаш.

Кузе-гынат араленак кодаш манын, Толян аваже черкыш каен да Юмылан каласен: «Эргымым кузе гынат кодыза, тудым салтаклан пуэм, чонжым илешак кодеда гын». Вара иже, манеш, чер изи деч ойырлен. Йӱкынжӧ кызыт йодеш:

– Авый, мыйын пешак кугун черланыме годым кинде кольмеш мыйым чараматын кылден, коҥга тулыш пуртен лукташ ушешет возын огыл мо, черкыш веле каенат?

Каврий вате нӧшмӱян тупка дене салмам йылгыжтарен эрыкта ыле – тыге веле мелна ок пиж, – ыштышашыжымат монден шогале:

– Тулыш айдемым, да эше изи йочам, тыйын гаетым, чарам эше, кузе чыкет, йӱлен колас тудо!

– А вот Юрикым аваже кум гана йӱлышӧ тул ӱмбакак чыкен лукто, шке шинчам денак ужым! – Ольгамытым ачажлан иканаште кучыктен, ужален колтыш, шкеже тидым ыш шиж гынат. Каврий пылышым шогалтыш, нунын дек мийыш, пеҥгыдын йодо:

– Могай Юрикым? Кушак Юрикым аваже кызыт гына йӱлышӧ коҥгаш кольмо дене чыкен лукто, манат?!

Ава ден эргын шояк пашашт чыла тӱжвак лекте.

– Тый тугеже Юрикмыт дек миен, але гына тольыч? Аваже, тый колтенат мо?

– Мый. Ынде кырет гынат, тура ойлем: нуным тый да Бронька эре-эре имне деч посна кодеда! Калыклан чылалан пуэда шкенан бригадыште, а нуным ойыреда. Линаже эре пурсышто коштеш гынат. Ольган аважат але колхоз паша деч кораҥмаш уке. Ольгажын марийже фронтыштыс, военкомлан ӱмбакет возен пуа манынат от лӱд мо тыйже? Эрдене имне пуымо нерген шижтараш мый Толийым тушко куржыктышым. Да теве тушто мом ужын толын. Манеш, Юрикым, изи куньырий азам, тулыш тынеш пуртеныт. Кырет мо? Кырынет мо? На, мый эре ямдак шогем, – ватыже таче ала-молан туддеч лӱдмым чарнен, вик руа. Кидыште – салмавондо.

Каврий чыным ок йӧрате. Мӧҥгыштак тудын ваштареш каят? Тиде кӧлан келша? Кӱэшт луктын, торилкаш курык семын оптен кӱзымӧ мелна орам савырен, вуешыже упшалтыш, кошар мушкындыж дене ӧрдыжшӧ гыч шуралтыш. Толийлан капешыже тумыштымо кем логале. Вурседале да лектын кайыш. Уэш пурыш: «Коктынат тыге Кушак-шамычым вуешем пӱтыраш тӱҥалыда гын, логарда гыч тошкал пуштам. Тиде тукым книга ӱмбалне шинча, мемнан гай шем пашам ыштыше-шамычым кӱшыч онча. Линажат, Ольгажат, Ойсимыштат кугун тунемше улыт. Лач Линамак веле колхоз паша дене тӱнчыктарен шуктышым, пурыс гыч ом кондо – Ольгаже олмешат чодыраште кыдал марте лумым келже! Теве таче имне налма гыч нуным ойырен кодынем ыле, те шижтарышда, тидлан але чо-от пӱтыралам. Ик гана пурен, мелна теркым упшалтен ом серлаге. Вӱрым шӱведаш тӱҥалыда!» Пытарыш тыге да ындыже кайышак. Очыни, изиватыж дек. Тудо такше кандаш але лу салтак вате дек тылзыште савырнен шуэш, кажне ганажат малаш мӧҥгӧ ок тол.

Кызытше конюх-шамыч дек ошкыльо. Вуйжо йыр шона: раз ынде Ольга имне дек толеш, тачыже тек налеш огыла. Но тидлан акым шындаш кӱлеш, так ынже лий. Тек Ольган аваже, Марпа кува, ик мӱшкырым йӱктен колта, мокмырым витарымылан тиде пеш йӧра. Яран аваже колен. Шижтарен колтем.

Тылеч вара кече эртен ыле, Каврин вес шонымаш ылыже. А мо, Ольган шке эргыжым, але чылт чара колям, ият пелашым, кинде кольмыш пыштен, тулыш чыкен лукмым вес семын савыралаш путырак оҥайыс! Так манаш, Ольга черым эмлаш лийын огыл, а пушташ чыкен лийже... Эшеже шинчанужшо Осып куван воштончыш дене мужедын, ончен пуымо почеш, молан манаш гын, Толийже вет кум еҥым ойлыш: Ольга, Осып кува, Марпа кува коҥга аҥ воктен вӱргеньыла койын шогылтыныт. Тугеже Ольга учичыл гынат, шинчанужшым колыштын, тулыш чыкен. Туге лектеш. А Юмылан да мужедшылан ӱшанышым школышто кучыман огыл. Политике тиде! Раз политике, кызытак серышым Моркыш огыл – тушто Кушак тукымым арален налше лектын кертеш, уна, Ольгам Купсола школ гыч луктын шуышна веле, тудым Советский районысо Ашламаш школыш чыкалтенат улыт. Ме возена тый денет, Каврий таҥ, – шкеж дене кутыра, – праме минпрос манмашке, Йошкар-Олашке. Тушто тек акым пуат: Ольга гай учичыл совет школышто ыштен кертеш умбакыже ала уке?

Марий АССР просвещений министерствын школ пӧлкашкыже Каврий-бригадир деч Купсола гыч толын вочшо серышым тергаш вашкаш ышт тӱҥал, шуко кийыш. Вара Морко роно гыч Ольган личный делажым кондыктышт да лудыч: могай еҥ тиде, Ольга Сергеевна Кушакова? Пален нальыч илышыжым, марийжын армийыште немыч тушман ваштареш кредалаш кайымыжым, сар тӱҥалмек тудын йоммыж нерген военкомын справкыжат туштак ыле. Изи эргыже уло. Шоналтышт: йӧсын ила, шке шочмо ялже гыч тыгай йӧрдымӧ серыш-шамычлан кӧрак виеш поктен колтеныт. Адакат саде еҥак, очыни, эргыжым тул полшымо почеш эмлаш тӧчымыжлан вуйым шийын возен, паша гыч кораҥдынеже. Ик инспекторжо, нунын дене ыштыше, Купсолаште школым ондакак терген улмаш да справкыже кодын: «В течение недели я инспектировал Купсолинскую начальную школу и досконально ознакомился со всем материалом, как учат детей Григорий Герасимович Герасимов и Ольга Сергеевна Кушакова. Герасимов имеет нагрудный знак «Отличника народного просвещения Марийской АССР». Дети на его уроках представлены сами себе, нет никакой дисциплины, кто что хочет, то и делает на протяжении всех уроков по всем предметам. Совсем другая картина в классе Ольги Сергеевны, все заняты делом, ее авторитет непререкаем, отлично знакома с педагогикой Ушинского – и не голословно, а применяет на уроках. Словом, отличная учительница. Подробности проверки и наблюдения приводятся ниже...»

Минпросын заключенийже Ольган личный делаж дене пырля Моркыш мӧҥгеш чоҥештыш: «В суровые военные времена мы не имеем права по каждым письмам заявителей раскидываться своими проверенными кадрами... Если Кушакова О.С. согласна, можете представить ей работу поближе к ее дому в районе». Вес серышыже Каврийлан чоҥештен тольо: «Меры по вашему письму приняты».

Куанымыж дене Каврий, службыжо гыч адакат мӧҥгӧ йодын толшо колхозвуй Бронька йолташыж дек кок атым сакалтен кайыш. Да вучаш тӱҥальыч: мерым ыштыме гын, Кушак Ольга дене умбакыже мо лиеш?

Теле тугак осаллана. Шагал кечыже коло вич градус йӱштӧ дене эрта. Кумло-нылле, вот тудын шкалаже. Да эше мардеж лулеге воштет лектеш, кеч мыжерым чие иктым огыл, а ӱмбала. Лач изишак ужга гына утыждене кылмыме деч утара. Февраль кыдалне веле йӱдвошт-кечыгут лумым опташ тӱҥале.

Каври тачат нарядлан предколхоз Бронька йолташ-таҥже дек кленчам чыкен мийыш. Мӧҥгыжӧ. Но член-шамычым пашаш покташ наряд уке ыле. Озаже эр гычак пӱрӧ черпытше шеҥгелне ырен шинчылтеш. Шкетын йокроклана улмашат, унажлан куаныш, коркамак темен кучыктыш: «Давай, Опоня таҥ, шолен колто». Каврий ыш вучыкто, чӱчалтыш коддымеш логарышкыже шуыш. Вара иже сырыме койышым койо: «Тыйжат ынде, Бронька, мыйым Опонявоҥго манаш тӱҥалнет огыл чай?»

– А вет тыланет Кушак Марпа путырак чапле лӱмым пижыктен пуэн, а? Тый вет чуриетше денат опонявоҥгымак веле ушештарет, тугаяк пальтка сынан улат. Пылышетат саде воҥгын оворкажла лывыжген кеча. Саретшат тыйын Шолеҥер гайыште веле эрта, Пошымъер салтак тос!

– Нарядет уке, пӱрым йӱым, мыскылтышым колыштым. Ынде каенат кертам мо? – вашке ылыжаш тунемше Каврий нерым кадыртыш.

– Шич-шич, мый але тыйым колтен ом ул. Лек манам – вара каенат кертат.

«Молодец среди овец. Среди молодцов и сам овца». Тыге рушла шоналтыш Бронька. Изишак тыге кӧргыжым шокшемдара гын, Бронька еҥым мыскылаш тарлалт каяш рат.

– Шӧршудым палет вет, пеледышым? Понарла оварен шинчеш. Пычырик мардеж пуалешат, уф-ф-ф веле шаланен кая. Тый вот тугаяк шӧрпеледыш улат мыйын капыштем, – мӱяк-ӱяк ӱпшалтше, адак шыштеш амыргыше шылан лопка копажым шаралта да тушко, кӱжгӧ тӱрвыжым пучла чумыртен, пуал колта. Вара вес копаж дене пера. – Марпа вавает уша-а-ан! Иктаж-мом вучыдымын каласен пуа гын пуа-а-а, курымешет пижын шинчеш. Мыйын Элымбай кувандаемат тудлан шыдешкен коштеш. Икана шудолыкеш тудлан вес лӱмым, мыскылтышым, пижыктен пуэн: «Омарташур». Мӱкш омарташте мӱкш мӱйым веле огыл пога вет, шкат палет, кӱлеш-оккӱлжат шуко – карашым эрыкта. Прополис, тудо, нимат огыл, эм. Вес тӱрлыжӧ шеме тугай, маска шур гай лектеш. Вот и «Омарташур» лӱм ватемлан пижын шинче. Тыланетат муын пуэн: Опоня.

Еҥ коклаште кредалаш да вурседалаш ваҥенак кошто еҥ шке озаж ончылно чынакак, Опонялак койын шинча, чон ылыжмыжым чактара. Вара ойла:

– Минпросыш Йошкар-Олаш Ольга ӱмбак письмам мӱгырыктенам ыле. Вашмутыштат тольо. Нимат ыш лийыс. Нимат укес.

– Кузе уке? – Бронькан кӱжгӧ йошкар шӱйжӧ эшеат чот куанен чевергыш. – Кузе туге уке? – чот гына воштыл колтыш. – Теве тыйын нергенет «Марий коммуна» газетыште фельетон лектын ыльыс, тидыже тыйын эн кугу сеҥымашет огыл мо? Лӱмжат тудын оҥай: «Кандаш ватын марийже». Ончыкталтын, кузе тый шке ватет улмо ӱмбач яллаште кандаш салтак вате-шамыч дек черет дене пурен, йӱын-кочкын, мӱшкырет темен, тулык йоча-шамычым ышташ виетым от чамане: «Чылажымат, пырче йотке, пытартыш чӱчалтыш йотке, тушманым сеҥаш кучылтат», ха-ха-ха... На, эше ик стаканым шолен колто, вара шыдет турла, – чукырым туддек шӱкалеш.

«Пурынак нелам ыле тыйжым, бронь шеҥгелан фронт деч шылын кодшо мӱкшиге пудийым!» – трук шоналтен колта Каври, шкеже кочын шыргыжалеш, стакан пӱрым пундашдыме лаканышкыже у-уп опталеш.

– Туге шонаш лиеш: минпросыш тыйын Ольга ӱмбак колтымо серышетым кабинетыште почмо годым ала-могай журналист ма, возышо ма, мо ма, газет гыч мийыше, тушто шинча улмаш. Ну, лудыныт да тудат колын. Ала шкештак тушеч, редакций гыч – чыланат тушто ик ия улыт! – корреспондентым ӱжын, серышет дене палдареныт. Тудыжо, тыйым кычалын, ялыш толеш, мо ок кӱлетым палыше еҥ-шамычет дене, тушманет дене, кутыра. Шканетше огыт палдаре. Тупет шеҥгелне ышталтеш чыла тиде. Йӱд-кече лӱштымӧ салтак вате-шамычет дене вашлийыт, виетым пайремла ончыкташ черетым ыштенат, тыгак тошто марий пашатланат. Мый гын тыйын олмыштет ялыш чурийым тетла ом ончыкто да, Шолеҥер гыч умбакрак, действующий фронтыш колташ шкак йодмашым возем ыле!

– Возет ыле! Мый тидлан ызыра чот ӱшанем, – манаш шотым муо Каври-Опоня, рикошет дене тиде Бронькалан койдымаште ик пулям колтыш. Шиже тудо! Шижде ыш керт чоя марий! Теве кузе шинчаже трукышто сӧснанла шелшеш йомо.

– Мыйын мӱй пӱрым йӱын, мыйымак шинчаора мыскылышым але ужын омыл ыле, – ыштале. – Йӧра! Тыге ме шкенан коклаште сырена гын, мемнан тушманлан сай веле лиеш. Так вот мо, минпросыш колтымо дене чарнен шогальыч, ужамат? – шӱтен ончале шала ӱштервоштыр семын кудо-кушто кужун-кужун кушшо шинчапунан Бронька.

– Уке-е! Тачак мый, э, тачыжак огыл, ынде арака ӱпшан улам, – Морко ронош Кушак Ольга ӱмбак оптен кодем...

– Ронош ит пуро, – шекландара Бронька. – Ольга икшыве-шамычым туныктен мошта, Григорий Герасимыч деч кум пачаш талырак, санденак огыл мо минпрос шып гына шинча? Тый миен лек райкомыш кокымшо секретарь дек, милицийыште адак НКВД уполномоченный лийшаш, тудым йод. «Калык тушман» семын ала иктаж-мом ышташ лиеш? Мый але шонем, умбакыже мом ышташ. Нине кок верыш миет гынат, кызытеш ситен шуэш. Ну, давай! Шыжым кодымо рамылаште шыштым умбакыже пунчалаш кӱлеш. Пашам шуко. Давай!..

«Эше иктым от теме мо» маншыла койшо Каврин мо шонымыжым шиже:

– Фронтыш колташ йодмашым возаш темлыметлан мо мый тылат пӱрым темышаш улам? Шканет шке возо да йӧра, – келесыр лие иканаште Бронька.

«Теве могай шучко шеҥгел ушан улат тый», – савырнен лекте Опоня.

Изи Юрикым сакчыж дене пырля вавайже пелен кодена, тек тудо пырдыжеш тушкымо «Марий коммуна» газетын тыгыде шрифтшым ончен кия, Миклай Казаковын, Семен Вишневскийын, Макс Майнын, Анатолий Бикын, Чалай Васлийын, Осмин Йыванын да молынат пытыдыме почеламутыштым вудака шинчаж дене ужеш да «молыштым, тыглай возымым, ала-молан дыр поче-поче шуйдаренак печатлыме, а поэзий эре пачке дене – пачке дене кая» шонкалыже – вуйдорыкшо тидлан сита гын. Мыйже, кугу Юрикше, ончык-ончык каен колтем. Чынакак тыге. Але гына Коваште Япык Сергей Ольган 1940 ий 1 майыште Морко азапӧртеш кугу демонстраций дене тӧрак «уа-а», «у-а-а» кычкырен шочшо изи Юрикым, тулеч вара Морко Усола ялысе Ольган марийжын пӧртыш конден, ик ият шым тылзе тӱрлӧ чер дене орланышым, вараже тушеч ойырлен, Купсолаш Ольган аваж дек куснышым, кызыт ончыктымо декабрьын пӧлеклыме шучко кечын коҥгасе тулшол ӱмбак поче-поче кум гана чыкен лукмым, ӧрт лектын ончен шогышо Каври Толя ача-ава улмо ӱмбачак эшеат чот орланен да индыралтын улмаш. Кочкаш-чияш уке денат огыл адакшым – нуно Ольгамыт семынжак нужнам лач Каври-ачан войнаште кӱчык жапыште лиймыж годым веле коншудо лапаш дене тамлен онченыт – толмекше тудо вара Бронькан койышымак веле кояш тӱҥалын, мо кертмым садак шке суртышкыжо удырен.

Вот могай пашаже... Толий эргыже тудын марийыште сайын йоҥгалтшашлык «Анатолий Белугиным» кӧргыштыжӧ нумал коштын, талантым, вик манаш гын. Ала кугу, ала изирак, ала чарныде возышо, ала йомын-нӧлтшӧ писатель-прозаикым пален ышна нал. Тудын ниможат печатлалтын огыл.

Коштмо корныштем шкенан Марий республикыштат, служитлыме Пенза ола воктен Каменка-Белинская гарнизон-олаштат, Украиныште служымо Новоград-Волынскийыштат, Сталинград степьлаштат да моло шуко верлаштат пӱрымаш мыйым шуко-шуко почылтдымо талант дене ваш ыштен. Но можо вот айдемылан талант улмо ӱмбач ешаралт пуалтын огыл? Южо туге сера, поснак почеламутым – казармысе гитарист-композитор тудлан часыже мурым воза. Меже вара строевой годымат, концертлаштат мурена... Мочол альбом ышталтын, пырдыж газетлаште лудалтын. Уке шол! Кузе айдеме самырыкше да локтылалтдыме деч ончыч сылнымутлан вашке ылыжеш, тугак вараже йӧрен кая. Моткоч чаманалтеш. Каменкыштыже Булавин салтак ыле, ондак аваже гитарым ыштен, очыни, вара иже тудым: изи йӱксӧ-шамычын куштымыштым «Йӱксӧ ер» гыч шокта ыле – огеш ужалт тыгай куатле талант телевиденийыште, куш йомо гражданкыштыже тудо, театрыште ышта мо але вес вере, я тракторист лийын? Кок шагат, кум шагат пеленже колышт шинчена, а тудын эре у деч у муро кая, шкак мура, шкак шокта, шкак семге-мурыге келыштара. Ала тыгайжым чаманымат ок кӱл, кӧ пала. Юмыланак тыге кӱлеш гын веле?

Толя Белугин гайжымак йомдараш, да шкенан пычырик марийыште... Романтикыже тудын могае! Кузе юарлен чонжо эше мыйын ялыште уке годымак, мый дечем чот пала Купсолам, тусо чыла еҥым. Изинек орландарыше Каври ачаж деч армийыш каен утленат, Москошто служитлымыж годым дневникым возаш пижын. Кече почеш кечым йокрокын ок каласкале, а изи ойлымаш-шамычым ыштылеш.

Роман-шарнымашым шагал огыл окалтын. Шуко возышо мемуар жанржым нимаят ок йӧрате, шижалтеш. Мо, кунам тудын дене ӱмырыштыжӧ лийын, кузе шкеже еҥ коклаште шӱмжым ырыктен – уржа озым семынак кӱрылтдымӧ мучашдымылыкым, ужарге гынат йокрокым, тугак мучашдымын ыштен шында. Уке-е, мыланна тыгай йокрок ок кӱл.

Толийын ончыктымо Купсола дек меат миен шуына. Вес уш дене сӱретлалтше агулым мыланна палаш пеш оҥай лиеш.

Да тӱҥалешыжат вет тудо лач саде декабрь эрдене мыйым кольмо дене коҥгаш чыкыме деч. Тудлан верым ом пу гын, кугу язык, шонем. Шкежак вет Песатторойыш мийымем годым латкок общий тетрадьым пачер омса ӱмбачше волтен, пуракым почкалтыш. Шкеже тиде поселкысо мастерскойышто нӧлпӧ гыч пу чаркалам, тӱрлӧ атым пӧрда ыле. Вара шкенан ялак Таня да йолташ ӱдыржӧ-влак Хохломасе (тушкат миен коштыныт!) мастер семынак тӱрлӧ чия дене тӱрлат, лак дене ӱмбачше яклештарен сылнештарат, ужалаш колтылыт. Мыланемат нӧлпак ӱпшалтше кум изи йолан чаркам пуэныт, от пале – нунын нерген газетыш возаш лӱмын командировкыш толынамыс!

– Мыят тыйын гаяк возышо лийнем ыле, – вожылынрак шыргыжале Толий. – Ынде мыланем нуно огыт кӱл, – дневниклажым шуялтыш. – Тыланет полша гын, мыят пиалан лиям.

А шыргыжешыже кузе... Тиде палымемын пӱртӱс дечак налын моштымо шыргыжмыже – шкетынак изирак новелла, шуко ӱдыр тудын верч чонжым коштен. Лудмек, пален налам вара, чынак тыге лийын: иканаште шыргыжалын савыра.

Кызыт ончылнемже – ватан, кум шочшан, лач илаш да кузерак оксам шукырак ыштен налаш, Юмын пуымо кечым эртараш азапланыше, рвезе годсо романтикым пӧртылташ лийдымын йомдарыше, пычкемыш йокрокын «окончательно, безусловно, бесповоротно» (фельетончо Степан Брыльын манмыжла) сеҥен налме айдеме. Путырак вашке пӱрымаш ончылно кидым кӱшкӧ нӧлталына да Максим Горькийын «Мать» романже гыч Павел Власовын ачашкыже савырнена.

Тудын дене таҥастараш лӱмын гай вашлийнам ыле Шернур районысо Лавыра Эҥер ялысе Тимка Рыбаковым, но тиде гана шкенжым кудалтышым, пундашыш волышым... Тудо поэзийланак шочын улмаш такше. А Белугин – прозылан. Ӧрым да шкем шке койдымо чон кӧргыштем вурсен кышкышым: талант – тиде Юмын ылыжтыме сорта. Вашке гына йӱлен каенат кертеш. Тидымак ойленыс ик гана шкенан ялак Александр Николаевич Остроумов – кугу журналист лийшаш мастарлыкым почылтарыдеак, шканже шке тушман лийын, пеленже мланде йымак наҥгайыше еҥ.

Кунам иже лектеш ынде мый декем Анатолий Белугин, тиде корным возаш тӱҥалмеш пел курым виса жап эртен. Кийыме верышт Толя ден Саня-шамычын мамык лийже манат да йӧра ынде, уэш вес семын, арулыкым ыштен, чыла велым эрыктен от кынелте. Толяже Саня деч ончычрак кайыш. Мо, тунамак, мыланем дневник оражым пуымо годымак, лу ден коваштыже веле кодын ыле.

А редакцийлаште нылле чоло идалык ыштымаште мыняр мутмастар – рвезыже, ӱдыржӧ, илалшыже, шоҥгыжо – толын перненыт. Уке, чыланжак нунын коклаште почеламутлан але ойлымашлан Махаон лывыла ик суткалан ылыжалтше огыл лийыныт, уке-е! Ала илышнан тыгай пычкемыш улмыжланак, ала айдемын ончылно маякла йӱлен шогышо сылнымут мардежвакш укеланак, ала-мо... Шуко-шуко талант йомеш.

Теният, 1999 ий ноябрьыште, тиде романым умбакыже шуйымо деч ончыч, «Сылнымут шыже-99» самырык поэзий да литератур пайрем лие, 25 ий темын ыле первый гана тыгайыш погынымо деч вара. Туштыжо Валентин Колумб шкежат самырык-влаклан сугыньым пуэн. Миклай Казаков, Семен Николаев, Семен Вишневский да молат лийыныт. Моско гыч шукын толыныт. Шкежат тушто самырык семын чон юарлен шинченам. Ах, могай пагыт, ах, кузе тудо писын эртен.

Колумб огыл, а ынде мый, «недостойный и многогрешный, прости, господи», «Марий Эл» редакцийын сылнымут пӧлкаштыже теле вургеман латкандаш ӱдыр ден рвезым, самырык поэт-влакым, поген шындышым, воктенем эше Валентин Осипов-Ярча лие полышкалыше семын. Юмо тугат пӱрен кертеш улмаш. А пӧлемемже пеш шыгыр. Манам, каплан каньысыр гын, чонлан вольна лиеш. Изи пӧрт ешым пога, кугужо йомдара. Чечас, манам, вурседылаш, ӱчашаш тӱҥалына, путыракат тыште шокшо монча куандара, омсам ондакак почын ямдылыза. Да чынакак туге шокшештна, туге пӱжалтна: латкандаш гыч латвизытше почеламутышто мутым мужырлен, пералтышым ыштен огыт мошто, туге гынат воз дене возат. Тый иктыжым лучо чаплын нӧштыл нал, почеламутетым – сӧрале азатла чучшо, мучашдымын йӧратен шынде, редакцийыш колташат чаманымешке тудлан аважла я ачажла шӱмешке. Эврик Анисимов манмыла, шуко рывыж игым ыштен оптымеш, тый ик пӱркытым кавашке нӧлтал. Уке, лудшем, ит вурсо, мый тышан почеламут обзоржымак ом ыште. Чонем йӱла да веле ойлем. Изиэм годсек возымаште пеш шуко йоҥылышым ыштылынам да ынде вес самырык еҥ, тӱҥалше писатель, уэш мыйын поргемыш ынже логал, шонем...

Ай, руш манмыла, бери его дьявол, романжыге-моге. Чу, монден колтенам – тудо тыглай огылыс, а эрыкан! Ала тудо возаш тӱҥалше ӱдыр ден рвезе-влаклан шинчашкышт перна? Молан, амал толмо годым, обзорымат ыштен шуаш огыл, кеч изиш да кучылташ йӧршӧ каҥаш пурен кая гын, тиде тунарак уда мо вара? Ме эре шкенан деч шке вожыл илаш пӱралтынна, марий-шамыч. Шеҥгеке, шеҥгеке, вожылмаш! Полшо мыланна, чолгалык! Чолгалыкым сӧрале вожылмаш дене ушена гын, эшеат сайрак.

Мый кум-ныл ийым йомдарышым Колумбын кӱдыртылмӧ пагытыште... мутым мужырлаш тунем шудымем дене. Рифма манына. Эре мутмучашым онченам сойырешем, аҥыравуй! «Толеш-налеш, утыр-пӱгыр, шыма-пашма, азырен-осылен». Шижыда, нуно нимогаят рифма огытыл, огыт мужырлалт улмаш, молан манаш гын, мутмучашышт веле икгай. А шонымашем почеламутлаште кая-а! Тенданат тугак. Чылт у, тымарте вашлиялтдыме, свежа, тушто шуко метафора, таҥастарымаш, да мо эше почеламутлан пӱралтын гын – тудо. А садыгак ок йоҥгалт. Ала-кузе тудын йоҥгытшо укела чучеш.

Валентин Колумб, Миклай Казаков, Семен Николаев, республикыште эн самырык ученый-филолог, Арын школ директор Михаил Александрович Александров ден марий йылмым туныктышо Людмила Михайловна Рябинован эргышт, Саша, ынде туге от ман – Александр Михайлович Александров, нунын коклаште – мый, але гына почылтшо телестудийыште, вышке йымалне, туврашысе кумло кок кугу прожектореш волгалтын, шокшешт-пӱжалт шинчена, шагатат пеле-кок шагат вияш эфирым ыштена – тунам эше ончылгоч тачысыла возалтме йӧн уке. Да Валентин Христофорович ойла:

– Вот, Морко гыч поэзийыштына эше ик чывигына уло, тудлан изишак иге пун пураш тӱҥалын. Тольык шымлем-шымлем, а рифмыжым, яндар рифмым, тудыным ом му. Рифме уке гын, ассонанс-диссонанс кодеш, тидыжлан тудо маста-ар, чылт Пабло Неруда семын кушкедеш, южгунам Александрийский стихым ыштылеш, эрыкан почеламутым, верлибрым, йӧрата. Тиде – Купсола рвезе Юрий Галютин. Такше шонымашыже йӧралын кая. Юрий, мутым тыланет пуэна, жапна шуко, кунарлан виет сита, тунар кушкед шке возыметым. Ме вара тӱшкан каҥашен налына: мо улыт нуно.

Эк вет мыят чывиге шулдырем шаралтенам, эк вет окемат, тугакат уш гыч каласкалем.

Казаков чарен шындыш. Манеш, ме, Валентин, каҥашыдеак кодынас, тиде чывигет, манеш, чарнен ок керт, очыни. А рифмым тунем налашыже кӱлешак.

Чаманен ойлат, шижыда? Рифме мыйын ни тыглай, ни ассоциаций дене толшо уке, мутмучашышт гына келшен толеш.

– «Арбуз – зубра» гай мутмучашым ыштылеш мемнан Юрий, – арален налеш вӱдышына. – Тиде оҥайыс тожо. Олык Ипаят ончычшо шуко экспериментым ыштылын, вара иже яндар рифмыш куснен. Лийже марий поэзийыште тыгаят.

Поэт Андрей Горинов тунамат телестудийыште ала редакторлан, ала полышкалышын полышкалышыжлан ышта ылят, передачынам магнитофоныш йӱкшӧ дене серен налаш кугу бобиным пуэнам ыле. Сандене ик кужу передаче телестудий гыч пӱтынек возалт кодын, тауштен илем. Кызытат саде бобиным шындем да Колумб пеленем улмо гаяк шижалтеш, эшеже йӱкан, йӱкшат самырык, телевидений марийыште тӱҥалмылан чот шулдыраҥше. Нуно Саша ден коктын иктаж кок ий мучко автор-шамыч дене тыге вияш эфирыште кутыреныт. Мый иктаж кум гана логалынам, шукырак огыл гын.

Икымше передаче деч вара Ленин сад шеҥгелне кок пачашан пу пӧртыштӧ верланыше «Ончыко» журнал редакцийыште Валентин Дмитриев, ноябрьыште 1927 ийын Морко районысо Чодырасола ялеш шочшо, Колумб семынак Весшӱргӧ школышто тунемше, кызыт тушто жаплан ышта ылят, пӱтырен кучыш:

– Тый, Юрий, нимогай поэт от ул, мо тугай рифма – йӧршеш от пале. Вожылдымыла, Колумб, Казаков пелен канде экраныш лектынат да нуныланат, калыкланат вуйыштым эпере лугет. Эше чаманен ойла Христофорычшо: Галютинын – ассоциаций дене шочшо рифма. Пракет гай рифме мо, нимогай рифмат уке тушто! Мочол ойленам тыланет: мутмучашым ит ончо, шӱвал шынде, тый мутвожым шеклане, могай улыт гласный ден согласный йӱк-шамыч, да нуныланак и келыштаре. Мутлан налаш, «Азырен – осылен» тыйын – рифме? Тьфу тый, могай бестолковый лектынат, аватым индырен-индырен, ну? Айда «азырен» мутымак налына. Мо кӱлеш тудлан, шоналте.

– Азыренлан? Поро вийым чактараш, вот мо! Самырык поэтым самырыкнек кошарташ, медалян-орденан-шамычлан веле корным пуаш, тек нуно кажне почеламут сборникыштышт партийым, кечым, ӱжарам возат. Прозаик-шамычланат, тек финалыште порыжо осалым сеҥа лиеш, ӱдыр ден каче кугорныш лектыт да, ӧндалалт-шупшалалт, эрлашке ошкыл колтат!

– Йӧра-йӧра-йӧра, мыйым пафосет дене садак от сеҥе. Тыгай мучашан книгат кӱлеш. «Азыренлан» рифмым кычал кызыт. Мутмужырым.

Манам: пызырен. Уке, шокта. Лишкыже мия гынат, ок таҥлалт. Тушто «а» уло, чот йоҥгалтше гласный. Тыйын «ы» йӱкетым тудо сеҥен ок керт. Такше ударенийышт иксемынак келшен толыт. Эше, эше! Манам: аздарен. Уло тыгай мут, пошкырт гыч толеш. Мом ончыкта, але чынжым ом пале. Пытарен, манаш мо ли. Кузе тудым ушенже шындет? Мый сноскым, умылтарен возымым, текст деч ӱлык луктедымым, ом йӧрате. Ни прозышто, ни поэзийыште. Пошкырт поэзий шыҥаш тӱҥалме дене, манеш, книгалаште сноско темын. Марий мутымак, мӱндыран муклештшым, олыкмарла умылтараш тӧчат. А марий лудшыжо шӱведа вара. Тудлан курыкмарла текстыштат тыгай сноскыжо утымеш. Эше пошкыртым кусаре тудлан... Эше кӱлеш, давай! Поэтын мутер запасше прозаикын деч кугу лийшаш. Поэзий такше мо тиде? Тиде – кроссворд, эре мутым кычал шинчыман.

Кычалам. «Казыр, еҥ» манам. Вашмут туштак: «А-а, ушет пураш тӱҥале аман? Ужат, ик мутат огыл, а иканаште кокыт. Мужырмутан мутпелашымат муат туалгын, от ӧркане гын. А Колумб первыяк кум-ныл мутаным кычалеш, эн ончыч. Ок лек гын, кок мутан дене мужырла – вот, тыйын «азырен – казыр, еҥ» семын. Кокыт ок лек гын, иктылан – икте.

– Пызырен, касарен, пастырен, авырен, каварен...

– Авыренлан-азыръеҥлан мый весым, лишкырак шогышым, сайракым верештам ыле: «Пазар еҥ». И чыла, нимогай редактор тый декет шылтыкым ок му, молан манаш гын, шкежат тыйын семынак ок кычал, йолагай. «Азырен – пазар еҥ» – ямде, кеч у йыдал семын пазарыш наҥгаен ужале. Ынде тыланет нимогай ассонанс-диссонанс ок кӱл, нимогай ош стих, рифмыдыме. Марий лудшо тугайым, Пабло Нерудан гайым да мойн, ок йӧрате, женский, мужской рифмым, тӱрлӧ чепухам ит ыштыл кошт, поэт лоҥгаште, мемнан коклаште лийнет гын. А ӧрканаш тӱҥалат – поэзий тыйынлык огыл, кае прозышко Корнилов семын. Эше ик оем уло. Ныл куплетан, латкуд корнан почеламутыштет латвич корныжо глагол дене мучашлалтеш. Мыняр ойлымаш ужаш уло марий йылмыште, чылан нуно почеламут корно мучаште модшаш, шканышт верым мушаш улыт. А глаголжым почеламут корно тӱҥалтышке але коклашке шылтыл, мучашыш ынышт лек. Вот тыланет и чыла телепередаче! Але колен ом ул, таум каласе да кленча дек курж – кӧ тыйым тыге ачатла кырен-кырен, мыскылен-мыскылен, сырен-сырен туныкта ыле?

А мо, куржат да кондет, кевытше мӱндырнак огыл, Ленин садым вошт лектат да, урем гоч вончен, «Природа» манмашке ӱшкыжла керылтат. Чынак, тачат тауштен илем: мом кычальым кок ий, тудо вич минутышто, почкалтыш дене роведын, ушым пуртыш. Осал ыле! Самырыкым веле гала, шкенжымат чаманен огыл. Черже чыташ лийдымым ужын, шӧргам чийыш.

Тений мый туныктымыжым шарналтышым да шкежат самырык йолагай поэтем-шамычым тугак вурсен туныктышым, икманаш, Валентинын эстафет тояж денак шельым. Огыт сыре чай?

Эй, ида сыре! Мый Валюк чӱчӱда гай шыдыжак ом ул. Тудымат лишылже-шамыч Валентин огыл, а «Валюк» лӱмденыт. Йӧрата ыле тыге нечкыланымым. Да-да, коктынат йӧратеныт. Колумбге, маннем.

Изишак шуо-уке вуйышкет, мыйын палыдыме, уждымо рвезе поэт? Чынак, шуко ушдымым ыштыл коштынам. Але умбакыже сӱретлен пуэм дык... Тиде ялт кудло ийым эртенам да ушанла койын шинчем кызыте.

Мый тыште адакат лӱмынак ик купюрым пуртен колтынем, самырык пиит-влакем. Купюра – тиде пӱчкыш: текстыш я пуртат тудым, я пӱчкын луктын шуат. Ешарет гын, ешартыш лиеш, а такше пост-скриптум. Тык вот, ик секретный купюрым пуэм. Молан Колумб чын Колумб семын почеламутшым иканаште лудшылан йӧратыктен возен моштен – шонеда-уке? Тӱрлын-тӱрлын сӧрастарыме йӧн – таҥастарымашет, омонимет, омоформет, анаколуфет, анафора, инверсий, буриме, бурлеска, вилланелла, кӧргӧ рифма, вульгаризм, газель, гипербола, гиатус, тулеч молат, тулеч молат – тудын сайын палыме йолташышт ыльыч. Коклаштышт эше икте, эн тӱҥжӧ уло тудын, ме огына кучылт гаяк, мыят – йолагаешем. А мо тиде тыгай – але ала-кунам умбалне эше умылтарем. Тек але секрет лийын кодшо. А то могай роман чылт секрет деч посна, верне?

Тачыже, нине корным серыме годым, могай кече, паледа? 1999 ий, кумшо декабрь. Ынде нылымше лие, але гына шинчылтмем годым Ельцинын гимнжым радио мурыш – такше могай тиде Российын гимнже, верне? Кастеныже, паша редакцийыште мучашлалтме годым, А.С.Абдуловын, «Марий Элын» генеральный директоржо-тӱҥ редакторын, вуйлатыме корреспондент ешна куш каен ыле?

Во-от, шарнышда, М.Шкетан лӱмеш театр шочмылан 80 ий темме юбилейыш. Галютин деч йодыч: «А тый кузе, кает?» Маньым: огым. Моланжым шым умылтаре да йодыч: «Кузе? Куд пьесын авторжо улат, эшеже Георгий Пушкин нерген романым серенат. Тугай кугу пайремышкат ынет мие?!»

Адакат тыланда веле секретшым пелеракын почам: мый тушто ик еҥым ужын ом керт. А тудо сценыш эн первыяк лектеш да пайрем пытымешке туштак лиеш, ок кораҥ. Тидат романыштем вара илен-толын почылтеш. А такше кызытат, нине корнылам уэш печатлымем годым, тудлан азапше толын шуын: офицальныже тиде театрым правительствын распоряженийже дене реорганизацийлан петырыме: тудын вуйлатыше кок еҥын йыпышт, марий манмыла, тӱрыс темын.

Так што, – рушлат палем исакше! – родем-шамыч, тиде возымем деч ида ойырло, мом тиде Ялзак толашен да пешак шуко орален манын вурсаш ида ямдылалт, романем гаяк эрыкан уламат, нимом-нимом тендан деч шылтен ом возо – ийготем тойышашлык огыл. Лимит, лими-ит, едрит-кудрит.

Э-э, малаш кайыме деч ончыч уэштам. Эрла шуматын Лавровкыш нушшаш улам, Медведеве районысо чодыра кокласе ял воктен садыш, рушарнямат тушто эртарынем, изи пӧрт пырдыжлам оҥа йымак шылташ кӱлешат, вискален-пудален толашем. Тыштат парадокс: мыйын кугу чӱчӱэм Сайн эрге Сайгелде кугу ӱмыргорныжым лач тиде Лавровко ялысе тӱҥалтыш школышто мучашлен, тышан пытартыш ойгым вашлийын – могайжым вара каласкалем. Тыште ала-кунам туныктымыжым палыде, Ельцинын шояк реформыж годым олаште еҥ-влак пешак садыштлан мландым упкален удыркалат да мыят пижынам огыл ужат! Пуэныт адресым: Лавровка. Кушто тудыжо, кушан верланен, мо тиде – ял але поселко? – палыде, келшен шинчым. Вараже пален нальым: Сайгелде чӱчӱн катырге эртарыме верже улмаш. Кузе Юмыжо мыйым тушко колтен – вот кушто парадоксшо.

Адак монден кодышаш огыл: черновикым серыме кагаземжат эсогыл ӱмыр мучко М.Шкетан театрыште ыштыше артист Георгий Пушкинын шке илыш корныжым тывеч-тувеч серыме общий тетрадьше... Тудо ик могырешыже кажне лостыкеш возен, а мый – вес велешыже. Тидат парадокс.

Вес йыжыҥыште вашлиймешкына – адью!