А ынде, лудшо таҥ, Каврий Толий мемнан Купсолаште мый дечем ончычсо (Колумб семынак вич ийлан ондакрак шочын, 1935 ийын) илышым ончыктен пуа. Да пален налыда ял калыкым, кӧмыт коклаште вараже мыламат пӧрдаш логалеш. Умыледа: пычырикак мыйын велым возымаштыже, тӧрлатылмаште полыш лиеш гын, мутаршашыж гыч оҥай-оҥай марий прозаик кынелшаш ыле. «Галютин, тидым молан пуртет?» йодышлан вашештем: мемнамат, мыйге, ешге тӱкалта, да ик гана веле огыл. Лач тиде дневникше дене гынат, тек кодеш марий сылнымутлан кушкын шуаш тӧчышӧ, шочмо литературым йӧратыше, шуко ойгым чытыше, но пиалдыме рвезе. Мый ойган-влак деч ала-молан кораҥынак ом керт, моткоч чаманем, пеледыштак ыле, шонем. Кузе нунылан Юмышт полшен огыл гын? – шинчавӱд толмешке шонем, вет мемнанак улыт, марий-шамыч! Марият марийым ок чамане гын, мо лиеш вара? Меже, писатель-шамычше, тугакат пеш шагалын улынас.

Ялыштына кугун тунемше ӱдырамаш-шамычат мемнан гаяк незер илышым веле илат ала-мо. Каврий чоҥгасе пӧртна семынак вич окнан илем-шамыч Анис почиҥгаштат ятырак. Ожно эре кугуракым, шуко волгыдо пурыманым чоҥеныт, оксаштат шукырак лийын, шонет. Каньылынрак илымым ойла ыле мемнан кугезынат, авамын мутшо почеш...

Кушакмытын Коваште Япык Сергей Ольга ӧрдыжтӧ туныктен коштеш. Лӧза капан, йыргешке чевер шӱргывылышан Ольга ӱмбак шуко пӧръеҥ ончен пыльгыжын чай. Мемнан ачаят ик гана веле огыл нунын велым кочушмен чуриян лийын толеден, манеш авам. Пеш пален: тиде ӱдырамаш тӱлгӱ дене иктак. Сандене пеш чот нунылан, Марпа аваже ден Ольгалан, сырен. Бригадирже годым эн шуко шӱкшакан уржа аҥам тӱредаш пӱчкын пуа ыле – тӱредашыже эшеат чот ноен тӱредыт, а лектышыже пеш шагал. А колхоз вуйлатышын ойжо тыгай лийын: тӱредме аҥаште могай шӱкшак шудо лектеш гын, чылажат тӱредшылан кодеш. Мо шонет, ик шыжым Ольга ден аваже шке аҥаштышт кок кугу воз шудым вольыкыштлан поген ситареныт. Ачам торгавуй але пӧсаншудо семын ужарген-сырен кошто: «Кунар чот ишем, тунарат веле ылыжыт нине Кушак-шамыч!» Аваят тидым ушыш пыштен да чонжо дене ачам ваштареш каен. Йӱшӧ марийже да тудын йыр поч нулышо тугаяк чарказе-шамыч коклаштышт могай удам ышташ шоненыт да коклаштышт ойленыт гын, Кушакмытлан ончылгоч шижтарен шоген. Кузе уке гын, вет торешланен моштыдымо шуко сӧрале ӱдырамаш семын тудо бригадир йымак пурен огыл, миен да мом тӧчымыж нерген авамлан вик, тура каласен: «Тыйын узо пиет мый денем толаша. Кучо тудым. Тыйже еҥгам лият. Шке пошкудем туге намыслен ом керт. Мыйын салтакыште Галютин Йывукем уло, колымешкем тудлан гына чын лийнем. Мутем нигунам ом пудырто, шонем. Так манаш, йымачше мален кынелам да тыйым, эргычым кузе, могай шинча дене ончалам? Кавриетлан, пуштын кудалта гынат, омак пу. Лучо ынжат толаше. Виешак налеш гын, вигак судыш пуэм я илыме пӧртышкыда тулым чыкем. Але тарлен пуштыктем. Каласе шканже, орланен ынже кошт». Вот могай тиде ӱдырамаш.

Декабрьын ик пеш йӱштӧ теле эрдене волгыжмо деч ондакак авам Кушакмыт дек куржыктыш, теҥгече кастене колын улмаш Ольган Ашламаш гыч толмыжым. Тушто тудо туныктен илен да аваж деран кодымо черле Морко ситмыжшым, ялыште Юрик азажым тыге лӱмденыт, ончалаш шонен. Чаманем мый тиде йочам, тыгай шӱкшӧ Ситмыж лӱмым эше шеч кутышанланак пуымыштлан, тудо нимо денат титакан огылыс. Ик ият пелашыже лийын ыле гын, уке гын? 1940 ийын шочын гын, лач тунарак улмаш. Мане авамже: кастене правленьыште шушаш рушарнялан ялысе-шамычлан пу кондашышт да мойн имньым пуаш ыштеныт. Моло кечынже чареныт, колхоз пашашт шуко: эре Шолеҥерыш, Сӱзлеҥерыш, колхоз чодыра делянкыш коштман, Моркышко да умбакакат, чыла вет имне ӱмбалне ыле.

Капкашт, пӧртӧнчыл омсашт тӱкылымӧ огылат, кылме йыдалем мурыктылын, пӧртышкышт сӧрма гае пурен шогальым. Эк, каварже, мом ыштылыт улмаш тыште! Печымеҥге гай умшам карен шогалынам да шып гына ончен шогем. Мыйым шекланеныт гын, уке гын? Тойын-шӧртньын волгалтше коҥга волгыдо перымылан йошкаргын сӱретлалтше кум ӱдырамаш, Юмын сакчыла койын, вашкыде гына ала-могай пеш кӱлешан пашаштым ыштат. Мыйым иктат ышат ончал, ышат пелеште, ышат савырне эсогыл... Мый ызыра чот ӧрым. Лӱдымат эше. Кинде пыштыме кугу да лопка кольмеш мушкандыра дене пидыт... магырен, утен каен шортшо – шортынжат кугунжак ок керт, чылтак шӱшкылаш пыштыме каза пачала варгыжеш! – чылт чара азам, кидге-йолге вийдымын пӧрдыктылшым. Вара тудетым коҥгаш чыкат. Изишак тушто кучен шогыктат да мӧҥгеш луктыт. Первыйже туге коҥга кӧргыштӧ варгыжале, мыйынат чонем тевак йолвундашке волен йомеш. Манаш гын, мыняр градус шокшо тушто?! Марпа куваже юмылташ шогале, кидшым ырес почеш оҥышко, мӱшкырыш, вачышкыже лупша, пеш удылеш ала-можым. А Осып кува, нунын пошкудышт – авам туддек ачам нерген шинчанужаш коштын – вес ганат изиэтым чыкалтен лукто, да эше ик гана, пытартышлан ала-мо. Ындыже йочан йӱкшӧ йомын ыле, шкежат кольмышто тулшолла киялта. Юмарале, илышак кодеш тиде ала вашкерак колыжо манын ыштат? Тулеш тынеш пуртат, юмарале! Шинчам ӱштын-ӱштын ончем, чаманенам. Магыралташ огыл манын, мыжершокшем пурлын шынденам. Азаштын ӱпшат йӱла! Э лупшат вет тамыкыште улшыла койшо йошкар ӱдырамаш-шамыч... ӱпшым йӧртышт. Пӱтырал пыштышт вара. Чытыш гын тиде, ыш чыте гын, шонен, тывеч-тувеч молан толмем ойлышымат, лектым веле. Логарышкем кочо толын. Ачам годым кок кутышын шӱлен кертдыме лийше ужар аза гыч ылыж кушмем ойлышо аваемым шарнен. Йӱлышӧ шӱргем лум дене йӧртышым. Ну чот перныш таче Морко ситмыжланет, маньым шканемже. Молан ситмыж маныт, ачаже шкенжынак але уке, мый чылажым тунам паленат ом ул. Морко Усола ял марий денак ыштен, манын ыле авам, возалтынат улыт, тольык фамилийжым Ольга вашталтен огыл, шкенжынымак коден, учичылын шке фамилийжак лийман, уке гын пашам огыт пу гынат кертыт – лӱдыныт. Мемнан Купсола йылмым ок кучо, пошкудын ойгыжлан пеш куана. Пеленет мариет уке гын, тыгеже тый йочам почкалтыш коклаште муынат, вес семын ойлаш гын, шотлан толшо пӧръеҥ дене выляткан мален ыштенат. Ситмыжше тыште нимаят келшен ок тол. Законло ачаже уло! Такшат вет «ситмыж» мут нигунам темын кертдымым ончыкта.

Вараже, илен-толын, мый саде икшывым Николай Островскийын «Вурс кузе шуаралтын» романым марла лудмем годым шоналтышым. Чынакак, мемнам изинекак вурс семын тулеш да нужнаш шуарен куштеныт, нечкын ашнаш йӧн уке ыле: илет гын иле, уке гын коло.

Мемнан пӧрт улмо чоҥгам Каврий чоҥга маныт. Ачамын лӱмжӧ дене мо-ли? Мунчалташ Кугу ялет, Чурки почиҥгат (эше Анис полко манына), Кӧршӧк почиҥгат – тиде чылажат ик ялыштак ойырлыде ила – удитлен толыныт. Юрикат, пычырик кушкын шуын, ял гыч кайымешке ойырлен огыл. Мый вараже тудым, нолнерым, ик гана пеш сайын ондалышым. Манам, тыйын ший оксат уло мо? Уло, – кормыж дене луктеш, – аваже учичылыс. Давай, манам, шиетым, тыраным, шӧртньӧ дене вашталтена. Мыланем тудо лучко ший оксам пуыш, мыйже – вич вӱргеньым. Манам, шӧртньӧ ший деч пеш шергын шога. Путырак куаныш, эше кондем, мане. Пеш сайын, келшен ойырлышна.

Эше ик гана шол... Тиде ганаже мый шкемым пеш шудальым. Ызыра чот ӱшаныше йоча! От ондале гынат ондалет шол. Путырак чот йӱмыжӧ шуын колтен саде изи Юрикын ече дене мунчалтымыж годым. Ечым кудашын, мемнан пӧртыш пурен: «Толя азий, логарем чырала кошкен, вӱдет уло мо?» Э-э, пеш уло, на, пуышаш корка денак. Да мый тудлан мушкылтыш под гыч лавыран вӱдым и пу. Тушан кӱмыж-совлам мушмо, пундаш гычак кыдыр-р шоктыктен коштал пуэнам. Шонем, садак пален налеш да шӱведаш тӱҥалеш, воштылаш ямдылалтынам. Уке-е, садет колт-колт-колт чарныде шолен колтыш. Таум ыштыш эше. Да лектын куржо. А мый люргем йӱдыкем дене... Ондален кертынамыс, от пале! Ок йӧрӧ ыле тыге ыштылаш.

Мый шоненам ыле, шкенан полкысо Остром Саняна, Остроумов Александр, ала журналист лиеш Измайловский гаяк, тудо Каврий чоҥгаштынак Кычыриймыт тукым, ала писательыш савырна, – пешак шуко газетлаш возыш! Мыйын таҥашак эшеже. Ну, селькор-ялкор семын. Мыят юнкор семын пеленже шӱраҥыштым. Гонорар квитанцийымат колтылыныт. Уке-е, мемнан деч шот ыш лек. Галютин Юрикын почеламутшым вараже «Коммунизм верч» райгазетыште чӱчкыдын ужеденам. Тудын дечак Купсолаште иктаж-мо лектеш гын веле? Илена – ужына.

1965 ий.

Пачка шудылук покшелан ошкыпу-шараҥгым ожнак кӧ шынден, кӧ коден? О тиде шараҥге, о кунаре илен!

Кӱжгӧ одар пушеҥгем пытыш. Тудын шоҥго мекшан кӧргашышкыже ачам тулым пыштыш. Кугу вочко гае мекшан кукшо кӧргашым тул авалтыш, шӱшкен-пӧрдын нулыш. Шараҥгем пытыш. Шогымо верыштыже шӱчан ломыж да мланде пелен кӱчык иле омарта ком пале веле кодо.

Шараҥге, шараҥге! Кунар йоча жапем тый денет пырля эртарышым. Музырго шӱмыш, пӱтырналт кушшо комыш кыртмен пижын, кӱзен, вияш кужу воштырым, ужар шӧртньӧ гай лывыргым, погенам. Чодыра дене леведалтше Йошкарсерым, Макар курыкым, Карманкурыкым ӱмбач онченам. Сылне вереш кушкын ыле тудо. Тӧр олык кажне шошым сылнын пеледын, чока шудо эр лупсым шараҥге вожыш шавен. Кече йырвашак ончен. Эр-кас ӱжара волгалтарен. Пеш торашке мландывалне илыш тышеч моткоч раш койын. Санденак тиде шараҥгыш кӱзен, чылажымат йӧратен, торашке онченам.

Шараҥге, шараҥге... Кунар шокшо-йӱштым ужынат. Комжо, чоштыра шӱмжӧ шелыштын, пӱтырналтын, музыргылын. Вияш вуйжым писе пила пӱчкын. Вияш мардеж падыра, казан чот йӧратыме парчалажым ик гана веле огыл кӱрыштын. Йӱштӧ теле коваште-комжым шелыштын. Шем пыл толын, канде кавам, кечым петырен, шуко вӱдым оптен, шараҥге кӧргыш витарен. Вараже пушеҥгем кӧргашаҥын, мланде дек пызнен. Ынде ачамын пыштыме тулжо начаремше пушеҥгым шыже кас румбыкышто шикшыш да ломыжыш савырыш.

Пакчаш лектын ончалмеке, шӱм-чонем ойганыш. Мыйым тудо вет ожнысек куандарен, йоча жапем эртарен. Ик гана веле огыл ойганышым. Ачам олмышто лиймем пыртат ыш шу.

Тиде шараҥге олмым ончем да лӱдам: ончыкыла вашталтше ийлаште мемнан суртна да ешна тиде верыште умбакыже тичмаш кодеш гын, сай ыле. Пушеҥгын чонжо уло. Ала ӱчым ыштен кертеш да... Ит сыре, шараҥге, мый ачам дене ваштарешыже кредал кертше шым лий.

P.S. Каврийын суртпечыже кодын огыл. Шукерте-шукерте шулен пытыш.

Ю.Г.

Йошкарсер коремым кажне шошым шошо вӱд корен мушкеш. Пундашыже шудылыкан гынат, верын-верын шемын нултен коден. Ош лумын яндар вӱдшат румбыкаҥеш ыле.

Корем пундашын йогын серешыже изи пызле шочын кушкын. Вич-куд укшыжо вичкыжын шуйнен. Парча мучаште коло-колвич лышташыже лӱҥгалта.

Пызле шочын да кушкын, но вожшым кажне гана саде шошо вӱдак мушкеш. Санденак пелвек тайнен, парчалажым, эҥерташ тӧчышыла, мланде ӱмбак волтен. Но ила. Кажне шошым, угыч вашлийын, чевер кечылан куанен, мушкылтшо вожшым корем серыш йымакрак колта.

Мый ты пызлым сентябрь эрдене муым. Йоча шӱм-чонем дене эплын гына чаманен нальым кидышкем, да сылне, ару, юалге тиде кечын конден шындышым пушкыдо рокан пакчашкем.

Шӧртньӧ шыже эртыш, ситышын вӱдшым шавен. Ош пушкыдо лумым йӱштӧ теле кондыш да игем шыпак нералтыш. Пеш тора гыч, ӱлычын, кече мардеж дене саламжым колтыш – нале гын, уке гын?

Эртыш теле да кече кӱшычын яндарын, левын ончале. Ош лум суремалын шулыш. Шулдыран уна-влак тольыч, шер темын муралтышт, пызлем помыжалтышт. А пожалтше пызлемже чечемын, ужар тӱсан платьым чиен. Шошо вӱд дене мушкылт тӱзланыш, кудыр ӱпшым сылнын кудыртатыш.

Сайынак тӱзланыш. Кушкеш да кушкеш.

Пызлем ужынам 1957-59 ийлаште. Пызлем ужынам 1962 ий шошым, оварен пеледшым. Пызлем ужынам 1963 ийын шыже вургеманым – оръеҥ лийын ыле. Да пызлем ужынам эшеат.

Волгоград, 1965.

P.S. Пызлет шоҥгемын, Анатолий. Тыйым ужнеже, очыни. Но уке улат. Веселан, лач тыйын гына кертме шыргыжалметым тетла ок уж. Мый Юмын каласыме сугыньжым шарналтышым: айдеме, пушеҥгым шынде! Теве Толя шынден коден... А ачаже улыжымат руэн.

Йошкар-Ола, 2002. Январь.

1956 ий кеҥеж. Моско. Химки вӱдкучем (водохранилище) воктен паркыште Валя Казакова дене жапнам эртарена. Мемнан коклаште келшымаш ылыжынат, тӱрлым шерына. Дневник нергенат мут лекте. Возен шога улмаш. Мыят илыш корнем серен шогаш лийым. Йоча жап гычак тӱҥалаш, шеҥгелан мо кодмо гычак. Шошо кече гай йоча жапемже, кушкын шумо пагытемже шукертак эртеныт гынат. Ондакше тиде ушеш возын огыл, чаманем.

Мыйын шонымаште, дневникым мастар сылнымут йылме дене возаш гын, сӧрале произведений лиеш. Мыйже книга семынжак кунештарен ом керт, но тӧчен ончем. Шонымаштем, пеленже фотоальбомат лийшаш. Илен-толын, эртышым шарналташ ик гана веле огыл перна. Илыме верат, пашат, йолташ-влакат пырля ушнат. Йӱкыштым тора гычак колын, уэш мутланаш йӧн лектеш.

Але иктаж-кӧлан тидым лудашда перна. Южо мутшо келшыдымын чучеш гын, нелеш ида нал. Тышакын шке ужмо-колмем, шӱм-чон шижмашем, шонымашем веле возем. Шараҥге, пызле, Коваште Юрикым йӱлышӧ коҥгаш чыкен лукмо тӱҥалтышем ынде кумыл шокшылан йӧрат. А теве умбакыже:

Возымо почеш, 1935 ийын 4-ше июльысо улам. Тыге возымо. Но авам манеш, тый шочынат пушеҥге шындыме жапыште Кугу Маршан ялеш, Вончо олык серыште, чодыра воктене. Авамжат тусак. Но саде верыште илымем ом шарне, да тидым Волгоградыште кынелташыжат йӧсӧ. Авамже Кугу Маршанже гыч Кугу Миклай Каврийлан Купсолаш кугу еш коклаш марлан лектын. Кочам тунам лийынжат огыл. Иленыт ваваем, ачамын акаже Анна кокай, ачамын изаж ден ватыже – Выльып ден Натале, ачамын шольыжо, Исаак азий.

Кугу еш коклаште тӱрлӧ шомак, шолдыра мут коштеден, кугемын, оварен. Варажым йӱмӧ вуя Выльып кугызай ачамым пиктен. Лӱшкымӧ йӱкым колын, пошкудо марий Сакар Пӧтыр толын утарен. Тыгай кӱлеш-окыл деч вара ачам-авам лӱдыныт да Кугу Маршаныш кусненыт, вич ийым эртареныт. Тушанак шочынам мыйже. Ондакрак шочшо Ольош азий ден Начук акам изиак коленыт, нуным омат шарне. Ужынжат омыл. Кок-кум ийым темымекем, мемнан-шамыч уэш Купсолаш кусненыт.

Купсола, Купсола... Мылам улат шочмо ялемак, тышан иланышым, тышечын ужатышт армийыш, тушеч тый декетак толын пуренам да Волгоградыш корным налынам.

Кодынам колыма гыч, аван шарныма гыч...

«Моткоч начар аза шочынат, – авам ойлен. – Шот дене магыралынат шыч керт. Ондак шочшо Ольош азиет ден Начук акат шотанрак ыльыч да азак колышт. Тыйже илаш кодат манын шоналташат ӱшан ыш лий. Но... кодыч. Талукышкырак шуктымекет, пеш нелын черланышыч. Кидет-йолет йӱкшен, шӱлышетымат палаш йӧсӧ лие. Лач оҥ тураште изишак шокшо кодын ыле. Пошкудо-шамычат илыше кодметым ӱшаныште кучен огытыл. Чимарий лийын ынже коло, шонышна, Кесемлак черкыш намиен, тынеш пуртышна, Чемой Иванлан кучыктышна, ала кидше келшен толеш, манна. Тынеш пуртымек, чынак ылыжыч, но шукылан огыл. Кок ийым шуктымылан эшеат нелемыч, ончычсо семынак йӱкшышыч. Нимом ышташ! Еҥ ыштыме семын, еҥ мут почеш, Кугыжан Юмылан Кесемлак черкыш миен кумальым. Кугыжан Юмылан йӧрышӧ лийже, маньым.

Ылыжыч, тӧрланышыч, модаш куржталаш тӱҥальыч».

Чыла тидым пален налмекем, ӧрмыла чучо, кугунак илаш ок перне аман, манын, чонышкем ойго возо. Кугу пайрем годым, авам семын койын, ик гана веле огыл Юмылан кумалын, шӧрлыкысӧ Юмоҥам ончен, сайым йодым.

Ӱдыр йоча нелын черлана гын, Юмылан кумалын, мутым пуат, первый йодшо качыланак пуэм – сӧрат, тольык илышымак кодо, первый качыланжак йӧршӧ лийже. Пӧръеҥ икшывым, шаҥгат ойлышым, Кугыжан Юмылан ужалат, кугыжан Юмын салтакшылан йӧрыжӧ – сӧрвалат.

1939-1941 ийла. Тошто пӧрт. Тушто ала иленам, ала уке, ом шарне. Очыни, тунамже черле киенам. Кызыт мемнан весе. Чиялтыме кайык-влакым пӱчкеден сылнештарыме окна серган, вич окнан. Уремышкыла кум окна, покшел окнаже кок век почман. Кудывечышкыла кок окна.

Мый тошто пӧртыш пурышым. Кушко ончалат – кавапомыш коеш. Потолок оҥа кодын огыл, тувраш оҥа шагал веле. Кӱвар оҥат кушто икте кодын. Пӧртйымал вынемыште кӱлеш-оккӱл тошто ӱзгар, куштыра. Мый лӱдынрак пуренам. Келге гын, лекташ ок лий, шоналтышым, сандене шуарвондымат пырля шупшыл пуртышым, лекме годым ала кӱлеш лиеш.

Куштыра ораште почаҥын, пургед шалатылмеке, ятырак чашка пудыргым, шке манмемла, чачам, муым. Мланде пелен пызнен шылын шинчыше кайык-влакым кучен, тувыр помышыш оптышым. Нуно тӧрштылыт, мӱшкырем удыркалат. Кӱш ончальым. Пырдыж пелен тошто юмоҥа коеш. Волташ кӱлеш, но нигузе. Шуарвондым налын, лӱдын-лӱдынрак (Юмо сыренат кертеш!) шуралтен волтышым. Юмым шкетшым шӱкшӧ пӧртеш кодымо ыш шу.

Вынем гыч почаҥ лектын, пӧртыш пурышым. Тувыр урвалтым йолаш каснык йымач шупшын луктын, кайыкем-влакым окнаш колтышым. Тӧрштылыт, яндам чапашт дене удыркалат, кӱварвак камвоч волат. Лапчыкым налын, юмоҥам эрыкташ пижым. Изиш гыч авам пӧртыш пурыш, кидшым шаралтен колтыш:

– Мом ыштылат, ужаважым молан пӧртыш нумалат, а? – окнам почын, нуным уремыш покта, кӱварвач налын, тӱгӧ кышка. Мый шортам, кеч ик кайыкем кодо, кычкырем. Но ок колышт. Окнам эрыктыш. – Нине кайык огытыл, мландысе муни ужава иге. Нунын вашакышт шӱргышкет логалеш гын, тӧрлаташ лийдыме йора шочеш.

Шортмым чарнышым. Юмоҥам сайын эрыктен, ӱштын, авам шӧрлыкыш шогалтыш.

Мемнан пӧрт курык вуйышто. Еҥ-влак тудым Епим курык але Албактыр чоҥга маныт. Епим курык йӱдйымакыла тайылын вола. Кас кече гыч эр кече векыла ӱярня курык тайыл. Курыкшат курык огыл, чынак, тайыл веле – имне корно, орва корно. Ожно тиде курыкышто ӱдыр ден каче-шамыч йӱд рӱдӧ марте ӱярня пайрем жапыште мунчалтен ореныт. А ӱярня курыкым вончетат, Кугу пӱяш лектат. Моло деч ятырлан кугу. Санденак Кугу пӱя лӱмжӧ. Тудын ожно шке озаже лийын, вӱд вакшым кучен. Кызыт палыжат уке.

Пӱя серыште иктаж лучко шараҥге-ошкыпу пурла велыште, тынарак шолаштат. Шолдыра улыт, пеш сылнын вӱд ӱмбак тайненрак одарланат. Мыйын возымо 1965 ий мартеже тушеч пелыже веле кодын. Нуным чылаштымат акрет годсо еҥ-шамыч шынденыт: вожышт дене вӱдлан урын каяш эрыкым ынышт пу.

Эрлан кочкын, кече сайын ырыктымек, пӱя воктек куржым. Вӱдым ончем. Шем чывытан-влакым кучен, кутко шуэш оптем – пеш писын кадыргылыт. Ужаваже тыште мочоло! Воштыр дене перем, рок комылям кышкылт лӱдыктылам. Но Кыргорий колымаш верыште модаш лӱдам, тушто сержат тура, вӱдшат келге. Пӱя почыш каем. Тушто моткоч шуко, пылла коштшо тыгыде «уважа» ден «эшуй-влак». Ужава ден ӱжвуйжо тӱшкан коштыт. Вӱдым шыжыктыл толмем ужын, кожганен шаланен пытат. Ончем да кычкырем:

– Уважаже, уважа-аже-е! Эшуйжо куна-аре-е!

Южо ужаваже почан, тидыже эшеат оҥай.

Пӱя поч гыч лектын, вес серыш куснен, мӧҥгӧ пӧртылам. Поропин Миклайын пакча шеҥгелне пашмаш пурен, йолем мушкам, вӱдым шыжыктыл шинчем. Ик ганаже пашма гыч шуҥгалтым. Келге улмаш! Шкежак ужавалак удыркален лектым. Шарнем: вӱдшӧ нарынчалге. Кузе серыш лектынам, шкат ом пале. Лӱдмем денак, очыни.

Кеҥеж. Кас рӱмбалге. Тымык умыр кас тӱҥалтыш. Ачам ден Метрий Эчук кашка ӱмбалне шинчат.

Кол нергенат мут лекте. Пӱяште карака кол кӱш тӧршталта, шийын-тойын койын, вӱдеш йомеш. Вӱдшӧ моткочак шып кия. Лачак кужуйол-шамыч вӱдым чӱҥгат, изи оҥгым ыштылыт. Кужуйол – тиде мемнан семын гын водомерке.

Тымык, сылне умыр кас.

Ачам бригадир. Авамат мӧҥгыштӧ ок шинче, эреак пашаште. Пӧртеш шкетем огыт кодо, пасушкак шӱдыркалат. Икана Степан коремыш миенам. Калык-шамыч шудым солат, а мый тошкен куржталам, корем серыште снегым, мӧрым поген кочкам.

Икана паша ыштымашке ышт нал. «Пеш торашке каена, ноет», – маньыч. Исак азий дене пырля кевытеш кодым. Тушто ынем лий ыле, но изим кӧ колыштеш? Мӧҥгӧ куржнем – азий ок колто. Ньоган кумылым иктат ынеж шукто.

– Тый шого кевытыште, а мый писын гына миен толам. Тольык нимом ит тӱкӧ, – мане азий.

– Йӧра, – куанышым. Лекмыжым вучен шуктышымат, лапке йымак пурен, кӱсен тич кужу пучан макароным тыманмешке оптен лектым. Лукыш миен, кӱсенем пырдыж велыш ишен шогальым. Азий пурыш, тыш-туш ончалын, мыйым иканаште шекланыш:

– Молан лукыш миен шогалынат, тол тышкырак. Кампеткым пуэм.

Мый шып.

– Печеньым кочкат?

– Огым.

– Ала мӱгиндым?

– Нимомат огым.

– А кӱсенышкетше мом оптенат?

– Нимат уке, – шкеже лукыш утларак пызнем, кӱсенем кид дене авырем.

Азий лишкем мийыш. Кужу пучан макарон-шамыч кӱсенем гыч вуйым луктыныт да азийым пеш ончат.

Выльып кугызаймыт Устье-Шора поселко гыч Купсолаш илаш йӧршынлан толыныт. Мый вигак тушко куржым. Кокайже пӧртым эрыкта. Шып шогышо пӧртыштышт шуко эҥыремыш илен. Урем гыч пурышо пурак пырдыжлам шемемден. Таче чыла эрыктат.

Гена ден Вачий азиймыт комбо шӱшкылаш лектыч. Гена комбым кучен почаҥдара, а Вачийже товарым кучен ямдылалтын. Пырня ӱмбак комбо вуйым шӱйжӧ дене шуйдарен, шуко жап орландарышт, кушеч руалаш кӱлеш – ӱчашышт.

Вачий руале. Комбо вуй ойырлен возо, а шӱйжӧ пожар кишка веле, йыр пӧрдеш, вӱрым чужик гай шыжыкта. Коктынат ош у тувырым чиеныт ыле, йӧршеш амыргыл пытышт.

Вӱр мыланемат логалеш манын, ӧрдыжкырак куржын, чаманен ончен шогышым.

Агачий Павыл пареҥге йыраҥыш ломыж шаваш каяш лектын, но кушеч тӱҥалаш – огеш пале, сандене ачамлан ончыктен пуаш пырля каяшыже логале. Кугу Шале Йӱлемото тураште кужу пылышан ала-мо наста шудо кокла гыч кудал лекте. Кычкыральым: «Ончыза!»

– Ах, кужу пылыш, пурсак мераҥ! – шоктышт.

Ындыже мыят палышым. Мераҥет чылт книгасе сӱретлан келшен толеш. Кудалеш-кудалешат, шинчын каналта. Вара адакат тарвана.

Мемнан окна йымак то икте, то весе толын-толын каят, эре ачамым йодыт. А ик палыдыме пӧръеҥ «Имньым кушкыжын, чыла вере кудалыштым, нигуштат муаш ыш лий», – мане. Молан кӱлеш лийын ачамже – ом пале, ни пасушто, ни ялыште уке.

Авам руашым нӧштыл пытарыш. Очыни, тудет кушто лийын кертшашыжым вуйыштыжо мужедеш. Изиш лиймек, авам мыйым вӱдалтыш, пӧрт гыч лектын, Кугу Шале велыш кайымаште Памашкорем дек ошкылна.

Корем кыдалне, памаш деч ӧрдыжтырак, ушкал ферме уло, тудын пелвекше доярке-влакын пӧртыштым тушкалтен шындыме. Саде пӧрт дек миен шушаш годым авам мылам шып лияш шӱдыш. Пырысла нушкына ала-молан... Улак, сылне верлан куанен, йыр ончыштам. Молан шып лияшыже – палымаш уке. Пӧрт воктек миен, авам окнаш ончале.

Омсаже тӱчмӧ гынат, тӱкылымӧ огыл. Авам саде омсам шӱкале, писын гына пурен йомо, клат омсаш керылте. Пычкемыш клат гыч Торой Маний куржын лекте, кидыштыже – йымал вургемже. Ачамже, мый виш гыч ужам, пычкемыш клатыште йолашыжым нӧлтен шога.

Каена мӧҥгӧ. Кас рӱмбык шарла. Ынде мыйым нигӧат огеш вӱдӧ. Ачай авамым пеш кыра, чот магырыктылеш. Чон лекшаш гай кычкырем, но йӱкем нигӧат ок кол, ок вучо, витне.

Торой Маним саде арнянак ферме гыч луктыч, кумшо бригадыште пасу пашаш коштеш. Уржа тӱредме жап. Авам ончычшо кокымшо бригадыште ыле. Маний дене варнылаш тӱҥалше ачам кумшыш кусарыш. Шкежат ынде кумшо бригадым вуйлата.

Тӱредмашке мыят коштам. Еҥ-шамычын канаш шичмыштым веле ваҥем, ачам олым шӱвырым ыштен пуа да шоктем. Каныш жапыште Торой Маний эреак тӱшка калык деч ойырлен кая, мурля воктен кия.

Авам йытын шараш кайымыж годым чот кӱштен кодыш:

– Ачат деч нигуш ит ойырло, а то адакат тый дечет шылеш.

– Йӧра, – мутым пуышым, окна воктек шинчым. Вараже ачам ден коктын гына кодна. Тудо кочкын шинча. Теме да манеш:

– Пӧртыштӧ шогаш от лӱд?

– Уке.

– Шогет?

– Огым.

– Таче паша шуко уло. Тораш каяш кӱлеш. Писын ошкыл от керт. Миет гын, чот ноет.

– Ом нойо. Ом код.

Шып лие.

– А сӱретлымет шуэш?

– Шуэш.

– На тыланет карандаш, эше яндар кагаз.

Нальым. Полевой сумкаштыже эше вич карандаш койо.

– Ниныжат тыланет кӱлыт мо?

Пашаште возаш кӱлеш манын ӱчашен, мый денем шотым ыш му, пуашыже перныш. Тыге авамлан пуымо мутым пудыртышым. Карандаш керте. Кастене авам пеш вурсыш, тыланет нимом ӱшанаш ок лий, эре ондалалтат, мане: «Жульык пӧръеҥ-шамыч дене илем».

Шыже пайрем. Юалгырак. Шымше ноябрь маныт. Пошкудо-шамыч йӱын муралтен коштыт, коклаштышт тӱҥгылгышӧ-шамычат койыт, кок век тайныштыт. Лизук акам дене уремыш лекна. Ял вуйышто авамын шортмо йӱкшым кольым. Шукын-шукын лӱшкат. Мыят лӱргыжаш пижым, саде велыш куржаш тӱҥальым. Акамже кучен чараш тӧчыш, но ыш керт. Кевыт тураш шумек, Исак азий руалтыш, кевытышкыже пуртыш. Ни кампетке, ни печенье мыйым чарен ыш керт, но ужар копшаҥге брошко келшыш. Шинчавӱдым ӱштын, оҥышкем пижыктышым. Азий кевытым тӱкылыш, лӱшкымӧ велыш куржо. Акамже мыйым орола. Шортмо йӱк ок чарне. Ынде эше ик ӱдырамаш урмыжеш. Кӧм тыге тавалат, ом пале. Но тавалымыла чучеш вурседылмышт гыч. Мыланем ынде копшаҥге шергырак.

Лумжо-о-о! Кече юалге. Пушкыдо лумат ик кечын вӱдыжгыш. Рекрут-влак муралтен коштыт. Исак азият салтаклан кая, тожо пырля пӧрт еда коштеш. Микалын Йыван Чопаймыт дек кӱзаш тӱҥалме деч ончыч Метрий таве гыч вӱдым луктын йӱыч. Ош пушкыдо лумым вашла кышкылтыч. Чопай Сергеят рекрут. Авам ойла: «Кӧ ок лий панкрут, тудо лиеш рекрут».

Пырля модмо Викентийым ужым. Ачаже ужар пальтом ола гыч налын конден. Мыланемже шкенан ялеш ургыктена – сӧрышт. Материалым налын, Анис почиҥгаш Лазырмыт дек ачам дене кайышна. Тошто пинчакым кудаш шуышым. Лазыр чузай, йытыра пондашан тугай, лентым налын, вискалаш тӱҥале, ала-мом возкалыш. Вашке шуктем, мане.

Шуктыш. Пальтом йӧратен чием. Кас велеш мемнан курыкыш шуко йоча толын лекте, кажне гана пычкемыш лиймешке лӱшкен кият. Мыйын ни издер, ни ече. Сандене ончен шогем. Кидыштем кок шӱвыроҥ, йытыра тугай. Шукерте огыл ачам кок сӧснам шӱшкылын ыле, кок шӱвыроҥым ыштен пуэн.

Лазыр Эчукат мунчалташ толын. Шӱвыроҥым ужо да мокталтыш: «Ой, могай кугу-у! Иктыжым пу».

– Огым.

– А пальтотшым кӧ урген?

– Лажжыр.

– Кӧ, кӧ?

– Лажжжыр-р!

Мунчалтен вола, уэш кӱза. Адак йодеш:

– Пальтоэтым кӧ урген?

– Лажыр.

– Могай тиде лӱм, чылт ом умыло.

– Ла-а-ажыр-р!

– Ончо могай йытыра куэ укш! Перен колто-ян шӱвыроҥет дене, ончена, кузе укш катлен возеш.

Шӱвыроҥем дене укшым лупшальым. Укш верешыжак кодо, а шӱвыроҥ пудеште. Шортын колтышым. Эчук писын гына волен кайыш. Пӧртыш пурышым. Ачам тул ваштареш шинчылтеш ыле, кылдышт пуыш. Но чапле ыш лий.

Теле эр. Коҥгаште тул але йӱлаш тӱҥалеш веле. Авам эр кочкышым ямдылкала. Еҥ-влак мемнан дек толедат. Ачамже бригадир, сандене имне налаш пурат. Ныл йолан-шамычын лӱмыштым изи фанер оҥаш возымо. Саде биркым ачам я иктылан, я весылан пуэн колта, эркын-эркын нуно шагалемыт. Кастене адакат чылан мемнан декак пӧртылыт.

Колхозышто телым паша шагалемеш. Теле йӱштыштыжӧ яра пӧръеҥ-влак правлений пӧртыш погынат, мемнам, изи-шамычым, кырат, магырыктылыт, домином перкалат, карт дене модыт, ала-момат кутырат. Викентий йолташем дене тушко чӱчкыдын коштына. Когыньнанат ачана тыште лиедат.

Правлений ден клуб куд угылан пӧртыштӧ. Клубшо кугу залыште. Правлений гыч вик пураш омсат уло. Клуб омсаже изишак почылтшо. Лаймыр Вачий, Милай Саня койыт. Тушто лийна. Мемнам ӱжын, парняшт дене лишемаш ончыктат. Книгалаште сӱретлам ончена. Папиросым пуышт. Шупшына... Изиш лият, пылышнам пӱтыральыч.

Адакат кас. Кочкын темын, сурт сомылка пытымек, кидпашам ыштыме жап. Мемнан дек шинчаш Сакар Пӧтыр Чачук, Осып Йыван Верий, Лизук акам толыт. Кӱнчылам шӱдырат, муралтат, туштым туштат, йомакым колтат.

Лач мыйынак веле паша уке. Коҥга ӱмбач эн кугу портышкемым волтен чием, пыкше шӱдыркален коштам, кушташ тӧчем, камвозам, нойымешкем тӱрлӧ семын койын орем. Кокланже шылын модына. Мыйым кычалыт, верештыт, да адакат шылын возам. Ик гана вургем сакыме кашта шеҥгелсе шӧрлыкыш кӱзен возым. Кушто гына кычал ышт пытаре! Мутланымыштым, тӱрлӧ вере шеҥмыштым шып колышт киен, чытен кертде воштыл колтышым.

Оренат ноялтеш. Шарымым вучен шуктыдегеч, южгунам тӧшак ораш мален колтем, а южо кастене, малышыла койын, шып кием. Авам, шаралтен пышташ манын, кидышкыже налеш, ӧрдыжеш вераҥда. Тӧшак орам шалатен шаралта, шартышыш нумал пышта. Тӧшакыш логалмек, мый чо-от гына шӱйжӧ гыч ӧндалам да воштылаш тӱҥалам. «Вес гана тыге ыштет гын, кӱвар ӱмбак волтен шуэм», – малдалеш.

А теве У ий кас. Тӱрлымат ыштылыт. Окна, омса янак ӱмбалан шӱч але пор дене ыресым сӱретлат, ӱстембак изи воштончышым, киндым, аракам, чырам, шӱрашым оралат, пижергым шылтат. Шинчам шовыч дене петырен, ӱстел дек миен, ик пижергым кычал налыт. Кӧлан мо логалеш, ончат. Арака гын – мариет йӱаш йӧратыше лиеш, кинде гын – поянлан лектат, воштончыш гын – мариет чылдырий логалеш, чыралан – ӱмырет кӱчык гына... Варажым, вӱташ пурен, пычкемыште чывым кычал кучен, пӧртыш пурташ логалеш. Могай тӱсан, кузерак шкенжым куча, мом чӱҥгалеш? Мом гына шонен огыт лук. Чыве дечак ончыклыкым палынешт. Тӱгӧ лектын, капка гоч йыдалым шуат, кушкыла нерже дене возеш – пошымварам шогалтат. Шаланен кайымышт годым пӧртым ӱштын, куштырам ончыланышт оптен каят. Могай лӱман пӧръеҥым вашлият, тугайлан марлан лектат. А йӱдлан яра ведрам клатеш тӱкылаш ойлат.

Тыге тошто у ий эрта.

Теле кужу да йӱштӧ. Но мемнам чотшак огеш лӱдыктӧ. Микалынватын Плагий сӧснам онча. Имньым кычкен, нунылан пареҥгым шупшыкта. Ме Викентий йолташ дене «полшаш» коштына. Икмыняр жап гыч Викентий Плагийым йӧратыш. Тудыжат шиже ала-мо, «Таҥем» манаш тӱҥале.

Мӧҥгыштӧ ачам окна воктен шинча ыле. Викентий йолташемын ачаже – эҥертышан пу пӱкеныште.

– Ну, Викентий, кунам ӱдырым налат?

– Налам веле, но але шарпан ден нашмакше уке.

– Кӧм налнетше?

– Плагийым.

– Сӱанжылан кӧм наҥгает вара?

– Тыйым да Толям.

Игылт пытарат.

Шӱжаремын ни шочмыжым, ни шепкаште кийымыж годым рӱпшалтымем, ни магыралтымыжым – ниможымат ом шарне. Эше война жапыште тошто картычке коклаште ачай, авай, Зик, мый ик вере улына ыле, но тудо шукертак пытен.

Зик... колоткаште кия. Ачам имньым кычкен кондыш. Орваште – шӱжарем. Колотка воктене пу меҥге. Ӱярня курыкым волен, кӱвар марте орва почеш пижын мийышым. Авам курык гыч кычкыра, ачамже ӱлыч мыйым мӧҥгеш покта. Кодым. Кӱвар марте веле ужатен кертым. Тудын нерген пеш кӱчык шарнымаш: фотожо, шӱгар, шуко ырес коклаште пу меҥге – тынеш пуртен шуктен огытыл, сандене ыресым шогалташ ок лий. Да шинчаштем эше вудака да ош пальтка изи чурий...

Яндар, ояр сылне шошо, кеҥеж тӱҥалтыш, семык кече. Калык пайремла. Микитан Чопайын пӧртыштӧ тичак еҥ-влак. Сад велыш окнам комдык почмо. Ужар тӱсан патефоным пӱтырат. Марий мурат коклаште шергылтеш.

Чопай патефоным трук чарыш. «Тиде мурым шокташ ок лий. Запретитлыме. Шуко луктын кышкышым, эше икте киен кодын», – мане. Ом пале, кӧн мурыжо, кӧн мутшо? Очыни, Николай Мухин, Тыныш Осып, Олык Ипай, Сергей Чавайн гыч иктыжын. Молан ок лий, мыланем мо палаш? А такше пеш чонеш пижше муро ыле.

Тыгаяк кокымшо патефон мемнан кугу ялыште эше Осып Метрий Опанасын уло. Метрий Эчук ден Опанас изак-шоляк улыт. Кеҥеж кастене патефоныштым пӧртӧнчык луктын шындат да пӱтырат, имыжым вашталтылыт, шем салмам пыштат да мурыктат. Шуко тӱрлӧ муро кас йоҥгаташте шергылтеш. Патефон йӱкым колын, колышташ куржам. Чымапий Ивук, Саня, Вачик погынат, нунат изак-шоляк улыт. Метрий Эчукын Толяже да Волой йолташем улыт, пырля модына. Нунын йочалык тошкымо орвашт пеш оҥай. Мыланем коклан пуат. Кудывечыштышт кугу лакылаш да монь пуртет да йолет дене э шӱкет вет, э шӱкет...

Авам мӱшкыран. Колхоз пашаш ынде шагалже годым кая. Тудлан мӧҥгӧ пашажат пеш сита. Эр. Тудо пакчаште пареҥге йыраҥлам сомыла, пушкыдемда, ура. Мый пӧртӧнчык лектын шинчылтам. Кенета кудывечышкына ола ушкал кудал пурыш. Урем капканаже виш улмаш. Воштырым налын, поктен лукташ пӧртӧнчыч тӧрштен волышым. Ушкал, пакча вишым ужат, тушкыла сӱмсырланыш. Ужар лӧза пареҥге шудым мӧзгаш пиже. Но мый эрыкым ом пу, воштыр дене шеҥгечше кырем. Авам ужо. Осал улмыжым пален, очыни. Пеш лӱдӧ:

– Чакше ит мие, кораҥ! Ит мий, ӧргалеш! – кычкырен, мый декем вашка. Авамже торарак, пызле тураште. Ола осал ушкал мый декем савырныш.

Шарнем: шинчам петырныш. Южышто чоҥештышым. Йыраҥ коремыш мӱшкыр дене волен возым. Кием шыпак. Нимоэмат огеш коршто. Авам кынелтен шогалтыш. Ала-молан тувырышкем вӱр йога...

Изиш лиймек, Пӧтыр Иван вате куржын тольо. Авамже Метрий Эчукмыт дек тарваныш. Ушкал шӱемым логар тура кушкедын. Клат воктене олымбалне Иван вате дене шинчена.

Метрий Эчук, Толийже да Волойжо, авай тольыч, пошкудо-влак погынышт. Чыланат Осып Миклайын осал ушкалжым вурсат, озаштымат. Шӱемым пӱтырышт. Ынде чот коршта. Ачамат колын шуктен. Куштылго тарантасыш Залет лӱман ожым кычкен, Кожлаерыш наҥгайыш. Тарантас чытырна, ынде коршта веле огыл, керешак. Тӧррак верыште веле кудалына. Кожлаер кевытыш миен шумек, Варсонопий азий (авамын вуйпӱтырымӧ ачаже) кевытше гыч онча... Эмлымверыште озаже уке, ӱжмӧ почеш вес ялышке каен. Сандене мӧҥгеш савырнышна. Латкок меҥгым такеш орланышым. Мӱшкыр шужен! Кинде катышым пурса гай иземден, пурдеак нелам – умшам тарватылаш ок лий. Мӧҥгыштӧ ачам ден авам ӱчашышт. Тудыжо манеш: «Эрла». Авамже – «Тачак!» Морко селашке наҥгайыман. Тыге Моркыш кудална. Миен шушаш дене шуко воштыран телефон меҥге-влак коедышт, олаш кайымыла чучо. Кӧргыштыла воштыр-шамыч эшеат ешаралтыч. Эмлымверыш шуна. Кожер коклаште пу тошкалтыш дене кӱзышна. Мемнам ужын, куш пураш ончыктышт. Мемнан-шамыч тӱжвалан кодыч, а мый ынде пӧлемыште олымбалне шинчем. Шӱй гычем рончышт, эрдышкем уколым пуышт, тыгодым кидем, йолем, вуем чот кучышт, моткочак корштыктарышт. Магыренам, кунар кертынам.

Операций пытыш. Ачам мӧҥгӧ кайыш, авам дене кодна.

Икмыняр кече гыч эшеат кӱзан пӧлемыш ӱжын пуртат, адакат ӱстембак шуйныктарен пыштат, ала-моштым ыштат. Но ынде тугежак ок коршто. Тушко пеш лӱдын пурем ыле. Но тунемым. Мыняр жап киенам, таче ом ойло, монденам. Ачам ик кастене адакат Залетшо дене тольо да наҥгайыш. Модмо йолташ-шамычем пеш вученыт, куаненыт, юарлен вашлийыч.

Икмыняр эртымек, ола ушкалым правлений окна гыч ужым: кошар тӱкыжым пӱчкыныт. Кок тӱкӧ коклаш саҥгаштыже пу дене ыштыме шӱдыш семыным пижыктеныт. Операций пале ӱмырешлан кодо.

Пошкудо-влак ик кечын авамым сӱан ончаш ӱжыч, но ыш кӧнӧ. Вараже пырля ошкылна, кӱшыл полко ял вуйышкыла. Торой Манийым налаш толшо сӱан мурен ноен ыле, йӱын ситарен. Ынде ӱдыр суртыш пӧртылыт. Изиш лият, кугу капка комдык почылто, писе ожо кудал лекте. Маний вӱргенчык йымач мемнам шинчашӧржӧ дене ончен кудале. Ильинский ялыш лектын, маньыч. Ик тушманна кайыш, но тыгайже ачамын але ятыр кодын улмаш.

Кугу мӱшкыран гынат, уржа тӱредаш кошто шол. Мыят пеленже. Пасужо ушкал шӱгарла воктен корем лишне. Кече кас велыш тайнен. Авам кенета нелеме, кыдал пӱтыралеш, мане. Иван вате да моло пошкудат мӧҥгӧ каяш кӱлешым шижтарышт. «Кылта орам воземат, мием веле», – ыштале ачам.

Мӧҥгӧ тарванышна, эркын дене нушкына. Авам чӱчкыдын шинчын кана. Мыланем лӱдмыла чучеш. Мӧҥгӧ шуна. Авам пӧртыш ыш пуро, кугу капкан вӱташ йомо, «Умбак ит кай, мыйын шӱдымем, лекмем вучо» шекландарен, капкам тӱчӧ. Мыйже шоло кашка воктене почаҥам, шолывоҥгым почкалтыш лоҥгаште кычал перныльым. Икмыняр жап гыч аза магыралтыме йӱкым кольым. Авам азамат ыштен шуктен! А мый алят поҥгым верештын омыл!.. Изиш лиймек, омса дек лишемаш шӱдыш.

– Вашкен гына вашкӱзым да шӱртым кычал кондо! – йодо.

Пӧртыш куржын пурен, вашкӱзым кычальым. Уке да кӱзым нальым. Шӱртымат пеш кычальым, но межым шӱдырымӧ веле. Ургымшӱртыжым кушто муат, иктаж вере кия да... Чылажымат писын наҥгайышым. Изиш лият, Иван вате тольо, вара мончаш олташ кайыш.

Вольык кӱтӱ пурыш. Ушкалым, шорыкым авыркален пуртышым. Монча шикш эркын кынеле.

Тыге таче кумшо августышто Олюк шӱжарем шочо. Мый кресачамыт дек куржым. Кресавайже коҥгаш олтен, мелнам луген шынден. Шольыжо Колюш да пошкудо Венямин модын куржтална. Венюк кишым пелташ коҥгаш вуйжыге шӱшкылтын, да ӱпшым йӱлалтен лукто, вавай коҥга деч кордыл колтыш.

Йӧра эше миена-ам! Пужгавоҥгыла оварыше шӱльӧ мелнам ӱйыш чыкалтен кочмо мом шога! Да теммешке вет эшеже. Пеш шуко мелна ыле, кунар кертат шӱш. Мый утситын шым толаше гынат, садак мӱшкыр тӱмыр темым.

Лум выжге велеш. Мый шепкам лоҥам. Ял калык ӱярням пайремла. Ик сурт гыч весыш, икте-весым ӧндалын, муралтен-лодыманден коштыт. Коклаштышт авам-ачамат койыт. Азан мален колтымыжмӧҥгӧ, шкенан шот дене почешышт оролен, Вӧдыр Павыл Райка, Викентий да мый ӧндалалт коштна тожо.

Жап эртыме семын чевер кече сайынрак ончал колтыш, шокшынрак чучо. Имне корно терысаҥеш, вӱдат коеш, тыл-дыл йылгыж шинча. Корно вес велне Кугу пӱя шемалге тӱсым нале, эрыкше дене тудат вӱдым пога. Арнят ыш эрте чай, туштыжо мучкын-мучко вӱд ташлыш. Пӱя деч тора огыл апшаткудо уло. Тушто Пӧтыр кугыза шӱштӧ ончылсакышым чиен. Онис Кузьман Йыван Миклайже полышкала, тудын тугай ончылсакышыже уке.

Метрий Эчук Толий, Варсонопий, Викентий погынена да саде кудыш коштына. Мыланна коклан пошым пошаш пуат. Чужик дене вӱдым колтыштына. Орава шинчам кугу вакшкӱ ӱмбалан чымаш полшена.

Вӱд эркышна. Пӱя гычат йогымым чарна. Урем кошкен. Мланде чотак ужарга. Шараҥге лышташым лукто, чот пеледе. Мӱкш-шамыч парчалаште ызгалтыт. Шукертат огыл моткочак сылне ошо ыле гын, ынде шошо.

Мутланыме йӱкеш ондакак помыжалтым. Пӧртыштына милиционер, эше я Ион вате, я Усти – раш ом шарне. Терентей Йыван Кычырий нерген мутланат, туддек каяш ойым пидыт. Нимат ыҥлен ом керт. Но ала-мо гынат уло, ала-мом гынат кычалыт. Погынен, мыз-муз лектын кайышт. Почешышт содор чиен лектым, койде нушкам. Капка дек шуымат, ачамже шекланыш. Покта. Варсонопий дек модаш толам, ышталам. Садыгак туманла. Но мыйым от чактаре! Йолташем дек пурен, малышым помыжалтышым, йышт шекландарышым: ала-мом кычалаш толыныт! Кудывечыш пыжалтна.

Кычырий кӱртньӧ кольмым нале, пакча капкам почо. Чыланат лектыч. Умбакрак ойырлымекышт, меат ышна код. Шеҥгек ончен вурсат вет! Уке, огына ойырло. Оҥайыс.

Порпин олык сереш шогальыч. Кычырийын шинчавӱдшӧ йога, ужына. Кӱнчалтышт. Ӱдырамаш ошемын, чытыра веле. Ындыжым мемнам огыт покто, ноеныт.

Вынем эркын келгеме. Изиш лият, ош пелганде тӱсан вӱдылка койо. Рок деч почкалтен луктыч. Ну ӧрын улына вет!.. Рончышт да изи аза, эрге аза, моткочак кандын койо...

Азам мумо деч вара Качырийым наҥгайышт. Шуко жапак ыш эрте ала-мо, мӧҥгеш пӧртыльӧ.

Ямле шошо кечын кас велеш ялна воктенак Лавыран олыкыш тӱшкан погынен кайышна. Сакар Пӧтыр Найук, Зик, Терентей Йыван Галя, Пӧтыр Иван Райка, Варсонопий, Осып Йыван Эчук улыт. Ужар шудым тошкен, нарынче вуян моклакавуй пеледышым погышна.

Кече почеш кече. Игече шокшемеш. Олык серыште, Лавыран олыкышто, Яранур коремыште вурган шинчаланшудо, калампыр-комбыйол кушкыт. Тӱшкан погынен, тамле вургым погена. Шер теммеш перныл коштына. Яжга шудыштыжо икте-весе деч шылын куржталына, нушкына. Вашла ужашат ок лий, тугай чока да кӱкшӧ шудо. Эрлашыжлан тошкымо шудо кынел шогалеш, пуйто тӱкымат огыл.

Шуко вӱдым конден, кавам шем пыл петырен, кӱдырчан йӱр эрта. Волгенче кавам шелыштеш, кӱдырчӧ кужун кӱдырта.

Олымбал йымак пурен але вургем йымак шылын шинчам. Ик жап гыч эркышна, кава волгыдемеш, вучымо кече шыргыжалын ончалеш, уремыш лекташ ӱжеш. Вуйым савыральым гын, тораште шонанпыл шога. Уремыште, изи корем лакылаште, ӱярня курыкышто вӱд шошымсо семын эҥерла йога.

Йолташем-влакат погынат. Йолаш эҥырашым кергалтен, йогын вӱдым, йӱр вӱдым келын, вӱдвакшым пӧрдыктена, пушым колтена.

Моло деч ончыч вӱд келаш кумыл уло. Черет дене ончыкыла алмаштына. Йӱр вӱд, торасе кӱдырчӧ, имне пӱгӧ гай, коҥга аҥ гай шонанпыл, йоча жап – чылажат тугай сылне, кужу, мучашдыме.

Кеҥеж. Ме, йоча-влак, пӱя воктен погынен, кечыгут йӱштылына, модына, нямлен поктылына. Вуй кошкен огеш шу, адакат вӱдыштӧ ужавала почаҥына, мыланем чучеш – ӱшвуй семынак илена.

Ик кечын калык «Война! Сар тӱҥалын!» манаш тӱҥале. Но ме шот дене она пале, мо тугай войнаже, сарже.

Мемнан дек пӧртышкына Терентей Микывыр Саня тольо, мӱй кочкаш ӱжӧ. Тольык мемнан киндына лач туралан уке, ик сукырым налза, мане.

Ачай мыйымат ӱжӧ. Памаш коремыштак колхозын мӱкшотарже изижак огыл. Корем серже чодыра тӱрыштӧ. Олык лапыш шумеш шуко омартам вераҥденыт. Оролжо тушто Микивыр. Шкаланже турарак сереш мланде пӧртым ыштен, ферме воктенак, тольык корем пундашын вес серыштыже. Ваштареш Анис полкын пакчалашт тӱҥалыт.

Пурышна ферме пӧртыш. Мӱйым караш гыч тулен чарненыт ыле. Тулымо машина гыч кӱмыжыш оптальыч, мыланемже йошкар кугу кружкаш темен пуышт. Шокшо мӱйым шер теммеш йӱым, кочкым, чылт кочештым.

– Ачай, – манам, – а кузе мӱйым мӱкшомарта гыч луктыт?

– Тулвондо дене удырен луктыт!

Лектын, Памашкорем пундаште йогышо вӱдым вончен, мӱкшомарта коклаш мийышым. Ончем, изи мӱкш пӧртла гыч шулдыран ызик-шамыч чоҥештен лектедат, пурышыжо пурат. Эркын ошкедем. Писын каен, кидетым лупшкедылат гын, нуно сырат, пӱшкыл кертыт. Мыйым огыт тӱкӧ, огыт лишем, воктечемак чоҥештен каят. Омарталаште мӱйым тулвондо дене удырен лукмо рожым кычалам, но тыгайже ок кой. Изи шелше гына.

Кеч-мо лийже! Кужурак кукшо воштырым кычал кондышым. Мӱйым воштыр дене удырал лукташ лийым. Рожышкышт воштыр мучашым чыкен пӱтыральым. Тунамак умдан-шамычет мый декем керылтыч! Пылыш воктен ызгалтыч, ӱпыш варнышт. Лӱдын савырнен, уло кертмын куржам. Пеш торашкыжак ышт покто. Изи пӱя тураш шогальым. Лач икте веле ӱп лоҥгаш чот пӱтырналт керте. От темдал гын, огешат пӱшкыл, палем. Тугак ойырлен кайыш. Палыде кодым, мӱйжым омарта гыч кузе луктыт? Ачам дек уэш шым пуро, мӧҥгӧ куржым.

Тӱшкан-тӱшкан погынен, еҥ-влак урем дене почиҥга велыш ошкылыт. Эчан Чопайым сарыш ужатат. Мыят ял мучашке шумеш мийышым. Салтаклан кайыше-влакын мурымышт тылеч вара чӱчкыдын шергылташ тӱҥале.

Ик кечын шуко-шуко салтак мемнан ялыш пурыш. Правлений тураш строй дене шогальыч, варажым сурт еда шаланыл пытышт. Мемнан пӧртышкат нылытын логальыч. Мыланем пушкыдо калачым пукшышт. Но шагал жап шогышт. Чеверласымышт годым йытыра вурдан кинжалым, ужар кружкам кодышт.

Ачам ден авам военкомат гыч кас пычкемыште тольыч. Кӱреналге тӱсан кугу шарфшым ачам монден коден. Шарфнаже ик тӱсан. Тудын кужу да лопка, а мыйын кӱчык да аҥысыр.

Эрдене мемнан декат пӧрт тич пошкудо-шамыч погынышт. Шортыт. Мыйже олымбалне шогем, шинчавӱдым йоктарем. Олюк шӱжарем ӱстел йымалне пырысым поктылеш.

Мемнан ачана кайыш, авам ужатыш. Вӧдыр кувай дене пӧртеш шоген кодна. Мо лиеш ынде?

Ялеш пӧръеҥже пеш шагал кодо. Нуныжат шоҥго але чолак, окшак улыт. Осып Метрийым, Лекандрым, Чурки Чымапийым, Чыве Корийым, Тикын Лазырым, Чыпа Элыксандырым, Осып Миклайым, Ипат Пӧтырым, Онис Кузьман Йываным, Ипат Иваным, Кӧршӧк Чопай бригадирым, Микалын Миклайым, Чолак Микывыр бригадирым, Микалын Йыван Пӧтырым, Вӧдыр Павылым, Соҥгыра Чопайым, Мачвей Микитам, Торой Эчайым, Миклай Пӧтырым, Чорек Эчейым, Максий кугызам, Мики Васлийым, Выльып Вачийым, Лекандр Васлийым, Апшат Пӧтырым шарнем. Империалист войнаш миен толшо-влак веле кодыч.

Сар тӱҥалмылан шукат эртен огыл, а илыш нелемеш. Кугу, волгыдо лампе тул олмеш – сокыр колятул. Шовын, шинчал, шырпе, красин шагалемыч. Пӧрт ырыкташ пу уке. Имньымат чӱчкыдын камисыш наҥгаят, нунышт кажне камис деч вара шагалемыт. Киндат ончычсо семын огыл. Тошто анык шагалемеш да пыта.

– Ачат тораштак огыл, – манеш авам, – Пошымьерыште, рушлаже Серебряный борышто, салтак тӱчам туныкта.

Тудо чӱчкыдын сукарам кошта, тамакым тӱя, туддек коштеда. Ме, йоча-шамыч, шке шотна дене пӧртыштӧ кужу жап шоген огына керт, сандене Муно Вӧдыр кува мемнан деран кодеш, кӱнчылам шӱдыра да шӱдыра, шӱшкалтен, муро семым кычалеш. Сарыш кайыме годым тудо тыге мурыш, весыже тыге шергылтарыш – йытмыжын ончыкта. Кечывал тураште вольыкшым пукшен толеш. Вольыкшат казаже веле, да эше икмыняр чывыже. Но шкет шоҥгылан тидыжат сита. Шошо велеш казаже кугу корзинка тич пачам ыштен опта. Ныл-вич пача корзинкаште леведалт кият, кугурак лийыт да пӧртым темен кудалыштыт. Йӱштӧ пӧртыштӧ кылмат да шокшо коҥгаш тӧрштыл пурат, шӱчеш чиялген пытат.

Кечывал пашажым пытарат, адакат толеш, ик-кок пушкыдо тамле мелнажым конден пукша.

Эшеат шуко салтак-шамыч толын темыч, пӧрт еда шаланышт. Колхозышто пашам ыштат. Чӱчкыдын пӧртыштӧ лийыт, авам пашаште гынат. Коклан мемнан кочшашлыкымат тӱкалат, сандене авам киндым пу чумаданыш опта, тӱкылен кода. Тиде гана салтак-шамычым ял калык ыш йӧрате, шкеныштым шот дене кучен огытыл. Колхоз мӱкшымат толен пытарышт.

Авам Пошымьерыш коштмым чарныш. Ачат войнаш каен, мане, тыште индеш тылзырак илыш, ешарыш. Шуко ял гыч йолташыже-влакым ужатен, ышталале.

Теле кастене, ончычсо семынак, но ындыже сокыр колятул лампе дене, Лизук акам, Верий, Чачук кӱнчыла шӱдыраш, шинчаш коштыт, ончычсо семынак туштым туштат, мурат, йомакым колтат. Коклан малаш кодыт, эрден эрак шаланен йомыт: шагал калыклан колхоз паша телымат ситен шога. Авамат пычкемыш дене иже толеш.

Ранитлалтын, сар гыч Максий Учук пӧртыльӧ. Кидшым пуля локтылын. Микивыр Сергеят сусырген аман, тӱҥшӧ йолан коштеш. Серапим моло деч варарак койо, йоллу пудыргылын. Кӧргӧ сусыр, ойлат.

Лум шула да мланде топлана. Калык куралаш-ӱдаш лектеш. Трактор шагал, саде пӱян-пӱян кугу ораван. Имне-влак начарештыныт, пычырик гына кодыныт. Чыла вере ӱдырамаш-шамыч ыштат. Авамат куралеш. Мый – мӧҥгыштӧ. Кечываллан толмашеш пум ямдылем, пареҥгым эрыктем. Кеҥеж рӱдыштӧ коншудым погаш тӱҥална. Коляшинчаланшудым рӱдалына. Мыйже йочасадыште улам, но тушто кугун ом шого. Кечывал ден кас кочкышем наламат, мӧҥгем куржам.

Август. Коклан эҥыжлан миен толына. Авам дене пырля ик муче марте погена.

Кас. Сакар Пӧтыр Начук, Зик, Викентий, мый урем чоҥгаште орена. Ош оҥан Барбос пийым сырыктылам. Найукмыт чодыра гыч ужаргырак пӱкшым конденыт, мыламат пуышт.

Кенеташте тора гыч шоссе корно велым ойган рекрут муро, йыҥгыр йӱк пылышлан перныш. Максий Иван Миклай ала-кушеч толын лекте. Викентий ден когыньнам вӱдалтыш. Шоссеш шумешт шӱлешт-шӱлешт иктаж меҥгат пелым куржна. Вараш кодынна! Салтаклан кайыше-влак моткоч шукын койыт, ула дене кужун-кужун шуйненыт, Кугу Шале ял мучаш гыч тӱҥалын, Овдасолашкыла вошт калык ыле, икте ойла, тудат мемнан семынак ял гыч вашлияш толын, ала иктаж родем ужам, шонышым, манеш. Кас рӱмбыкыш каен йомыныт... Умбалне теве южо нойышо имне пӱргалеш, йыҥгыр пӱгыштӧ йоҥгалтеш. Шортын нойышо ӱдырамаш-шамыч нерым почкат. Чон нелемеш. Пале: шуко ӱдырамаш эн лишыл йолташыжым ужатен, мынярыштлан тетла уэш ужашат ок перне.

Мыят ужатыше коклаште Кораксола родынам палышым:

– Эчан чӱчӱ, Эчан чӱчӱ!

Чӱчӱат палыш, орва гыч волен, кидем кучыш. Чеверласышна.

1942 ий шыжым Метрий Толий, Семон Венюк йолташ-влак тунемаш пурышт. Венюк пырля ӱжӧ, но мыланем кандаш ий вес шыжым веле шуэш. Кодым.

Теле гоч кылменрак илен, леве шошым вучен шуктена. Шошымжат илышна пешыжак ок куштылем, эре лем да лем... Пареҥге ондакак пыта, кинде йок. Пакчана изижак огыл гынат, ваш марте ок сите, шындыме деч вара шагал кодеш. Ужар шудо тӱзланышат, шӱрым йошкарушмен лышташ, пареҥге шудо лышташ, почкалтыш, серетан, полдыраншудо дене шолта. Чомавылыш лышташ денат лепошкам ыштен ончыш. Кочо шудо шӱрым шӧр дене ошемда, муным луген колта. Кокланже крахмал пучымышым кочкына. Колхоз аҥаште пареҥгым чылаже луктын огыт шукто, кылмен кодын. Шошо вӱдшораныште калык пургед пога, эрыктен кошта. Тыгай кочкыш дене шуко еҥ кӱпна. Шинчайымалже шемем коштеш. Ушкалдымылан эшеат йӧсырак. Меже кучашак тыршена.

Шыже велеш гына исак шӱлалтена. Пареҥге шуэш, у кинде – теммеш огыл гынат, катышет лиеш. Йоча коклаште тыгай воштылтышмут лекте: «Их-кук, вара-чук! У пареҥге шуын, лук. Ынде от лий куштыра. Эй, Толян аваже, калай кольмет куштырак?»

Андрий ватын куд йочаже уло. Ушкалым огыт ончо. Мый шаҥге «Их-кук, вара-чук...» маньым вет, ала-кудо йочаже у пареҥгылан куанымыж дене тыге ойлен моштен, а йолташ-влакше авалтен умыленыт: пареҥгыже калыкын илышыште эн кугу эҥертышыже.

Сентябрь эрдене школыш ошкыльым. Мемнан икымше классна Карсак куван пӧртыштӧ. Версонопий йолташем, Викентий, Андрий Нина, Элексей Элыксандыр Райка да мый коштына. Олыкьял гыч Казакова Нина, Ландышева Майра улыт. Кугу Шале гыч Пекеш Райса, Михайлов Валентин, Элексей Зина, Валюк, Ольга, Руссов Валентин, Пекеш Лоник ден Райка, эше нунынак Геннадийышт – вара тудо, илен-толын, Моркышто журналист лие, краевед да монь, туныктышо эше, Яковлев Анатолий да Иванже, Марпан Виктыр... Чыланат нылымше класс марте пырля лийынна. Туныктышына Раисия Степановна Степанова але тыглайынже Чопай Райка, Кушак Ольган йолташ ӱдыржӧ, вӱда.

Школ деч вара Терентей Йыван вате тольо, ляпкен шинчыш. Тудо уверымат пеленже конден: мемнан салтак-шамычым немыч авырен шогалтен.

Йӱдым омым ужым: ачамат авырымаште. Мыйже ӧрдыжтӧ шогем. Ачамже мыйым ужын лишемнеже, но фашист-шамыч тудым мӧҥгеш еҥ коклаш шӱкал колтат. Шортын пожалтым. Шинчам почмек иже чарнышым, омо веле гын, ызыра сайыс, шоналтышым. Уэш чот мален колтенам.

Мемнан ялыш Морко Ерсола ял гыч ургызо Микит толын лекте. Ятыр еҥ дене урген илыш, мемнан денат кок арняшкырак шуктыш. Мыланем пинчакым, йолашым ямдылыш, авамлан мыжерым. Кӧршӧк Чопай йолашлыкым кондыш, авам сӧрвалыш. Тудыжо ынежак кодо ыле, но Чопайже «лач ик йолаш ургыкташ ургызым мӧҥгӧ наҥгаен ашнаш огешат шого» – кӱчыш. Авамже гын ялыште еҥ уто мутым луктеш манын лӱдын.

Но ургымо машина ала-мо лие, сандене Микит мӧҥгыжӧ кайыш. «Ала те иктажым ыштен пӱтыркален улыда машиныжым», – мане авам. Машина шотышто Терентей Йыван Кычырий титакан, пожале. Тудын толын коштмыж деч вара трук руалмыла чарнен шогалын, ургымым чарнен.

1943-44 ий теле пеш йӱштӧ лие. Ынде леве шошо адакат тудым вашталтен. Мемнан гын, каникул. Тугакак илаш пеш неле. Эшеат кылме пареҥге йыраҥ ӱмбалне калык тич коштеш, вӱдшоран вишкыде лавыраште йыдалйола пижын, пареҥгым пургедыт, кажныжат кеҥежлан утларак ыштен кодынеже.

Икымше классым тунем пытарышым. Кочкаш уке! Жап сандене пеш эркын шуйнылеш. Тугак шудыкичкым рӱден, шудо шӱрым шолтен, мӱшкырым, тиде темын кертдыме шыл ларым, темаш тӧчет.

Кеҥеж. Шемкожла коремыш Гена азием дене ик гана поҥго погаш мийышна. Могайже кочаш йӧра – ом пале. Сандене поҥгым муам да Гена азийлан ончыктем. Йӧршыжым йӧра манеш, укежым гын, уке. Шӱкшаклан шотлымыжым ӧрдыжкӧ кышкем. Изиш лиймек, шинчашӧрем дене шекланышым: йӧрдымӧ манын шуэн колтымым Гена, уэш савырнен, йышт пога, атышкыже опта. Нимат шым шижтаре, тольык сайын ыш чуч: ӧрдыжъеҥ огыл вет, шкенан тукымак. Сандене кудалтыме-шамычым йолем дене тошкен, лаштыртыл кодем. «Молан тошкет, язык лиеш вет, тек тугак кия» ыштал ончыш. Ындыжым кышкымым чарнышым, могай логалеш, чыла корзинкашкем пыштем, авам мӧҥгыштӧ тек ойыркала. Кондымо гын, кондымо, ондакак тыге ышташ кӱлеш ыле!

Шоналтен колтем: эртыше телын Васек, Нестыр, Крисам – Корий ватын эн кугу эргыже, Анис полкышто илат нуно – мемнан курыкыш мунчалташ лектыт ыле, а кызыт ала-кушто фронтлаште кредалыт. Кеҥеж кас румбыкышто 1944 ийын кок кутышын моткоч кугу тӱшка самолет-влак мемнан ял ӱмбач касвелыш чоҥештышт, кава мӱгыралт шогыш, мом ынде пытарен кодат манын, чарныде кӱш ончена. Мый эре кидым рӱзышым, оралге йоча йӱкем дене кычкырышым: «Пӱркыт-шамыч, утарыза мемнам тыгай илыш де-е-еч!»

Совет Армий тушманым шке пыжашешыже почка. Ик гана Выльып кугызайна толын ужын кайыш, тышеч шижна: мучаш лишемеш ала-мо. Мемнан воктен курыкышто илыше Пӧтыр Иванат кугу уна лие. Выльып Литваште, ачам Латвийыште, Исак изай Эстонийыште – чыланат Прибалтийский фронтышто улыт. Война вашке чарна, маныт. Чыла калык чот вуча, уремыштат тиде мутак веле. Илыш сын тугаяк пеш неле. Шинчал, шовын, шырпе, красин, тетрадь, карандаш – чыла тыгыде-тыгыде пытен.

Кушак Ольган Юрик эргыжат курыкышто почаҥеш, мый тудым кажне кастене издерым шӱдырен коштшым ужам, оҥай икшыве, пеш мутан, марийын гаяк шелше шинчан. Кинде кольмеш пидын, тулыш чыкымыштым шарналтем да чаманен колтем: тудынат ачаже сарыштак, тольык ала-молан уверже война тӱҥалме годымак толмым чарнен да тетла уке. Очыни, пытен. Сареш йомшын икшывыж семын тудлан пенсий лектеш, шоктат. Шукак огыл гынат, тидат илышым кучаш аважлан, ваважлан сайрак. Издерышкыже мый шеҥгек шинчам, тудым ончык шындем, тура чот волымо годым ӧндал кучем. Тудо пызна да пызна, шӱэм гыч ӧндал куча. Шканем кугу улмемла чучешат, ала-можо ныжылге тугай юап кӧргыштем тулла ылыжеш. Лизук акам Памашкоремыште, фермыште, Юран Лина кокаж дене пырля ушкалым ончат. Туштат Юрикым чӱчкыдын ужам. Мыланна шӧрым, шӱнторыкым пычырик пуат. Саде фермыште красиным бензин дене варен, колятулым кучылтыт. Ала лампе орен, ала-мо, акам ӱмбак шыжалтын, тул авалтен. Фермым вуйлатыше Лина, Юрикын кокаже, ик ведра шӧрым тичмашнек Лизук ӱмбак опталын, колыма гыч утарен коден, фермат йӱлен огыл. Акамже тольык ятыр жап шучко, йӱлышӧ шӱрган кошто.

Шошым кылме пареҥгым погымаштат кӧтырма йолан Юрикым ужынам, да ик гана веле огыл. Аваже да куваваж дене пырля йӱштӧ лювырам чарагида пургедыт. Юрикышт чот кылма ала-мо да эре шортеш.

Мый адакше кол кучаш коштедем. Кугу пӱя серым вӱд йымачше мушкын. Изинрак йогымо годым леваш гай кӧргашыш пурен, кол йоген эртымым рожын коркам дене вучен шинчем. Кол кучаш мыйын семынак Андрий Ойсим, Карсак Миша лектыт гын, мыланем нунын деч шагалрак логалеш, сандене эр кынелашем верештеш.

Кугече пайремлан Памаш коремыш нулго уа дек мийышым. Пӧртыштына вес ургызо Кырля илыш, мыланем картузым, авамлан мыжерым – эше иктым ургыш. Кастене Пӧтыр Чачук толеш. Кырляже Чачук дене келша да малашат кода.

Ура-а! Индешымше Май! Война чарнен! Но ме нимомат шинчен онал. Тугак тиде кечын школыш ошкыльым. Кум урокым тунемна. Микитан Маний Канторьял школ гыч тольо да увертарыш: сар пытен! Школышто занячым чарышт. Моткочак куаненна. Чопай Райка туныктышына шке пӧртышкыжӧ мемнам поген пуртыш, ужар патефонжым лукто. Муро-влакым колтышна. Ешнам куандараш мӧҥгӧ куржна.

Шуко ий вучымо увер могай ыле – каласаш мут ок сите. Кугу Купсолана гыч кандашле ала-мо пӧръеҥ каен, кажне сурт икте гыч вич салтак марте пуэн гын... Ынде вучаш тӱҥальыч моткочак! Мый кокымшо классым тунем пытарышым. Ачам Рига ола гыч уверым колтен. Кунам шкеже шуэш, пале огыл.

Марийышт да эргышт деч увер налдымыже пеш ойган улыт, нунышт эшеат чот вучат. Кӱшыл пӱя ӱмбалан иктым, салтак вургеманым, авырен, кумылын мутланен, паша калык сар нерген, толшаш нерген йодыштын. Тиде салтакше пошкудо ял гыч. Кок кечылан веле мӧҥгыжӧ толеш улмаш...

Выльып кугызайна шокшо кеҥеж тӱҥалтыш дене койо. Оҥыштыжо Йошкар Шӱдыр да Слава орден, «За отвагу», «За победу над Германией» медаль-шамыч йӱлат. Тудын Гена ден Вачийже сӧснам кӱтат. Ик кечын Генажлан полшаш мийышым. Тудлан ачаже кугу лупам конден. Шӱкшӧ купайке гыч ваткым луктын, Йошкарсер корем чодырасе чӱчкыдӧ чадыртанеш тулым пижыктена. Чожге йӱлен кынеле, кугун-кугун нӧлтӧ. Лӱдна. Лишыл укшлам каткален кышкышна, изишак иземе да. Вараже йӧрыш.

Кеҥеж писын эрта. Йоча-шамыч кужу каникул жапыште шӱкшудым кӱраш, пареҥгым ураш, вес тыгыдырак пашаш коштына. Шукыж годым Кушак Юрикым ужам да тошто палымем семын шыматылам, полышкалем. Кидше-йолжо шырпе кӱжгыт веле гынат, нимо деч ок код. Ала мӧҥгыштыжӧ шуритлен колтат, ала тӱшкаште лияш келша, ом пале. Вӱтеле йылман тудо, тӱҥалеш да, мутланымыжымат колышт от тем, воштылта. Кечываллан пырля йӱштылаш мия, ужавала мучаште почаҥеш. Уржам тӱредаш тӱҥальычат, кажне кечын ужаш перныш. Погымылан, кӧ шукырак кертеш, лӱмын пасушко кинде сукырым кондат, осылен-осылен пӱчкеден пуат. Ончалаш оҥай ыле, кузе ме, пириге-шамыч, удитлен-удитлен, пуэдышым йыр авырен налына. Юрик шортын шога. Моло деч шукырак поген гынат, ала-молан логалын огыл. Мый тидым шым чыте. Манам, вийдымыжым, но чот паша ыштышыжым, молан ойырен кодеда?

Кугунракак пӱчкын пуыктышым. Мыйым тидлан южо йолташем сыренрак ончале гынат. Аваже вет, мыйын ондакак ужын моштымем семынак, Чопай Райка дене иквереш туныкта, ынде тудо Купсолашкыже толын кертын. Мый тудым ныжылгыжлан, вурсыде туныктымыжлан чот йӧратен шындышым. Ала-кузе тудын дене чылажымат иканаште умылет. Григорий Герасимыч дене классыштыже сарым ыштен кият гын, тудын дене шыҥа чоҥештымат шокта. Могай южо уло тудын йоча дек, ом пале, но чыланат тӱткын колыштыт.

Лачак уржавуй погымо пагытыште япон сарым тӱҥале. Мемнан армий вашке пытара манын ӱшанышна. Да тыгакак чарныш, кугун ылыж ыш керт. Но калыкыште пеш лӱдыныт ыле: уэш еҥ-шамычым погаш тӱҥалыт мо?!

Кумшо классыш коштам. Чопай Райкак туныкта. Варарак Коваште Япык Сергей Ольга – Юрикын аваже, Эчей Тоня, поп ӱдыр, тӱҥальыч. Лум возо, кече йӱкшемдыш. Армий гыч толшыжо толыт, но ачам але уке. Тыгак Исак азият. Метрий Эчук Волой дене шоссе корныш коштына, ала вашлийына, шонена.

Игече лавыртенат, урок пытымек, вынер сумкам сакалтен, уремыш куржын лектым. Мемнан класс ынде клуб пӧртыштӧ, правлений воктен. Уремыште Эчей Ольга ужын: «Толя, ачат толын, курж вашке». Ӧрмӧ семынрак лийын шогалын, Ольгам тӱткын ончем. Почешем йолташем-влак куржыч.

Пӧртыш пурен, ачамым ончальым. Кидем кучыш: «Шаҥгыракак тольым. Школышто улатат, урокда пытымеш шым каласыкте» манын, ӱстелтӧрыш шындыш. Мылам шовын атым, ручкам, калай ате тич сакырым пуыш. Чапле шӱштӱштым конден. Оҥыштыжо тудынат Йошкар Шӱдыр. Шкет кодмек, йодаш лийым: могай отвагылан тиде орденым пуэныт? Кӱлешынже ыш каласкале. Тудо да авам кас пычкемыш марте Выльып кугызаймыт дене лийыч. Олюк шӱжар дене шуко вучышна. Пычкемыш дене тольыч. Йӱшырак улыт, сандене мутланаш ыш лий.

Толмыжлан кок арнят шуо дыр. Но... эреак йӱшӧ! Школ гыч толам, а тудо уке. Коклан малаш толмымат чарныш. Алят мутланен ом керт... Сандене авам тӱкалтышым: «Молан эре айык огыл, да малашат ок тол?»

– Вашке ачат деч посна кодат, – мане. Мый пеш ӧрым. Тынар вучымо да...

Чорек Эчей Тонямат туныктыма гыч луктыч. Ӧрдыж ял гыч Тарасов толын. Уремеш Терентей Кычырий ден Вачий вате вашлийыч. Кычырий ойла: «Вот, тиде ӱдырамаш ынде тыйын ават лиеш». Вуем савырныш, шинчавӱдем лекнеже, логарвундашыш комыля толын шинче. Нуно кораҥ кайышт.

Йӱдым помыжалтым. Ачам-авам огыт мале. Ачамже ала-мом йыгыла... Кидыштыже кӱзым ужын, шорташ, кычкыраш тӱҥальым. Олюкат помыжалте. Ачам коҥгавач волыш, тулым чӱктыш, кӱзым ӱстембак пыштыш, мый декем миен йодышто:

– Кӧн дене ават мален, кушак мален? Мом пукшен ашнен? Кушко ӱйым, шӧрым нумалын?

Авам чаманымылан веле огыл, чыла тиде лийын огылат, мый тугак раш каласышым. «Ават деч лӱдат, ынет поч. Ойлаш шӱден огыл!» – тӱрлӧ семын лӱдыктыл толашен, шкенжым тидын дене кенета шучко янлык гайыш савырен, чийыш да лектын кайыш. Тудо вараже фермым вуйлаташ шогалын. Выльып кугызаймыт дек миен да кӱзӧ-товар кучедалыныт. Ужынжак омыл, ялеш лийынам. Ачам подпундаш шинча дене кошто, Выльып чаплын волгалтарен пуэн.

Икана ферме пӧртыш мийышна, тушто будильник шагатым рончышна. Ачам пеленем ыле гынат, мутланаш чон ӱжмым йомдаренам. Чонем весеммым кугунак шижын шогем.

Телым Карсак Анна кокай Украина гыч тольо, изишак йокмам конден. Кугужым корнеш шолыштыныт, мане. 1946 ий шошым кумшо классым пытарышым. Тугак колым кучышым, кылме пареҥгым погышым. Тугак кочкаш уке. Теле жапыште пу уке да лишыл Йошкарсер, Шемкожла, Ушкал шӱгарла кожерым, ял воктенак Памаш корем чодырам руэн, имне укелан издер денак шупшын пытарышт. Ачамым фермыж гыч луктыч, колхоз председательыш чыкышт. Ешарынем ыле: Олыкьял деч тора огыл Макаркурык, Карманкурык чодырамат пытареныт. Вес кеҥеж тӱҥалтыште Исак азий пӧртыльӧ. Тудо ончычшо Конторьял йолташыж дек пурен. Ме колын шуктышна, шкенан тукым рвезе-влак да мыят вашлияш куржна. Вончыдӱр ял деран вашлийна, лач толеш ыле. Мыйже гын пешак куаненам, тиде вет тыгаяк йӧндымӧ айдеме огыл! Ялыште шукын кид кучаш лектыч. Ала ачамже Исак азием деч вожылеш да плока койышыжым пытара? Шукат ыш эрте, Тикын Лазыр Майрук дене келшаш тӱҥале, ачам дене чодыра руаш кошто. Но мемнан дене шукак ыш шого, Отар поселкыш кайыш, пекарньым вуйлаташ шогале. Мыланна ятыр гана киндым да ложашым кондедыш. Увержат тольо: ӱдырым налын. Мый шоналтышым: поро айдеме мыйын осал ачам дене илен кертеш ужат? Исакмыт дек чодыра заводыш корным ягылтарышым, тушто эреак кино лиеда, вурседал-кредал толашышат уке. Кеҥежымже Анна кокам дене мучко уржам тӱредына, кидем туҥгыр гай лие. Нылымше классыш мемнан курыкыштак Терентей Йыван пӧртыш каяш шуко ваҥышым. Да теве, ынде нылымше класс!

Мо ачам толын, кугу куаным ужмашем уке. Председатель гынат. Кажныжат тудлан шолтымо аракажым темла, туддеч шолып сайым вуча, калык туп шеҥгечын толшым. Колхоз имньым торгая: кӧ йӱкта, кӧжӧ йымакше возеш, тугайлан веле пуа – а пу деч посна айдеме ялыште кузе илышаш? Кечымучко тумаса, а пайрем шушаш дене путырак лӱдын илена: «За Родину! Сталин дал приказ: много тысяч батарей, слезы наших матерей, огонь, огонь!» – йытмыж кия, кынелеш да шӱр кӱмыжым омсадӱрыш кышка, пелештена гын, мыйымат, авамымат кыра. Шинчавӱд, икманаш, ситышынак йога. Теве мемнан Пошымьер салтакна могай лийын толын. Тамыкым конден!

1947 ий. Окса вашталте. Кугу Шальыште сайлымаш. Ачам у лу теҥгеаш оксам пуыш, тудо шукерте огыл Кошаилемыш миен коштын. Микитан Чопай дене пырля йомыныт. Ачамже сумкажым, печатьшым ӱден. Очыни, йӱшӧ лийыныт. Тушеч толын да Вачий ватыж дек пурен. Авамже манеш, еҥгажлан шуко ситсым конден, а тылат чияшет нимат уке...

Эрден эрак нигӧн денат шым пелеште, куржым Лавыран олыкыш лакылаш кодшо кол погаш. Но верештым лач иктым веле. Йолем так нӧртышым.

Каникул эртышат, изиш гыч нылымше классым пытарышым. Чыла предмет денат тройко. Пакчам курал пытарен, пареҥге шындыме жапыште мемнан курыкышто илыше Варсонопий йолташемым Галя лӱман имне чумалын, нерлужым кӱрлын. Кеҥеж гоч эмлымверыште ыле. Снеге, мӧр кӱэш. Шке пакчаштем шӱкшудым сомылем, пареҥгым урем. Кочмо пеш шуэшат, каслан Йошкарсерыш куржам емыж погаш. Метрий Эчукын Толийже, Волойжо да мый Шемкожлаште, Лавыран олыкышто, Яранур чоҥгаште, Памаш, Агун, Ушкал шӱгарла коремлаште – чыла вереат, тыгак Карман ден Макаркурыкыштат кудо вереш кузерак снеге, мӧр шочеш – шукертак тунем налынна. Шӱльым, уржам тӱредаш авам дене коштам. Шылыж пеш коршта, но пытымешке чарнаш шоныманат огыл. Сентябрьыште ачам уэш нылымше классышкак колтыш. Октябрь тылзе мартерак коштым. Тылзе пытышаш дене Олыкъял гыч Александр Павлович Печников тольо, визымшыш мияш шӱдыш. Мыят Арын школыш куанен куржым. Вера Андреевна, Александр Палч, Петр Захарыч, Гурий Васильч, Гафиатуллина Майра туныктышт. Чевернур Тоня, Лиза, Арын Нурсола Гаврилов Гена, Дуня, Чодыраял Сергеев Иван, Виктыр, тудо фамилиянак, Посанур Веселова Анна, Малинина Вера, Кушакова Зина, Семенов Иван, Муналмаш Гурьев Ойсим, Жаров Иван, Сергеев Мирон, Викентий, Поликар коштна. Нуно чыланат немыч йылме дене кутырен моштат, йытыранак лудыт. Мылам гын йӧсӧ. Пӧтыр Захарыч пеш шыде айдеме, ала-кузе школышкыжо тугайым йочам орландараш налыт? Йодын миет да кугун шӱрдылеш, аватмут денат колта. Йолташ деч йодын тӧчем.

Шыже утыр кылме. Мунчалтен куржтална. Варсонопий йолташ черланыш, пӧртыштӧ веле кия. Тошто сусыр рож гыч шӱйшӧ лектын шога. Коклан модаш мием, йолташым мондаш ок йӧрӧ. Оҥам пӱчкеден, пистолетым ыштылына, пурса дене лӱйкалена. Ик эрдене Терентий Йыван Кычырий тольо, Варсонопиет колыш ала-мо, мане. Тудо Варсонопийын вуем савырна манмекыже, ала кылмен шонен, шокшо коҥгаш пӱжалташ пуртен. Икшывет, ой, тетла чытен ом керт – ойлен да коҥга гыч мӧҥгеш чакнен лектын, коҥгамбак кӱзен возын, тушанак колен. Колышым ужаш лӱдмыла чучо, шым кае.

1947 ийын йӱштыштӧ Галя шӱжарем шочо, Карсак кувайым ӱжын кондышым. Ачам мӧҥгыштак ыле. Йӱштӧ кугыза мыланна тыгай У ий пӧлекым конден... Школышто гын У ий кож шога. Шӱртеш кылдеден, пеш шуко пӧлекым пижыктылыныт. Шинчам шовыч дене кылден, вашкӱзӧ дене пӱчкедыктат. Кылден сакалыме ик пачке чиялтыме карандашым ужымат, чонем йӱлаш тӱҥале. Черет толын шуо, шинчам гыч кылдышт. Ошкыл миен, вашкӱзӧ дене пӱчкым. Ончен шогымо карандаш пачке волен вочмым кольымат, утыждене куанымем шылташ тӧчен, руалтен налын, мӧҥгӧ куржым. Куаныдеат от керт шол, сӱретлаш ызыра чот йӧратем, а тӱрлӧ тӱсан карандашым тунам кушто муат? Моркыштат уке. Эшежым вет оксажат...

Школыш тора, вич меҥге. Чӱчкыдынак кайымаш уке, но визымшыжым пытарышымак, тау веле. Немычым йӧратен шым керт туныктышына верч, тройко дене киен кодым.

Кеҥежымже илет тудо, адакат шуко модмо, йӱштылмӧ, тын гыч лекмеш пашам ыштыме, ачам тугак колхозвуй, тугак Вачий ватыжым пойдарен кия – авай денат ила, тудын денат. Пӧръеҥ тыгай лийман мо? Тышкыже кеч вожылам да ом пуро ыле, кӱлешыжат укес. Ме айда тӧчена да тӧчена.

Кудымшо класс мыланем эн томам лие, кок-кум кече дене Арынышкем коштмашат уке, чияш нимом. Ачам шинель дене пинчакым шканже ургыктыш, но мыланем вереште. Йыдал кандыра але пота дене шкендым пелыгыч кылдет, йыдалйола коштат. Шошымвӱд, лавыра... Арын гыч лекмек, кугорнышто йолым рудена, чарайолын ик меҥге чоло лавырам, ий йӧршаным, келына, эре куржына, уке гын тӱҥын шогалат. Муналмаш коремеш йолым мушкын, йолым пидын, мӧҥгӧ толына.

Икана урок деч вара кодышт. Шкетын лийым корнеш. Вӱдыжгӧ кече, изиш йӱр йӱреш. Каникуллан колтышт. Олыкьял корем тич темын, вӱд туге йога, корнемын пелыжат кодын огыл. Келын лекшыла, вынемыш пурен кайышым, йоктарен наҥгаяшат тӧчыш. Мӧҥгӧ шуым. Пӧтыр Иван пӧртпурам чоҥа, вашке пытарышаш. Ончен куанет, тугай йытыра. Мый канышем вошт лакылаш утлен кодшо колым погышым. Уэш школыш кайымек, тунеммек, тугай увер лие: экзаменыш пурташ йӧршӧ ом ул. Кокымшо ийлан киен кодым.

Тырмалаш коштына. Ӱдыр-шамыч имне, а ме ӱшкыж дене. Чыла паша мемнан ӱмбалне, лым ок лий кеҥежет мучко, чот-чот тӱредын, уржа-сорла пытымешке орланет. Арын гыч ойырлен, Кожлаерыш кудымшо классыш пурышым. Викентий йолташем кудалтыш, шкет кодым. Телым ачам конюшньо деран авам пеле колымешкыже кырыш. Тудо кугу мӱшкыран ыле. Шортын кычкырымем ушешат ок нал, огешат чарне, огешат шоналте. Кок-кум шагат эртыш гын, уке гын, авамже азам ышташат тӱҥале... Адакат Карсак кува дек куржым, кычкырен кондышым.

Пӧрт пире вӱта гай йӱштӧ. Нина шӱжар шочо. Ну, ӱдырамашат чытыман вет, лӱдын-лӱдын манам шканем. Кузе гын ыш тодышт ачамже. Кузе вӱрвузыкым ыш ыштыл пытаре, лужо кодо гын, уке гын, шонем. Да на теве, тунамак лугыч ма, мо ма, азам ыштен кертеш але. Вӱта шеҥгек лектынам да мӱгырен-мӱгырен, тазан-тазан ал пытымешке шортам, ошкылынат ом керт вараже, йӱшыла тайныштам веле.

Кереметна, шке кутанжым вес ӱдырамаш дене темен, йӱдвошт арака пелен ӱдырамаш помышто мален, эрдене тольо. «Ӱдыр але эрге?» – йодышто. Авамат, мыят огына пелеште: пеш кӱлат!

Мо ачам толын, кугу куаным ужмашем уке. Председатель гынат. Кажныжат тудлан шолтымо аракажым темла, туддеч шолып сайым вуча, калык туп шеҥгечын толшым. Колхоз имньым торгая: кӧ йӱкта, кӧжӧ йымакше возеш, тугайлан веле пуа – а пу деч посна айдеме ялыште кузе илышаш? Кечымучко тумаса, а пайрем шушаш дене путырак лӱдын илена: «За Родину! Сталин дал приказ: много тысяч батарей, слезы наших матерей, огонь, огонь!» – йытмыж кия, кынелеш да шӱр кӱмыжым омсадӱрыш кышка, пелештена гын, мыйымат, авамымат кыра. Шинчавӱд, икманаш, ситышынак йога. Теве мемнан Пошымьер салтакна могай лийын толын. Тамыкым конден!

1947 ий. Окса вашталте. Кугу Шальыште сайлымаш. Ачам у лу теҥгеаш оксам пуыш, тудо шукерте огыл Кошаилемыш миен коштын. Микитан Чопай дене пырля йомыныт. Ачамже сумкажым, печатьшым ӱден. Очыни, йӱшӧ лийыныт. Тушеч толын да Вачий ватыж дек пурен. Авамже манеш, еҥгажлан шуко ситсым конден, а тылат чияшет нимат уке...

Эрден эрак нигӧн денат шым пелеште, куржым Лавыран олыкыш лакылаш кодшо кол погаш. Но верештым лач иктым веле. Йолем так нӧртышым.

Каникул эртышат, изиш гыч нылымше классым пытарышым. Чыла предмет денат тройко. Пакчам курал пытарен, пареҥге шындыме жапыште мемнан курыкышто илыше Варсонопий йолташемым Галя лӱман имне чумалын, нерлужым кӱрлын. Кеҥеж гоч эмлымверыште ыле. Снеге, мӧр кӱэш. Шке пакчаштем шӱкшудым сомылем, пареҥгым урем. Кочмо пеш шуэшат, каслан Йошкарсерыш куржам емыж погаш. Метрий Эчукын Толийже, Волойжо да мый Шемкожлаште, Лавыран олыкышто, Яранур чоҥгаште, Памаш, Агун, Ушкал шӱгарла коремлаште – чыла вереат, тыгак Карман ден Макаркурыкыштат кудо вереш кузерак снеге, мӧр шочеш – шукертак тунем налынна. Шӱльым, уржам тӱредаш авам дене коштам. Шылыж пеш коршта, но пытымешке чарнаш шоныманат огыл. Сентябрьыште ачам уэш нылымше классышкак колтыш. Октябрь тылзе мартерак коштым. Тылзе пытышаш дене Олыкъял гыч Александр Павлович Печников тольо, визымшыш мияш шӱдыш. Мыят Арын школыш куанен куржым. Вера Андреевна, Александр Палч, Петр Захарыч, Гурий Васильч, Гафиатуллина Майра туныктышт. Чевернур Тоня, Лиза, Арын Нурсола Гаврилов Гена, Дуня, Чодыраял Сергеев Иван, Виктыр, тудо фамилиянак, Посанур Веселова Анна, Малинина Вера, Кушакова Зина, Семенов Иван, Муналмаш Гурьев Ойсим, Жаров Иван, Сергеев Мирон, Викентий, Поликар коштна. Нуно чыланат немыч йылме дене кутырен моштат, йытыранак лудыт. Мылам гын йӧсӧ. Пӧтыр Захарыч пеш шыде айдеме, ала-кузе школышкыжо тугайым йочам орландараш налыт? Йодын миет да кугун шӱрдылеш, аватмут денат колта. Йолташ деч йодын тӧчем.

Шыже утыр кылме. Мунчалтен куржтална. Варсонопий йолташ черланыш, пӧртыштӧ веле кия. Тошто сусыр рож гыч шӱйшӧ лектын шога. Коклан модаш мием, йолташым мондаш ок йӧрӧ. Оҥам пӱчкеден, пистолетым ыштылына, пурса дене лӱйкалена. Ик эрдене Терентий Йыван Кычырий тольо, Варсонопиет колыш ала-мо, мане. Тудо Варсонопийын вуем савырна манмекыже, ала кылмен шонен, шокшо коҥгаш пӱжалташ пуртен. Икшывет, ой, тетла чытен ом керт – ойлен да коҥга гыч мӧҥгеш чакнен лектын, коҥгамбак кӱзен возын, тушанак колен. Колышым ужаш лӱдмыла чучо, шым кае.

1947 ийын йӱштыштӧ Галя шӱжарем шочо, Карсак кувайым ӱжын кондышым. Ачам мӧҥгыштак ыле. Йӱштӧ кугыза мыланна тыгай У ий пӧлекым конден... Школышто гын У ий кож шога. Шӱртеш кылдеден, пеш шуко пӧлекым пижыктылыныт. Шинчам шовыч дене кылден, вашкӱзӧ дене пӱчкедыктат. Кылден сакалыме ик пачке чиялтыме карандашым ужымат, чонем йӱлаш тӱҥале. Черет толын шуо, шинчам гыч кылдышт. Ошкыл миен, вашкӱзӧ дене пӱчкым. Ончен шогымо карандаш пачке волен вочмым кольымат, утыждене куанымем шылташ тӧчен, руалтен налын, мӧҥгӧ куржым. Куаныдеат от керт шол, сӱретлаш ызыра чот йӧратем, а тӱрлӧ тӱсан карандашым тунам кушто муат? Моркыштат уке. Эшежым вет оксажат...

Школыш тора, вич меҥге. Чӱчкыдынак кайымаш уке, но визымшыжым пытарышымак, тау веле. Немычым йӧратен шым керт туныктышына верч, тройко дене киен кодым.

Кеҥежымже илет тудо, адакат шуко модмо, йӱштылмӧ, тын гыч лекмеш пашам ыштыме, ачам тугак колхозвуй, тугак Вачий ватыжым пойдарен кия – авай денат ила, тудын денат. Пӧръеҥ тыгай лийман мо? Тышкыже кеч вожылам да ом пуро ыле, кӱлешыжат укес. Ме айда тӧчена да тӧчена.

Кудымшо класс мыланем эн томам лие, кок-кум кече дене Арынышкем коштмашат уке, чияш нимом. Ачам шинель дене пинчакым шканже ургыктыш, но мыланем вереште. Йыдал кандыра але пота дене шкендым пелыгыч кылдет, йыдалйола коштат. Шошымвӱд, лавыра... Арын гыч лекмек, кугорнышто йолым рудена, чарайолын ик меҥге чоло лавырам, ий йӧршаным, келына, эре куржына, уке гын тӱҥын шогалат. Муналмаш коремеш йолым мушкын, йолым пидын, мӧҥгӧ толына.

Икана урок деч вара кодышт. Шкетын лийым корнеш. Вӱдыжгӧ кече, изиш йӱр йӱреш. Каникуллан колтышт. Олыкьял корем тич темын, вӱд туге йога, корнемын пелыжат кодын огыл. Келын лекшыла, вынемыш пурен кайышым, йоктарен наҥгаяшат тӧчыш. Мӧҥгӧ шуым. Пӧтыр Иван пӧртпурам чоҥа, вашке пытарышаш. Ончен куанет, тугай йытыра. Мый канышем вошт лакылаш утлен кодшо колым погышым. Уэш школыш кайымек, тунеммек, тугай увер лие: экзаменыш пурташ йӧршӧ ом ул. Кокымшо ийлан киен кодым.

Тырмалаш коштына. Ӱдыр-шамыч имне, а ме ӱшкыж дене. Чыла паша мемнан ӱмбалне, лым ок лий кеҥежет мучко, чот-чот тӱредын, уржа-сорла пытымешке орланет. Арын гыч ойырлен, Кожлаерыш кудымшо классыш пурышым. Викентий йолташем кудалтыш, шкет кодым. Телым ачам конюшньо деран авам пеле колымешкыже кырыш. Тудо кугу мӱшкыран ыле. Шортын кычкырымем ушешат ок нал, огешат чарне, огешат шоналте. Кок-кум шагат эртыш гын, уке гын, авамже азам ышташат тӱҥале... Адакат Карсак кува дек куржым, кычкырен кондышым.

Пӧрт пире вӱта гай йӱштӧ. Нина шӱжар шочо. Ну, ӱдырамашат чытыман вет, лӱдын-лӱдын манам шканем. Кузе гын ыш тодышт ачамже. Кузе вӱрвузыкым ыш ыштыл пытаре, лужо кодо гын, уке гын, шонем. Да на теве, тунамак лугыч ма, мо ма, азам ыштен кертеш але. Вӱта шеҥгек лектынам да мӱгырен-мӱгырен, тазан-тазан ал пытымешке шортам, ошкылынат ом керт вараже, йӱшыла тайныштам веле.

Кереметна, шке кутанжым вес ӱдырамаш дене темен, йӱдвошт арака пелен ӱдырамаш помышто мален, эрдене тольо. «Ӱдыр але эрге?» – йодышто. Авамат, мыят огына пелеште: пеш кӱлат!

Йӧратымаш лийман гын, тудо тыгаяк мо?

Арня утла дене школыш коштмаш уке. Кунам шинчымашет лиеш? Ушыш нимат ок пуро. Туныктышо-влак воктекем толыт да йыгылаш тӱҥалыт: тиде мо, тудым кузе умылтарет? А мыйын вашмут олмеш шинчавӱд гына йырге йоген лектеш.

Йыдал ышташ тунемым, Осып Метрий мый денем туныктышо олмеш шинчылте. Мемнан дек Кабаксола Метрий... э, огыл шол, Пӧтыр салтак тольо, шуко йомакым колтыш. Коктын кум мужыр йыдалым ыштенат сакышна.

1950 ийын мый шошо каникул марте тунемым, каникуллан тольым. Вӱд пеш чот мӱгырен йога. Кожлаер кӱварыште ий шултышла оралалтмым шкем мондымешкем ончен, юлалтше гай шогышым: чынак вет, мемнан илышнат тыгак шаулен йоген кая да ала-кушко, Юмын теҥызыш пура. Теле жапыште еҥгайын шӱжарже Чачук деке унала пырля миенам, туныктышо Серапим Михайловичнам тойышт. Шуко жап черле киен, курортыш эмлалташ миен. Нимо семынат тӧрлатен ышт керт.

1950 ий. Первый Май пайремлан Купсола школын тунемшыже-влак концертым ончыктышт. Туныктышышт лекте да ойла:

– Таче Первый Май. Кушаков Юрий йолташда лач тиде кечын шочын. Таче тудын шочмо кечыже. Айста саламлена.

Совым калык кырыш. Сценыш мыйын палыме Кушак Юрикым шупшын луктыч, тудыжо каза тага гай, шеҥгек веле чакна. Хор гыч шӱдырен луктыт. Тыге-туге калыклан вуйым савалташ кунжо ситыш. Шкеже вӱр гай чеверген, путырак чот вожылын. Туге шол, марийын вожылмыжо азаж годымак пижын шинчеш да туддеч тетла нигунам ойырлен ок керт – шонен шинчышым, рвезым чаманышым. Шкежат вожылшо улам.

Мый тиде рвезым эреак шекланем. Каврий чоҥгашкына вич-куд ияшак издер але ече дене кошташ тӱҥалын да тетла нигунам ойырлымаш уке. Моло йолташыже шаланен пытат, а тудо алят мунчалта да мунчалта. Нойымымат огеш пале, кочкаш каяш кӱлешымат. Аваят ойла ыле: ончо, эргудымак саде сӧрмат толынат шуын: ок нойо мо шке тиде? Вӱдлан лектам – Юрик, вольыклан пуэдем – адакат тудак, эре мунчалта да мунчалта. Ну, Ольгат эргымат ыштен моштен вет. Адак ызыра оҥайын кутыркала, воштыл колет. Сандене лишкыже мияшат аптыранем. Ала-мом тугайым ойлен шуа дыр? Йочан ойлымо кугу еҥлан шуэш маныт да... Кинде кольмо гычак лектын возын да... Мый тудым утларак палем, шонем. Ынде Анис почиҥгаште у тукым кушкын шуын, коеш. Шогалынак кутыралтен колтыман дыр. Юрикмыт эре пырля коштыт: Семон Толий, Корий ватын Ивук ден Ойсимже, Метрий Санюк. Ойырлымашышт уке. Мемнан семынак илышым тӱҥалыныт, коеш. Но ме эре Кугу ялыш коштына, чыла йолташна тушто погынен илат.

Концертыште саде Юрик ала-могай оҥай почеламутым лудо, калык пеш воштыльо. Вожылмыжо шагалрак лиеш гын, пеш сай ыле. Мыйже сайын шым колышт шол, ик ӱдырым ончен эртарышым. Карсак куван куд угылан пӧртыштыжӧ тунемеш. Кечывал каныш годым ятыр гана шекланенам, тӱшка модмаште эртак ужаш лиеш. Йолташ ӱдыржӧ Нина дене эре гаяк пырля улыт, тӱрлӧ семын модыт.

Кеҥеж. Ме Эмаков Толий дене Йывызий Иван ватын да Корий ватын пӧрт кокласе савар воктен шинчылтына. Чӱчкыдынак шинчаш перныше ӱдыр нерген ала-кузе мут лекте. Лӱмжӧ Роза улмаш. Ачаже войнаш йомын. Аваже, Ильян Кычырий, чурмаште. Тоня кокаж дене ила. Мый ача лӱмжым омат шарне. Аваже ала-кузе еҥ пуштмашке варналтын ала-мо, ик шошо велеш колаш тӧченам ыле, Кугу Шальыште еҥым пуштыныт.

Ачам ик ийракым Ежово – Уюмо селаште, Йошкар-Ола воктене, тунем илыш, тиде пагытыште Микитан Чопай колхозвуйлан шогылто. Кеҥежым мемнан ялеш шымияш школым чоҥаш тӱҥальыч. Пеш куанышым. Тиде шыжым почылтеш гын, пытартыш классшым пытарашак кӱлеш. Чоҥымаште такше пашашт сайын кайыш. Мемнан Выльып кугызайнан шулдыржо кушко – товар кучаш мастар. Милай пӱя воктелан кум кугу классан школ лие. Тиде кеҥежым Олыкьял ден Шиньшедӱр ик колхозыш ушнат. Мый Йошкарсер корем воктен снегым поген коштым. Тиде кок кугу ялын калыкше Кугу ер воктен погыненыт. «У вий» колхозыш ушнышт. Мемнан Купсола ден Кугу Шале да Маршан почиҥга ик колхоз лийыч. Кугу Шальын правлений кудывечыш тич-тич погынышт. Мемнан у колхозлан лӱмым кычалыт ынде... Русов манеш – «Салют», весе ойла, Купсола ден Кугу Шальын значенийышт тиде лӱмыштӧ лийышт, кумшышт тӱят: чот йоҥгалтше лӱм лийже! Моло колхоз лӱм дене таҥастарен кычалыт. Мый йоча коклаште шогем, ушем дене могай лӱм кӱлеш – пӧрдыктылам. Ушышкем школышто тунем налме «Родина – шочмо эл» манме толын пурыш да шканемже моткочак келшыш. Воктенем шогышо Новиков Саням ӧрдыжшӧ гыч тӱкалем, «Родина» ман» манам. Тыге ик гана, кок гана... Но тудо пшикат ок ыште. Ала-можо шкемымак шулдыраҥдыш, чонемлан куштылгын чучын колтыш. Ай, мо лиеш – лийже, кӱшкырак кынел шогальым да кычкырем: Родина! Родина! Родина!

– Ончо, йочаже тыште мом толаша, мом кычкыра? – шоктыш ик ӱдырамаш.

– А мо, Каврий Толий чын ойла! – палыме пулатньык кынел шогале. – Тыгай колхоз лӱм, «Родина» лӱм, нигуштат укес. Ме фашист немыч дене мо верч кредалын улына? Родина верч, Сталин верч! Давай колхозлан Каврий Толян муын лукмо лӱмым пуэна, колхозна «Родина» лийже!

Шуко еҥлан тиде лӱм келшыш да кидым рӱж нӧлтальыч.

Ачамым колхозвуй гыч луктын шуышт, тунем коштын гынат... Кугу колхозлан, мыйын пуымо лӱмемлан, Сосо Йогор вуйлатыше лийын шогале, алмаштышыже – Микитан Чопай. Шарнеда дыр, Чопайын Райка ватыже эше мемнамат туныктен, Кушак Ольган йолташ ӱдыржӧ. Ачамжым бригадирлан чыкышт. Адакат...

Кеҥеж эртымым ялыште кӧ шижеш гын, ну! Вожылынрак, шкенан ялеш почылтшо школышко, ынде чылаже кумшо ганалан, ик кудымшо классышкак пурен шинчым. Ну мыят улам вет. Кольмеш пидын пыштыме аза, мыйын ончымо Кушак Юрик, кумшо классыш ялыште коштеш, кум ий эрта да мыйымат поктен шуэш, а Толий алят ойырлен ок керт... Юмет аралыже... Кужеҥер ӱдыр Капитолина Александровна руш йылме дене, Анна Ивановна, Азъял ӱдыр, вара мемнан ял Александр Ласточкинын ватыже лиеш, марий йылмым вӱдалеш. Гурий Иваныч Лаврентьев физкультурым, немычым вӱда. Александр Павлович Сошин, Олыкъял марий, шочынак биолог, зоолог. Плимон Милай, Смоленцев Веня, Викентий, Ольош, Волой, Белков Ойсим, Остром Саня, Пӧтыр Гена, Логин Ивук, Милай Любой, Семон Нинук, Андрий Нина, Павыл Райка, Чепик, Юля, Элексей Элыксандыр Райка, Япык ватын Нинук шке ялна гыч улыт, кажнын лӱмжӧ мыланем кызыт почын пыштыме оҥай книга гай, а лӱмышт кугу музыкым шарныкта, сандене туге ойлем, кузе ялыште нуным лӱмдаш тунемыныт – ача-коча гычак толшо дене. Олыкъял гыч Галя, Маршан Почиҥга Валя, Кугу Шале гыч Зина, Волой, Ювентин – тудын кызыт йолжо тичмашак. Илен-толын, Венгрийысе подыш шке танкше дене логалеш да кок йолжыге эрде гычак йомдара, кызыт кумшо классыш коштшо Юрий Галютин «Ювентин» кугу почеламутым воза – тиде эше чыла ончылно. Лӱмжӧ ӧрыктарыде ок керт, кушто ял калык ма, ачаже-аваже ма, муыныт тугайым? Ювентин я... Эшеже Ольош, Венямин... Кажне эр толына да модын-лӱшкен коштына, куржталына. Саде Роза эреак шинчалан перныше, мыйын тура логалеш да логалеш, эре вашлийына, тидым шкеже лӱмын огына ыште гынат. Лапта денат пырля шуко модмо, мый дечем ныл ийлан самырык, визымше классыште. Шемалге ӱпан, ошалге чуриян, изиш араванрак. Нерже аҥысыррак, икмарда капан, шара шинчан. Ала-мо шот дене чот-чот келша, чӱчкыдынак пырля лийме шуэшым шижам, эреак ужнем – кӧргышкемак пуйто ала-можо пурен шинчын. Йыҥгыр йӱк солна да вик кудывечыш куржам, вучаш тӱҥалам. Но тудо кужу переменыште веле лектеда. Уке гын, шкак классышкышт пурем, йыштак ончем. Ужеш гын, савырнем веле, чурийышкем вӱр кышкалалтеш, моло ынышт тогдае ыле, шонем. Урок годымжо йыштак гына пӱнчӧ шӱм дене изи пушым локшинчына, вара Милай пӱяш колтена, нуным изи мардеж пеш веселан наҥгая. Молын деч ойыртемалтшан уламат, сай деч сайым ышташ тӧчем, да изи огыл сеҥымашыш шуам. Тиде ганат кок парусаным ыштышым. Йоча-шамыч куанен ончышт, кузе ияш тӱҥалеш манын, уло классем лекте. Шинчашӧрем дене шекланышым: Роза совым кыра, тӧрштылеш, тидым Толя ыштен – шке классшылан увертарыш. Пуш вараже, чылаштым эртен коден, писын гына кияк коклаш пурен йомо. Розанат толмыжо мыйым ласкаҥдарыш...

Класснажым ушен ыштыме, йӱштырак. Чӱчкыдын Розамыт дек ырыкташ коштам. Ындыже шижыч ала-мо да «Мо эре тышке коштат, мӱйым шӱрымӧ мо?» йодшат лекте. Йӧратымемже кечывал жапыште ош петыртышан ате гыч торыкым але ӱйым луктеш, книга лудшыла, кинде дене пырля кочкеш. Коклан мыйым ончалеш... пеш шижеш дыр! Мыланемже воктенже лияшат вожылмаш. Ачамын сай огыл койышыжо чыла пошкудо ялыш шарлен. Шкеже пешак удан чиен коштам: вынер тувыр, сылма – шкенан меж гыч куэн ыштыме кӱжгӧ матер... Эше йыдал йол. Ӱмбач шӱкшӧ купайке. Ынде ешартышыжлан йӧратымаш эше... Чоныштемак шижам: кугемеш да кугемеш тудо, чон йӱлаш тӱҥалеш. Теве Маршан почиҥга Валя ден кугу Шале Лазыр Ивук вашла письмам возат, ваш келшымашышт уло. Мӧҥгыштем мыят Розалан возен ончышым, кеч-мо лийже, ала мыйым умыла? Шуко кагазым локтылын, мучашыш шуктышым. Шке кидем гыч пуаш вий ыш сите, Пӧтыр Генам йодым. Каныш годым пуэн лекте. Ынде классышкышт ом пуро, нимогай вият намиен ок керт, вашлийын кутыраш гала... Шӱм-чон гына верыштыже огыл. Вучен шуктыде, кокымшымат ямдылышым, Генак шуктен. Нале, мане. А вес гана каныш годым вучыдымо лие: Роза серышым налынат, коҥга шеҥгелне шыгырыште лудын шоген. Йоча-влак шижынытат, трукышто руалтен налыныт, воштыл-воштыл, йӱкын лудыныт. Мо семын нелемым мыйже! Чыла дечат вожылын, нигуш лекде, чон пожарла йӱлен, ӱдырым шуко жап ужде илышым. Тӱржӧ лекше вет, вараже манешет кая. Ӱшан пытыш. Нигӧм-нигӧм лишкем ом кондо, шкежат партеш кыртмем, омат ончал, омат пелеште. Чылт кӱэмалтынам. Урокышто туныктышын йодмыжлан веле умшам почам. Тыге веле, мыйым ужын, йолташ-шамыч да молат шып лийыч. Остром Санюк ала-кузе мут лектын ыле да ойла: «Роза мыланем гын нимаят ок келше». Туге улде мо, Роза пеш тыматле, ушан икшыве. Йӱкшӧ, ончалмыже, ошкылмыжо, йырже выр-р гына савырналтымыже мыланем лӱмын велыме гай. Коклаштына шолып серышлам возымо у йӧн лекте, алфавитысе индеш буквам цифр дене веле ончыктат, весын кидыш логалеш гынат, иканаште иктат ок умыло. Мыят Розалан тыгай шрифт дене ямдылышым. Пуаш веле, но кенеташте мемнам парт кокла гыч луктыч, чыла книгам, тетрадьым, тӱрлӧ ӱзгарым тергышт. Туныктышына, Анна Ивановна, шолып кагазем верештын, цифр-шамычым буква дене алмаштен моштен. Вес кечынже лукыш наҥгаен ойла: «Толя, пеш сайын возенат, но тетла ит тошт». Шуын гын, уке гын Розукем дек? Нигуштат ом уж, ом вашлий. Очыни, мыйын семынак партыштыже пӱктен шинча, вожылеш. Лучо ик-нимом сераш огыл ыле!

Эркын-эркын мондышт. Кугу Шале Калистратым армийыш ужатат, тудо школыш чеверласаш пурен. Кудывечыште тунам гына Розам ужылалтышым. Ну, куанышым вет! Шыргыжале! Умыла-а. Шыргыжеш гын, тугеже йӧратас, шонен муым. Серыш азап авамланат толын эсогыл... Воштыльо: могайрак ӱдыретше?

Теле кастене Кугу Шальыш «Щедрое лето» кином ончаш мийышым. Розат Юля ден Валя йолташ-влакше дене тольо. Теҥгылыште шкетын гына ыльым. Роза пурла велышкем шинче, пыртак чонем ырыктен кодыш ончалмыж дене, вараже ӧрӧ ала-мо да кораҥе. Кино тӱҥалмылан воктекемак тольыч да икте-весылан пеле йӱкын умылтарен ончышна. Мый ылыжым гын ылыжым!..

Теле каникул. Шкендам сайын кучыза, тошто религий почеш шорык-йол пайрем шуын, мӧчӧр ида лий – туныктен колтышт. Луманыштак Миклай шольым шочо. Ачам молгунамсылак мӧҥгыштӧ лийын огыл... Тугак Вачий вате дене мален ила. Миклай Пӧтыр Оляна, Карсак Ана ешартышыжлан ачам дечак азам ыштышт. Тудыжо тугак йӱэш, бригадирлан коштеш. Вот могай илышым илена.

А шорыкйол сайын эртыш! Кастене Логин Ивук, Викентий, Пӧтыр Гена да мыят мӧчӧр лийын коштна. Осып Миклаймыт пӧртыш пураш манын, капкам почын, кудывечыш логална. Миклай Зик ден Начук таргылтыш веле – вурсен куржын лектыч, Викентийын вуйышкыжо кержалтыч. Ӱштервоштыр дене лупшышыла, тудыжо Зикын шинчажым вурдо дене ала-кузе шуралтен шуктен. Шортын, пӧртышкыжӧ йомо, меже мӧҥгӧ кайышна. Кушак Юрикмыт дек логалын, пеш сайын эртарышна, мый изим пеш лӱдыктыльым. Марпа вавай руаш гыч ӱеш пелтыме пӱкшым пукшыш. Сайым тыланен лектына ыле, Осып Миклай шӱштӧ солам лупшен, поктен шуо. Вурсыш, мемнам кертмыж семын лупшыш. Эрлашым Зик судыш пуа мангыч шоктышт. Тыге пайремна эртыш. Уэш – школыш. Анис почиҥгаште Корий ватын пӧртыштыжат класс дене тунемыт да сурт озавате школыш пулан тольо. Кугу-кугу пӱчкышым пыштен, пыкше шупшын кая. Волой, Гена, мый, Ивук тудлан полшаш лийна. Тайыл почеш такыр корно дене шупшын куржна. Издер шкак каят, чурко ӱмбак кӱзен шична. Шукат ышна кудал шукто, савырналтышеш керылт вочна. Пу пӱчкыш издер йолым кӱрышт пыжалте. Мом ышташ? Изишак ончен шогышнат, чылан – мӧҥган мӧҥгыш.

Кажне гана классыш толын, титакым шижын лӱдалтеш, шкем шке вурсалтеш. Зик теве вӱран какаргыше шинчан тольо, туныктышо-влакын пӧлемышкышт пурыш. Увертарышт: икмыняр кече гыч – тӱшка погынымаш. Тудо мемнан кудымшо классеш тӱҥале. Кӧ варнылын, иктын-иктын поньыжаш пижыч. Мыланемже мом ойлаш? Шыпак чеверген шогаш да колышташ... Коклан мыйже Розам ончалам, тудат... Школысо пырдыжгазет редколлегийыште мыят, тудат улына эшеже. Мыйым тушеч луктын шуышт. Корий ватылан «полшымынам» огыт пале ала-мо да мут ок шокто, тау.

Эрден эре эррак толам, ечым налын, Памаш коремыш мунчалташ каем. Ужам, туштак Роза шогылтеш. Мутланена, мунчалтена, шулдыр кушкеш... Мыйже вет ойлен веле колташ: йӧратем, ман, ушдымо! Уке-е, кӱлешан мутшо огешак лек. Кузе тудым почаш гын? Так шкенан еш илышым шоналтен колтем, тунамак чыла мут йомын пыта, мо шӱргӧ дене ончалам мый тудым? Ачамже ял мучко кӱлеш-окылым ыштыл коштеш, сайрак ӱдырамашым тудлан ужаш уке, тунамак урвалтылан пижеш, маныт. Торарак ялыштат палат, туштат тудын йоча икте веле огыл шочеда... Тыгай ешан да плока чиеман, мый ты ӱдырым ом шого, товат. Эше ныл ийлан кугурак улам. Кумшо ийым кудымшо классыш коштам – шот мо тиде?! Чылажат мыйым йолташ коклаште путырак иземда, ньома омыл гынат, ньомашкак луктеш. Шонымашем уло: педучилищыш пураш. Вара тудымат ала пырля наҥгаен кертам? Ойырлышаш ыле!

Кече почеш кече эрта, а йӧратымаш огеш. Памаш коремыште ик эрдене Шоло корем тура, сер гыч волен, ечем пудыртышым, лум йымалне шылын шинчыше омарта тӱҥеш. Роза мо семын ыш воштыл! Мый почешыже пелйола нушкым. Кӧ пала, ала тудынат чоншижмашыже ылыжын улмаш, мо шот дене гынат пырля мияш ӧрын огыл, икте-весе деч торажак онал ыле. Утренникыште икана тудо «Пакча покшел поланвондо» мурым йоҥгалтарыш. Йӱкшӧ тудын могай вет, а! Кунар ий тудо пеленем йоҥга ынде, да шкежат шинчаштемак. Чияшем нимом гынат, мыйымат концертлан ямдылен кертыч. Пырляк солым мурен шогышна вет, калтак, молан мыйже тыгай мутдымо шочынам ала? Вараже сценыште ала-кӧ шке мужыржым йомдаренат, Роза дене пырля куштышна. Кидшым кучен, кӧргышкем тул пиже! Вашла сово перыме жапыште шинчам шалана, йолемат ом шиж. Тыгай кугу куаным але мартеат весым пален ом ул – ынде могай кӱлеш, тугай ӱдырым вашлийын ужаташ, кӱлеш гын, малашат кушкын шуынам гынат. Да чыла тидыже молан? Шошо каникул годым авам тудым ужын. Аваж гоч пален налын кевытеш. Да... келшен огыл! Манеш, тыйын сай ӱдырет аваж дене шолдыран мутлана, еҥ дечат огеш ӧр ала-мо. А телымак мемнан ялеш «Мое сокровище» да варажым «Нашествие» кино лие, тиде жапыште сӧрма ачам йӱшак ыле, лампым шалатыш, шакше мут дене лӱшкыш. Мо семын ӱдырем деч вожыл шинчышым. Роза, Роза, молан мый тыйым паленам лучо... Кугу Шальыште «Каменный цветок» фильмым туныктышна Григорий Герасимыч, тый да мый ончышна, шарнет. Уданрак чиен миенат да пеш куанышым, ындыже шӱм секретым почамак, маньым шканем. Тунамат, шуко вес фильмым ончымо годымат икте-весым шинча дене кычалын, вашла лишемынна гынат, тыйын Толят йӱкдымӧ кодо, вожылмем мешаен. Шкежат шонем: мо дене шуйна чыла тиде, кузе пыта, могай мучашыже лиеш манын чон тыге йӱлымылан? Ала шарнет? Кугу колхоз пасум бригада шот дене у колхозлан, у бригадылан у семын келыштарышт. Гермын йолташем дене Маршан почиҥга велыш шӱкшудо кӱраш ошкылна. Корнывожеш тыйым поктен шуна да ончыч кайышыч. Мо семын пырля ошкылмем шуо... Шымше классыште ятыр спектакльым колхоз калыклан ончыктышна, ямдылалтме годым эреак классышкына пурет ыле, тольык ала-молан артистка шыч лий. А шындымына годым колхозышто тый ончышо радамыште первый шинчет. Мыйже вара тыйым ончем, мыскарачын рольжым умбак шуем – мыланем эреак тыгайым пуат, пеш кертат маныт. Тый дечет вожылмем дене калыкым шуко гана воштылтышашем кодо, утыжымак шым тошт.

Кызытсе жапыште мыйын пешак шергакан да кугу йӧратымашем, кӱчык пиалан жапем мондалт толеш. Виешак мондалтнеже гынат, шӱм-чонешем кодшыжо эреак тый веле улат, шып гына кӧргыштем илет, тугак шыргыжалат, ӧрынрак киношто кидем кучет. А вет тидлан латныл ий темын! – возымо пагытемже 1965 ий, кумшо декабрь кас. Кидымат вашла кученнас, молан мут дене шкенам шке почылтарен огынал ала?

Тунемме жапыште урок годым Олыкъял Афанасьева Галя мыйым чӱчкыдынак ончедаш тӱҥале. Ик ганашыжым – чевергыш, вес ганашыжым – чевергыш, мый шыргыжальым – тудат шыргыжале. Коклаштына ваш ончымо чӱчкыдеме. Келшаш тӧчымым шижын ӧрмалгышым. Чыла тиде тулым изинекак йӧрташ манын, чактараш тӱҥальым. Ик гана, вес гана... А тудо шортеш веле, шкемым нимо семынат сеҥен ом керт, манеш, тыйымак веле шоныкта, ужмо шуыкта.

«Тревога» фильм урок деч вара школеш лие, шарнет? Ачам йӱшӧ толын пурыш, ме йыгыре ыльна тый денет. Ужна, кузе тувыржат лектын кержалтын, лӱҥгедылеш, шӱвылым йоктара, тынже кодын огыл. Ну, тиддеч вара тудын йӧратыше эргыже тый декет кузе мийышаш да каласышаш: «Йӧратем, Роза»?

Икана визымше классыш пурышым. Моланже, мемнан ял гыч армийыш каяш шуаш тӱҥалше Когой ден Микалым вашлийнем ыле, нуным салтаклан налме деч ончыч военкомат туныкташ колтен. Кушак Юрикым пеш аҥыртылыт, кырат да монь. Чаманышым да ойлем:

– Тыйже кузе нинын коклаш логалынат, тунемашетше эрыкым огыт пу вет.

– Туге-ла, авамат, нунын деч ойырен, вес партыш кусараш йодын да, алят тугак шинчена. Тыйже чаманет да йӧра, – лӱрге шортын колтыш. – Урокышто коктынат мыйым кушкыж шинчыт, тетрадьым, книгам локтылыт, чернилам шӱргешем, кидешем йыгат. Толий, тый эре газетыш возет, Остром Санят воза, мыйымат туныктыза ыле...

Чаманен кораҥым. Алят шканем шке ом ӱшане: тидымак мо ужынам чатлама йӱштӧ телым шкеныштын пӧртыштӧ, тидымак мо, кинде кольмеш пидын, коҥгаш чыкеныт. Ну, жапат кая вет.

Теле йӱштӧ кас. Урокым ыштен шинчем. Лач тыгодым Миклай шольо колыш. Ыш магыре, нелын шӱлен веле кийыш. Мӱшкыржӧ пуал оварен, курыкла коеш. Пукшаш мемнан нимо сайже уке. Ушкалым ачам заготскотыш пуэн. Лачак пареҥге лем, изи гына кинде катыш – ураза. Авамынат чызе шӧржӧ уке. Шӱлышыжӧ кузе лекмым онченак шинчышым – мом ыштен кертам мыйже? Ачам эре мӧҥгыштӧ огыл, ял ӱмбалне логаржым да весыжымат, можым паледа, темен коштеш. Авам «колыш» мане. Капше эркын йӱкшыш. Эрлашыжым школыш шым кае, ачам дене шӱгарым кӱнчышна. Чорек Эчей кугызай молебным ыштыш. Пулатньык Вылып кугызай мо кӱлешым чоҥыш. Илыше гай кийыш... Мӱшкыржат волен ыле ындыже. Илыше ача улмо ӱмбач кочде-йӱде орланен, пеле шужен илыше шольымлан мый пеш чот шортым, ачам эше перенат колтыш. Нигунам чурийжым, капшым мондаш огыл манын, ушеш кодаш тыршен, сакче гай ару шольым ӱлык волтышна, чылажат шинчаште уэш койын, рокым шавалтышым, ураш пижым. Чеверын, шольым...

Вес иешым шошым шымше классым пытарышым. Мыланем латшым ий! Качымарий лӱм. А мом ужынам? Ачам пашаш покта, а мый лудын шинчем. Манам, экзаменлан ондакак ямдылалташ кӱлеш. «А кушко эше тунемаш кайынетше?»– ачам карале. «Морко педучилищыш!» – «Могай тый дечет учичыл адак? Мемнан еш кугу. Чыладам пукшен-йӱктен-чиктен ом керт. Тушто сайын чияш кӱлеш, учичылым луктыт. Итат шоно!» Авамат пашаш каяш йодо. Шинча йырем вӱд нале. Имньым кычкаш кайышым. Роза... Ончыклык шонымашем пудырга. Паша гыч толамат, малаш возам, нигӧн дене кутырымашем уке. Капитолина Александровна, туныктышына, вашлийын йодо: «Куш кает ынде?»– «Очыни, кыдалаш школыш». Кеҥеж пашаштак эртыш. Семон Венюк, Выльып Гена Троицк олашке чымалтыч – Генамат пашаш коштдымыжлан ачам пеш игылтын, но Выльып шотлен огыл, тунемжак, шонен. Ачамым кырен луктын шуэн. Нуно такше чӱчкыдын кредалыт ыле – Вачий эргыже, Выльыпын, кредалаш пеш тале, кӱзет-товарет, нимом ок шотло. Ачайже вара утыр веле ылыжеш, уэш-пачаш мия, лупшалт толеш.

Кеҥеж кас рӱмбыкым ӱжара чеверташ тӧча, волгыдыштыжо, йошкарген, пыл-шамыч илышыла койын кечат. Семон Ванюк ден шинчылтына да мурена:

Ынде Венюк тораште тунемеш. Мый веле тудым, ялеш кодын, шарнен уштарем. Сентябрь тольо да, нигӧланат ойлыде, Кожлаерыш кандашымше классыш миен шинчым. Икымше чырык пытымеш сайынак тунемым. Тудо пытен кайыш да мыланем 150 теҥгем тунеммылан тӱлаш кӱлеш, маньыч, у ий марте шымле визытым тачак кондыман. Школ директор шкежак классыш пурыш: «Кӧ оксам эрла ок кондо, лучо школыш ынжат тол!» Кумыл волыш, илыш сын пытыш.

Колхоз пашаш коштам, фермылаш шудым, олымым шупшыктем. Кугу Шальыште «Падение Берлина» кином ончышна, Роза мый дечем мӱндырнак огыл шинчыш. Илыш куан, йӧратымаш, ончыклык – чылажат каргалтеш, пыта. Чоныштем янлык ылыжеш. Киноштак Лизук акам школым шуымылан пеш вурсыш, туныктыш, а шкеже окса нерген каласышым да йылмыжым пурльо – шкенан гынат, полшаш сӧрымыжӧ ыш лий. Ик кечын Моркышто вербовкымат умылышым. Колтат, но паспортлан колхоз гыч справке кӱлеш.

Ий тӱҥалтыште Санюк шольо шочо – ачам йоча-влак шочмо годым лӱмынак ала-мо мӧҥгыштӧ огеш лий, эрлашыжым толеш да йодеш: ӱдыр але эрге? Арбан торф лукмо верыш кайынем ылят, ышт колто. Шыже кылме дене Осып Метрий кугыза дене Карманкурыкыш кӱ лукташ коштым. Кугу еҥ верым ончыктыш – саде шоҥгет, Волой ден Толий йолташем-влакын кочашт. Кок кече кылме мландым руышым, карьер тӱҥалтышым ыштышым. Ончем, Метрий кугыза мыйын ямдыш пура. Йӧра, кок кубометрым луктын шуктышым. Мый дечем сай верым шупшынат нале – вот, ӱшане шке ялмарийланет! Шӱвальым да кайышым. Лучо шудымак шупшыкташ. Школ воктеч эртышемла, воз ӱмбакем Роза ден Юля кӱзен шинчыч. Ойган чонышкем Роза шара шинчаж дене ончал шындыш, Юля огыл гын, ала шӱмнам почынат ыле... Шошым Устье Шора манме чодыра участкеш кодым, пӱнчым шындылаш кайышым, изишак кеч окса логалеш.

Устье Шора, Чодыра завод, Отар поселкылаште коштедем.

Мыйже кызыт Отар поселкышто илем, Ана кокам дене. Толмо эрлашынак чодырам шындаш лекна. Пӱнчым, лиственницым вераҥдылына. Мландым шуралташ лӱмын керде гайым пуат. Иралтет да шындет, иралтет да шындет... У илем Елук, Лизук, Анюк – нылытын коштына. Кӱчык Эҥер Чачукым ужым, тудо мемнан ялыште кӱтӱм кӱтен илен ыле, ик окшак пӧръеҥ дене пырля шындылеш. Пален, мутланаш тӱҥальым:

– Салам, Чачук! Мо палыдымыла веле коят?

– Тыйже кӧ улат, кушеч?

– Купсола гыч.

– Чынак, ом пале.

– Айда, ит ойлышт. Япар Райсамытын сарайыштышт кийышна, тудымат монденат?

– Кӱлеш-окылым ит вӱдыл шого айда...

Окшак марий Чачукын марийже лийшашет адак... Кечывал жапыште коктын кожлаш шуко жаплан йомыч. Вара коктынат, чот чеверген, пашалан пижыч. Шижтарышт: пӱнчӧ укш дене икте-весыштым лупшеныт, кредалыныт улмаш. Лектеш – мыйын кужурак йылмем верч.

Березин чодырашкыла лупшалтын, кок арня пӱнчым шындымек, пашана пытыш. Оксам ышт тӱлӧ, вара толза, маньыч. Мӧҥгыш куржаш перныш. Корнышто Ильинский почиҥга гыч Галя, Кычырий, Кожлаер Чачук – вараже тудо шкенан ял Корий Ивуклан марлан лектеш, веселан толна. Арам тынар корным топкенам: Розам ужаш ыш верешт. Ярамарий деч мӱндырнӧ огыл Березин велыш шуын, икмыняр кече гыч ороллан пурышым. Чодыра комендант шке декше нале – илалше, пел шинчан, йомдаренже войнаш. Москош шочын-кушкын, но корныжо мемнан чодыраш конден, мутшо кугун ок лек, йӱаш пеш йӧрата, ватыже – марий вате, Микале эргышт уло. Ватыже мончаште ышта, йочаштым Вончӱмбал ял Лена онча, изирак капан пеш йытыра ӱдыр, тудак мончашкат полышкалаш коштеда.

Мӧҥгысӧ йокрок пустынь деч вара тыште мый изишак чонем дене тыршышым. Шумат-рушарнян мончаште электронасос дене вӱдым тулем, тунамак чодыра пожар деч шекланаш вышкем уло, кӱзен ончыштам, Лиса лӱман вӱльӧ дене коштам. Шыма, ушан, яндар капан, йошкаргырак ош саҥган. Тудым молын дене пырля тыште илыше салтак-шамыч ончат – тыгай чодыра лоҥгаште шуко вере салтак-шамыч илат, пленыште вет пеш шуко немычым да монь налме, нуным чылаштым пуйто марий мландыш чодыра руаш колтеныт – Зеленогорскет мочет, шукын илат. Теве Весшӱргӧ велыште да монь немыч шӱгарлат шочын манмым кольым.

Купсолаште ял йыр йӱдым имне кӱтымӧ ушыш толын пура. Икана Пӧтыр Любой дене шинчылтна. Пеш ойганен мурыш, мыят ик гана веле огыл кызыт йӱдыкем дене семже почеш шуйдарем:

Шудо солымо пагыт шуо. Чодыраште шикш нӧлтеш. Комендантлан шижтарен, Лисам кушкыжым, йыр корно дене кок меҥгырак лиеш. Писын веле шуым. Чодыра нугыдак огыл, тошто оргажеш ала-кӧ тулым пижыктен коден – сайынак поньыжеш. Талышна гын, кугу чодыраш кусна. Шкетын нимом от ыште, жапым веле арам эртарет – ончем-ончемат. Савырнен, мӧҥгӧ кудальым. Моло дене пырля кольмым нална, ынде йолын вашкена. Тулет йыр шарла, кугемеш. Йӧра, шукын улына ынде. Салтак-шамычат почешна вашкеныт. Йӧртышна. Шикшме верыш ведра дене вӱдым нумална. Мый шкеже йӱдланат ведра денак кодым. Йӱдвошт вӱдым кышкен коштым. Вес кечын ял воктене йӧрташ перныш. Тиде пытыш да комендантлан шудым солышым. Эҥыж кӱаш тӱҥалын. Эреак Лена дене погена. Сӧрале, тӱвыргӧ, шушо ӱдыр! Мо кӱлеш эше? Чыла тудын верыштыже – киносо гай сӧрале. Ушышкем Роза пурен шинчын да чыла ӱдырлан корным петырен, шкем сеҥен ом керт. Лена вучен-вучен ончал колта, кеч-мом ыштем гынат, тореш лийшашлык огыл, лашкала кечылтше саскан эҥыжвондо йымалне кечыгутлан пырля кодынас... Каче гала, ӱдыржат ӧндалмым вучет тыгайыште. Августышто Сабиров-суаслан коҥгам оптышна. Ни коҥгазылан, ни мылам, полышкалышыжлан, ешышт тӱвыт ыш келше. Весыже майор ыле, вот, тудыжо пеш пушкыдо кумылан, кузе гына ышт ончо, ышт йӱктӧ. Эн сайжым – эреак мыланна. Чодыра оролымо годым Ярамарий пасуш лектым. Кӱкшака вер гыч Кугу Шале ял шеҥгелсе Йӱлемотым ужым, туштак Розан суртшо, пакчашт. Чонемже пожарла йӱлыш. Розалан кӧрак ялышкем пӧртыльым, но ужаш шонымем ыш шукталт. Чымапий Эчук Когой дене Карманкурыкыш кӱм лукташ коштна. Ик тылзе гыч чарнышна. Ойлат, але кӱ шуын огыл, пушкыдо... Палышым: Роза Морко педучилищыште. Ончылныжо изештым... Ӱшан пытыш. Лум возо, кече йӱкшемдыш. Шыже лавыраште Пӧтыр Любой, Пӧтыр Гена, Кугу Шале Эчук Антони, Илья, Льалий да молат Морко чодыра заводыш чодырам шупшыктышна, корнеш икана Пикай Соням поктен шуна, тудо Гена дек шинче, пеш сӧрале ӱдыр, Кугу Шальыште эн йытыралан шотлалтеш. Выльып Генат тудым изиракше годым йӧратен коштын – коклаштышт иктаж сайже лийын шуктен гын, уке гын? Ме Когой дене адакат Карманкурыкым пургедна, вараже Лапшерыш чодыра руаш лупшалтна. Десятник ик шоҥго кува дек малаш пуртыш. Шоҥго куван уныкаже – Надя, пӱгыррак тупан, но чурийлан да каплан ушет кая сӧрале. Кечывалым пашам ыштен толын пурена – мыланна кочкаш ямдылыме. Малаш шумешке картым лупшена. Шоҥго кува коҥгамбакше кӱзен возо. Ме кушан лакемшаш улына – огына пале. Надя дек йолташ ӱдыржӧ-влак Кычырий ден Тоня тольыч. Надюк кок мужырлан верым ямдылыш. Мелна Васлий Микале Тоням ойырыш, Ивук – Качырийым. Мый гына кодым, подыш пурыдымо ӧрдыжлу. Шукылан огыл, ида лӱд! Надя шӧлдыраш возаш шӱдыш, шкеже ондакак урла тушко кӱзен кайыш, кидым кок велыш шаралтен гына мыйым вашлие, шокшын-шокшын ӧндал шындыш. Ӱлнӧ мален колтымыштым вучыдеак шолып гына чӱҥгыктыш. Лу кече чодыраште руэн, шӧлдыраште Надя дене почаҥын, мӧҥгӧ тольымат, военкоматыш повесткым кондышт. Яшпатыр ото дек шушаш дене Розам вашлийым, ончышым, нимом ышна пелеште. Корно ӧрдыж гыч ече дене мунчалтен этыш. Вачыштем котомка, чодыраш кушкедлыл пытыше сӧрма вургем, могай мылам Роза дене пелешташ... Вашлияшат вожылат.

Декабрьыште медкомиссий эртышат, бригадир гыч луктын шуэн колтымо ачамым старший конюхлан шогалтышт. А могай тудо старший... Олмешыже мый ыштышым. Кеҥеж касын уремыште киена ыле. Ош платьым чиен, мыйын йӧратымем толеш, шкетынат огыл... Микывыр Санян пӧрт воктене мурен куштат да тудымат луктыч. Ыш отказе. Чылан вараже Кугу Шальыш сӱан ончаш каяш тӱҥальыч. Мыйымат ӱжыч.

– Огым.

Икте коддымек, Памашкорем сер дене лектын, Кугу Шальыш пурышым. Правлений воктене ваштарешем толшо Розукем шекланышым, ала-кӧн пырня ӱмбак кумык возым. Роза пелен Юляжат улмаш.

– Йӱшӧ ала-мо, – мыйым ужыныт.

– А кӧ тугай вара? Мемнан ял огыл ала-мо.

– А-а, Толя, Белугин! Мом киет, кынел. Ме сӱан вургемым кычалына, айда тыят, вашке ӱдыр дек каят.

– Огым! – кодым. Да кайышым мӧҥгеш, шкенан конюх сарайыш малаш возым. Мом ышташ? Тыгайыште каче-шамыч шкеныштым шке пытарат...

Трактор дене клевырым солышна, пашам ыштен иже ушым нальым, йӧратымашын шӧргаж деч утлен. Икмыняр кече шудо кошкен кийышат, але гына налме имне шупшмо крапля дене удыраш каяш Метрий Волой дене келшышна. Кас велеш толын, пашам тӱҥална. Имньым вашталтен-вашталтен, ик крапля дене ыштена. Весыже мала, иктыже удыра. Йӱдымат ышна чарне. Кас гыч тӱҥалын, эр марте пытаренат шуышна. Пеш сайын налеш, ик пырчымат ок кодо. Калык тольо, чыкелен, каванышке оптен пытарыш. А Роза тидын годым мемнан пакча шеҥгек йытын пасуш кошто. Пӱя ӱмбач Карсак изуремыш толмыжым, кастен кайымыжым шӱм йытыген ончыштам, Кугу Шальын йытынже мемнан пакча шеҥгечак тӱҥалеш да тудым командышт дене кӱрыт. Коклан мемнан пӧртым ончал кая... Теве кечываллан мӧҥгыжӧ ошкылеш. Конюшньо воктек шуаш тӱҥалмыж годым изи йӱр тӱҥале. Розук – пырдыж воктек. Тудо тӱжвал велне – мыйже кӧргыштӧ. Тудат пырдыжыш эҥертен, мыят. Лач туплан туп толына. Шӱлымыжат шокта, шелше гыч ончалам, сӧралын шерме ӱпшӧ тамлын ӱпшалтеш. Чаманем, йӱржӧ кужун ыш опто. Йӱкым шым пу. Могай шергакан тиде айдеме мыланем, могай кугу акан... Кораҥмыжым, туп коймыжым ончалаш тӱжвак лектым. Теве тыште шоген тудо, йол кышаже кодын. Кумык лийын, кидем дене саде кышам ниялткалем, шинчам вӱдыжга. Молан мыйын тыгай илыш?!

Шудо удырымо годым Маршан почиҥга велсе пасуэш имне крапля локтылалте. Фондыш налме Борец лӱман ожо дене ыштем – тудо такше Смоленцев Венялан пеҥгыдемден пуымо. Тугай чапле, кияр гай чумыраш чапле ожыжо тетла кум ялыштат уке. Лач тудет кӱртньывоштыр ора настам шупшын толеш, мыйже кӱшнӧ сиденьыште шинчылтам. Кече шокшо, так шинчышылак шӱргӧ пӱжалтеш. Пормо-шамыч пылла пӧрдыт. Ожо вуйым, почым рӱза. Шоссем сайынак кӱш кӱзен-волен вончышым, ынде тыште тайыл тӱҥалеш. Краплят кылде-голдо воштыржо шамыч дене вашла пернылеш, йӱклана, крапля пӱ лупшалтеш. Имнем лӱдӧ! Тӧргаш тӱҥале. Вийын сапым кучаш гын, имне писылык ешараш йодмыла умылаш тунемын. Сорлык лиеш гын, умылат ыле дыр. Мыйже пурлыктен омыл, кеч-могай имньымат пеш чаманем. Пасу капка меҥгыш кереш манын лӱдым, но лопка настат нигушан ыш тӱкнӧ. Конюшньо кудывечыш савырнымашеш ала-кӧжӧ ончыл орвам шуэн коден. Тырматын кугу-кугу ораваже, мыйынет, тушко кӱзен, гочшо тӧрштыш, гылде-голдо, у-у-у сургалтна. Сиденье гыч тайнышым, пӧрдшӧ кугу орвам кидем дене солалтен, крапля йымак пурен кайышым. Шинчам шаланыш. Сапым пеҥгыдын кучен, шӱдырнен, ойырлен кодым, ала-мо Юмыжо утарыш... Кынелынамат, капем ниялткалем. Шола кидысе изи парня ден кугу парня кокла кок вере кушкедлен. Ваче, вуй пеш корштат. Ниялтен ончышым, вуйышто вӱр. Имне леваш йымалне ракатлана. Пыкше туарышым. Метрий Эчукмыт дек миен, марганцовко дене сусыр-шамычым мушкым. Крапля пӱй вуйым чотак удыралын, шӱтенжак кертын огыл. Эмлымверыш миен толаш перныш. Уколым пуышт. Шӱркалышт, пидыч, ачалышт.

Кид коршта да кугу пашашкыжак огыт кычкыре. Йытын кӱршӧ-влакын лектышыштым серкалем. Ӱдыр-шамыч мурен-мурен йытыным кӱрыт, пеш веселан илат. Роза кастенат тунемше йолташышт-влак дек мемнан ялыш гуляяш толеда. Мемнан але шот дене вашлийын кутырымо ик ганат лийын огыл – ушет кая йӧратем гынат.

Йытын шиймашке кылтам шупшыктем. Кечывал лишан Морко заготзерношко уржам наҥгаяш шӱдышт. Мемнан ял гыч Пӧтыр Иван Райка, Пӧтыр Любой корныш лекшаш улыт. Варашрак кодын миенам. Леваш йымалне – Роза. Ӧрымат. Моло-шамыч мешакым оптенат шынденыт. Виса гыч Роза ден коктын нумалаш кодна. Пушкыдо кидшым кучем, мешакым авалтена, орваш оптена... Ондак тудыныш, вара мыйыныш... Ынде кидше омешем кончаш тӱҥалеш... Пушкыдо ӱдыр кид... Тиде кид шӱем гыч ӧндалеш гын, Карманкурык сӱмырла... Паша пытыш. Куанже могае – шуко шагат пырля лиям. Ондакше шонышым, имньына-влак йыгыре каят. Уке, Кугу Шале вате коклашкына пуртен колтыш. Сӱспаным уэш кылдышыла койын, шогалтышым. Саде вате вучаш ыш тӱҥал, ончык лекте. Почела лийна, чонем ылыжеш. Усола курыкыш шумеш тыге кайышна. Мыйын Симукемат ончал манын, пӱкшерме лоҥгаш шикшалтым, тыште пӱкш шагал огыл! Урвалте йымалне, кӱшнат э кӱрам, э кӱрам, картуз тич погышым, помышкемат ситарышым. Тайылым кӱзен шуыныт. Йолем мландыш логалде, Розукем дек куржын мийышым, тудыжо саскам поген нале, чылалан пуэдыш. Куаненамже кузе-е. Мыланемат шке паем кучыктыш, воштылына, чонна модеш. Моркышто ястаралтын, Усола ялыш мӧҥгеш толына, урлыкаш кокияш шыдаҥым налшаш улына. Ик начальникымат ышна му. Колхоз пакча воктелан шогална. Киярым пеш погат туштыжо... Йодын нална. Кӧ кушто шотым муын, пурын шинчылтына. Роза мыйым шке декше ӱжӧ. Школышто мо эртымым монден гын, уке гын? Шӱмжӧ нимомат ок шижтаре мо? Уке, тугай мут ыш лек! Шкежат шым тӱҥал. Мӧҥгӧ тарванымек, эн вараш кодаш лийым. Розаже мом ышташ тӱҥалеш? Имньыштым ачалкалат. Мый тыпке веле шинчылтам але... Роза мыйым ончалеш. Коктын кодна! Почешыже тарванышым, имньым ом покто. Ончем, тудат эркыштара. Моло йомын пытышт, умбалне лийыч. Чон вургыжаш тӱҥале. Молан ок вашке тиде?

Тайылыште Розан имньыже кудалаш тӱҥале. Эрдене кычкымыже лушкен улмашат, торта сӱскылым нӱжен, вуж-ж ончык лектын. Имньым шеҥгеч орва шуралтыш. Лӱдын, чот-чот тарваныш. Симукемым телефон меҥге вашеш кодышымат, поктен кучышым, пеҥгыдемден кычкышым, эшеже сорлыкым пурлыктышым. Шинчылтына коктын ик орваште... Яшпатыр ото тураште шӱдыр-влак волгалтыч. Кумда пасулашке, олыкыш кас пычкемыш шарлыш. Корно кӱчыкемеш, вашке ойырлыман лиеш. Мутланыме шуэш, чон йӱла. Мом ойлаш гын тудлан? Тудын ончыклыкшо раш пале, эшеат тунемаш кая, изиш гыч туныктышо лийын кертеш. А мый? Можо мыйын раш? Нимат раш огыл. Тӱтыра коклаш йомынам – могай гына шонымаш ок пӧрд.

Роза мура ик мурым, Роза мура вес мурым. Кугу Шальын тулжо волгалтеш. Корнывож... Ялыш шушаш дене веле мурен чарныш. «Чеверын. Сайын кае, Роза», – чеверласен ойырлем. Правленийыште техничкылан кагазым коден, мӧҥгӧ кудальым. Ну, вашлийна, шуко шагат пырля эртарышна. Но мо лие? Нимат... Можо карген мыйым тынаре, йӱкем йомдарен, чыла мутым мый дечем шылтен, капем тӱҥгылтарен, кидем коштен, ӱмылыш савырен? Нимо шот уке тыйын, Толя! Ала-молан илет тольык. Вет ӱдыржӧ вученыс, шижамыс... Мутетым, ниялтыметым... Чыла йомдарышыч. Ньома, ньома! Кугу йӧратымаш кугу ойгым пуэн – тетла нимом. Тыгай йӧратымашлан пырля лиймыжат пиал такше. Тау!

Сентябрьыште Морко педучилище гыч икымше ден кокымшо курсым вес районыш кусареныт. Роза уке... Район мыланем пустаҥе. Тудо кокымшышто окас. Мый пареҥге пасу гыч роколмам шупшыктем. Мӧҥгыштем ик минутымат шогымо ок шу. Вашкеракын армийыш каен утлышаш ыле. Шижыда чай, мӧҥгыштӧ мо ышталтеш, нимат тетла ом возо: эре иктак – тума, кредалмаш, ушкалымаш, ойго, нужна, сур илыш. Налыт гын, мӧҥгеш нигунам ом тол! Лӱдамат: ала трук тазалыкем келшен ок тол?! Куш пурыман тунамже? Шӱм тураште тыгодым шуралтымыла чучеш. Шӱм коршташ тӱҥалнеже огыл дыр?! Тыге шуралтымым ик ий лиеш шижам. Ондакшым эркын име дене тӱкалта ыле, ынде чӱчкыдынрак, писынрак, келгышкырак налеш. Сандене ачам дене ом лӱшкӧ, пеш талын тудын дене кредалаш кӱлеш гынат. Тугак Вачий вате денат, мемнан денат илыме шотым ышта. Мыланем садиктак. Шонем: тиде ача деч шочмо ок кӱл ыле мыланем. Чынак, каяш да пӧртылаш огыл – вот!

Октябрьыште ик кечын Азъялыш перныл коштым. Сельсоветыште шинчыме годым секретарь Виктыр Филиппыч, телефон трупкам налын, писын возаш тӱҥале. Армийыш каяш повесткым сераш спискым пуат улмаш. Коклаште мыйынат лӱмем лекте! Ну вет шыргыжал колтышым, кугун гына шӱлалтен. «Логальыч, мом тынар куаненатше? – манеш Виктыр изай, Анатолий Филипповын азийже. – Латшымше октябрьыште рушарня кечын тӱтӱтым ыштет!» Кастене иже мӧҥгӧ тольым. Нигӧлан нимом ойлымаш уке. Кум кече эрта – эре пашаш коштам. Авам пален налын, кӧ-гынат шуктен. Йыгылаш тӱҥале: «Ойленат от улыс, ынде аракам шолтен шукташ ок лий!»

Шымше ноябрь вашеш Арбанын «Кеҥеж йӱд» комедийжым модаш лийна, ондакат тудын дене шуко яллаш коштмо. Тывеч-тувеч уэш ачалкалаш веле кодеш. Кок касыште шуктышна. Пошкудо-шамыч пеш куанен ончышт. Ботинкылан Ана акамыт дек Устье Шораш миен тольым. Ала-могай рушын кудалтымыжым верешт пуышт. Ончышт, ужатышт. Тушкыла кайыме годым Милай Любой дене корнеш пырля лийынна – тудо изиш мыланем келша. Канторъялыш шумеш йӧратымаш мо тугайым ойлышна. Келшен тыгак Кугу Элексей Юля. Келшен Япык ватын Найук. Но кажне кеҥеж мыйын шкет лиймаште эртен, лач Розак веле шӱмемлан оза ыле. Эше спектакль кастене Порпин Миклай Сонюкым кученам ыле шол, ик касым правлений пӧртеш эртарышым. Эр велеш шулыктарен шуктышым.

Кок кече кодо ялыште илаш. Кастене Кабаксолашке Йогор курскаймыт дек унала миен тольым. Кастене пошкудо-шамыч поген наҥгайышт – пӧрт мучко коштманыс. Чеверласаш тыгай йӱла уло. Руштмешкем йӱым. Вараже конюшныш толын, Ондрий Миклай Маний дене йӱдым эртарышым. Порпин Сонюкат тольо, но йӱкым ышна пу. Тудыжо лач мыйымак кычалеш ыле!.. Вес кечыжат тыгак эртыш. Андрий Ойсим йолташем саде конюшньышкак пакча гочшо ужатен колтыш. Маний вученак шоген. Эрдене шурен кынелтыш: ончо, манеш, тендан пӧрт окнада йӱдымат ыш йӧрӧ, кызытат йӱла. Мийышым. Ивук вучен шинча. Наҥгайыш. Тачыже ынемак йӱ ыле гынат, кузе чаркам от нал оза деч? Туштат, Ойсим денат колталташ вереште. Япык ватын Найукмыт дек шкеак ӱжде пурышым. Найук нершовычым пӧлеклыш, шинчавӱдшӧ лекте: «Тыйымак шонен иленам мыйже» мане. Осып Йыван вате мелна кочкаш наҥгайыш. Ӱстембал тич йӧр, шокшо, пушлана веле. Пакча шеҥгекше лектым. Кугу пӱя шарлен возын. Шукерте огыл вет «Уважаже, уваваже, эшуйжо куна-а-аре» юарлен, ноло йоча коштым. На теве, армийланат кушкын шуынам.

Индешылан суртем гыч лектым. Шорто авам, шорто шӱжарем, шортыч пошкудо-влакем. Шижыт мемнанже: мый уке лиямат, ачам эшеат чот авам кыраш, йочам шотлыдымын лӱдыктылаш, индыраш пижеш... Анис почиҥга гоч ошкылманат, пошкудо-шамыч туштат уремыш лектын шогалыныт, кидыштышт кленчат, пурлешташ йӧрат койыт. Йогор Вачий мӱй пӱрыжым пуртенак йӱктыш. Чотшак шым рушт. Кугу Шальыште Выльып Вачий тукымем ошым нале, туштыжо стаканым тичмашынак колташ логале. Викентий, Олюк шӱжар, ачай военкоматыш шумеш имне дене наҥгайышт. Корнышто эре мурышым. Розам шонен, шинчавӱдем ситышын йоктарышым. Чылажат вет ушышто, чонышто веле огыл, эше кылымде тураш чумыргымыла чучеш, да тиде кылдышым ынде трукышто пӱчкын ойырыман. Чеверын, шочмо ял!

Военкоматыш кӧ толшыжым уремыш ышт лук, южышт чот руштыныт. Йошкар-Олаш машина дене кудалына. Шып шинчена. Юалгын ок чуч. Кугу Шальыште ик палыме еҥымат шым уж. Роза, Роза, кушто кызыт улат? Кум ийым ынде ушыштем гына илаш тӱҥалат, очыни. Шинчавӱдемын шонанпылже йымалан шоссе корно воктен Купсолам кодеш, шкемын пӧртемат ужам. Кӱшыл ял тураште улына. Лум тӱҥале. Ала-кӧ пырням конда, кӧжым палаш огеш лий. Кодо мыйын йӧратыме пасуэм. Октябрьскийыште шуко машина гыч волен, иктеш чумыргат. Ик призывник уке ыле. Кычалаш тӱҥальыч. Кузовыш кӱзышт. А тудо... колен шинча... Утыждене йӱын, маньыч. Шӱмжӧ чытен огыл. Луктын, мландыш пыштен, шӱлышымат пуаш тӧчышт – арам.

Че-ве-ры-ы-ын!

Мо пӱралтын ыле Каврий Толян чевер чонжылан, первый гана школыш куанен кайымыге, йӧратымашым ужын, тудым ӱдыр велым вашлийдегеч, шуко орлыкым вуй йыр пӱтырен, шочмо ялже дечын чеверласыш. Утлыш, викшым гын. А ынде вес чонжо, ужаргыж годымак кинде кольмеш коҥгаш пурен, ӱпым йӱлалтен лекшыже, мом ужеш, мо тудлан пӱралтын? Каврий Толян киножым шеҥгекыла пӱтыралын, Кушак пӧртыш куснаш верештеш.