– Вияҥше социализм идеологий озаланыме годым писатель семын пычырик гына йол ӱмбак шогал шуктышо семын тоштымак шонкалыме ынде шуко еҥлан, поснак самырык тукымлан, кӱлешланат ок чуч дыр. Молан мый вияҥше социализм идеологий манам, а коммунизм идеологий огыл?

Тиде чылалан иксемынракак шонымо, рашлык: коммунизм саман нигунамат нигудо элыштат илышыш шыҥен пурен шуын огыл, Юмо семынак каваш сӱретлалт кодын. Юмын латкок сугынь мутшо утларак реальный ыле: ит пушт, ит шолышт, йолташетын ватыжым ит алгаштаре, ачат-аватым шотло, тулеч молат. Таклан огыл кодшо курым мучаште коммунист партий тиде латкок Юмынсугыньым шканже саҥгаш пижыктыш: Коммунизмым чоҥышо-влакын моральный кодексышт, мане, тиде. Каласыш: тудын почеш элыште чыла илышым виктараш кӱлеш.

– Коммунист саман дене мо лийын пытыш – чылажат мемнан шинча ончылно. Кол семын вуйжак шӱйын кӱрльӧ. Латкандаш миллион рядовой коммунист СССР кузе шаланымым ӧрдыж гыч «амыркан наблюдательла» парнямат тарватыде ончен шогышт. А кузе мураш туныктымо улына ыле: ик шеч шочмо мландынам нигӧлан она пу, весынат огеш кӱл. Теве тыланет лийынат шинче: ик шеч мландет веле гала, уло завод-фабрикетым, мландет ден чодыратым, эҥеретым нерет йымачак яра шӱдырал налыт. Да нальыч, ужалышт, пытарышт, а калык ваучерже денак ондалалт кодо. Мемнан вучымо коммунизмна каваште ынде сайынак сӱретлалтеш: Иисус Христосын коммунизмже да латкок сугыньмутшо. Шалатыл пытарыме черке ден собор-шамыч, тоштыжо, да угыч эше чаплынрак нӧлтен шындыме-шамыч, кавашке вуйым шӱшкын шогальыч: теве, коммунизм эреак Юмын гына лийын да тудынак кодын. Акрет годсо философ Платон, Диоген, Аристотель, Кампанелла-шамыч серен коденытыс: лач тыгай эрыкан илыш умбакыже мланде ӱмбалне сад семын пелед шинчеш. А ме ешарена: тунам гына тудо лиеш, кунамже мланде ӱмбалне илаш кодшо айдеме вес тыгай айдемым ӱмырыштыжӧ вашлиеш да эн чот куана, тиде вашлиймашым пиал семын колымешкыже саклен шонаш тӱҥалеш.

– Тыгай шонымаш такланак огыл дыр вуйышкыда толын?

– 1940 ийыште шочын, 2000 ийыште мый пенсийыш, але кузерак ойлаш тӱҥалын улына, сулен налме канышыш, лектынам ыле. Лач курым мучаш! Илышыштем цифр-шамыч эреак ала-молан кугу рольым модыт. Мемнан годым «гороскоп» мутым шыргыждегыч ойлен ончо-ян, але шыпак черкыш юмылташ пурен лек да иктаж еҥ тидым ужын, вуйозатлан миен каласыже – чыла-а, тунамак пашат дене чеверласет веле. Еҥ да йолташет-влаклан палыдымын вес олаш миен, шолып гына черкыш тынеш пурен толат, йочатым, пелашетым пуртет эше. Тыге улде мо, Юмыжо але пӱрыдымӧ-шамычын чоҥен шындыме юмыдымо илышым шымлу ныл ий чытен илен. СССР-ым шалатен да эн кугу намысдыме илышым колтен – капитализмым: шымлу ныл ийлан ӱчым налаш! Вот, ынде тый миен ончо кугу поян деке пашаш пураш йодын. Вот, кай да тунем самырык вует дене окса деч посна. Вот, иле!

Мо лийын пытыш мемнан шинча ончылно элна, кугешныме, моктымо да чапландарыме Совет элна дене – тиде мыланна кыша деч посна нигузеат эртен огеш кай. Мый манам, мемнан витлымше-кудлымшо ийласе самырык семын, ну, ынде шоҥгемше тукым дене илышылан.

– Чыла тидын нерген тореш-кутынь курал-возен лекме книгалаште, кӱжгӧ журналлаште…

– Еҥын возымо еҥынешак кодеш, шке возыметлан ок шу. Серышыже, еҥже, вет тӱрлӧ-тӱрлӧ. Иктышт шалатыл кертмылан дотово куаненыт, весышт маныт, йӧра эше тыгай илышыже толын шуын – ынде мом шонет, тудым ыште, мом ужат – тудым возо. Но кунар тыланет вольнам пуат, тунарат веле нимо ок сералт. «Изишак» дечат оксат шукырак гын, книга почеш книгам пелтен лук. Писатель ушемышкат пураш корно кугунак почылт шинчын, мемнан годсо гай мо кызыт?

– Чынакак, тиде вольнам автор-шамыч кучылтынак-кучылтыт: сборник почеш сборник. Лӱманракше тушто шагал коеш, эреак кызыт мартеат ала-кушто шочын толшо-влакын. Тиде, мутат уке, сай. Но молан огыт кой тавален налшаш книга-шамыч? Мутлан, Лекайнын «Кугезе мланде», «Кугу сарын тулыштыжо» роман-шамыч гай?

– Пытартыш тыгай книга икте ыле: Осмин Йыванын «Кава ден мланде коклаште». Лӱмынак марий кугыжаныш книга савыктышын кевытышкыже миен нальым. Пеш кугу куан дене окен лектым. Эре вучышым: вот ынде Иван Иванович сталинский лагерьыш кузе логалмыжым, тушто мом ужмыжым пуа гын, пуа-а! Но… Лагерьыш логалме марте илышыже кузе да кӧмыт коклаште эртен, чыла-чыла уло, пӱтынь родо-тукымге, пелаш-шамычше дене кузе илымыге. Да умылышым: Осмин таҥна лач икымше книгажым веле возен пытарен. Кокымшыжлан ала вийже ситен огыл, ала ынежак сере улмаш – утыждене вет шеме лиеш кокымшо книгаже… Илаш да, умбакыжат шкендын гвардий коклаштак ойгыде почаҥнет гын, тыгайжым тӱкалаш чонет уло годым от тошт. Да кенета лагерьым эртыше Варлам Шаламовым шоналтен колтет. Тудо тоштыныс! Меже, марийже, мо деч лӱдын шинчын улына адакат?!

– Тыгай йодыш шочеш тыматле мутланымаш гыч. Калыклан кӱлшӧ, калык йодмо сылнымутан литература… Могай юзо виян лийшаш тудо? Ну, шонет гын: возымет лектын гына шужо – тунамак лудшо калык налын пытарыже.

– Вот ынде лач тушко шуна. Арам огыл мемнан годым, мемнан жапыште критика тӱен-тӱен умылтарен: кеч-могай возышынат гражданский позицийже лийшаш. Тый вет, возышо еҥ, шке калыкетын эргыже але ӱдыржӧ улат, ачат-аватын, шочмо мландетын. Сылнымутым возаш йӧршӧ лий манын, тыйым нуно йол ӱмбак шогалтеныт, ончен-пукшен-йӱктен, туныктен иленыт. Кажне еҥжак огыл вет тыгай возымо мастарлыкым поген ситара – ӱмыр мучкылан перо дене таҥлалташ. Тугай кугу да суапле пашалан шочынат... Ынде вот, кушкын, тунем шуынат да, тый дечет калыкет вуча: мо дене тудым куандарет? А тый тиде ӱшаным от суло, эреак йӧратымашет дене аҥыргылат. Кӧжӧ вара тыйын олмешет чыным, ик чыным, кеч тудо художественно шонен лукмо лийын, но чын – возышаш? Граждан мер позициет уке гын, лудшетлан ок кӱлыш савырнет.

Мый лач тыгай задачым, маншаш, вачӱмбакем пыштен ончышым. Курым мучаште тӱҥальым. Йодыныт ыле шарнымаш книгалан Валентин Колумб нерген сераш. Вара ончем, Колумб мартеже ме кузе илен улына – тудым ӧрдыжеш кодет гын, ручкажым кучыманат огыл. Тыге шочо витлымше ийласе, кодшо курымысо, геройын, лирический геройын, образше, тудо мыйын гоч, возышын гоч, кая. Шоненак пыштышым: печатлалт лектеш манын, нимогай ӱшан уке, ме шке гыч тӱлен книгам лукташ кӱртньӧ корным але Уралмаш заводым шолышт поен она ул. Но возен кодымо лийже, кодшо вес курымлан тиде лирический герой! Тумарте мыняр тукым вашталт сеҥа? Садыгак тоштымат кычалаш тӱҥалыт: чу-ян, мом тиде Юрий Галютин возен толашен да илымыж годым печатлен кертын огыл? Шарнеда Лермонтовын « Герой нашего временижым»?

– Э-э, тыштыже утыждене-ла! «Ончыко» журналыште ынде мыняр номерыште лудна да!..

– Йӧра эше марий сылнымутын ик айсбергше кодын: «Ончыко» журнал. Таум ыштем, икымше книгаже саде «Илет гын, ужат» роман-трилогийын лач тушан лекте. Лудшо-шамыч йодыт: а тидыже чынак илышыште лийын але шке гыч шонен луктынат? Эше ик гана манам: шканем шкемын ончылан задачым шынденам: сита шонен лукмым погаш, ынде тӧчен ончыман илышыште мо да кузе лийын – тудым, лач чыным гына пуаш. Лийже тудо кеч возышо авторжым шӱктарыше, ӱлык шындыше, лудшо ончылно лӱмнержым волтышо, – эх, тидыжымак почмыжо огеш кӱл ыльыс манаш таратыше. Тек вурсат, каргат, шылталат. Но мо лийын – тудо, лач тудо, тетла утыжо – нимо! Мо кудло куд ийлаште илымаштем лийын, тудо. Тыланда ик фактым каласымемжат сита, очыни. Кум судым эртышым! Вот, кокымшо ден кумшо книгалаште, руш манмыла, полнометражный кум судым кузе эртыме – чыла кузе лийынжак, чон кузе йӱлымӧ, шикшме, шӱчаҥме – ончыкталтеш-сӱретлалтеш. Путырак кугу чатлама вуем гоч кайыш. Да эше марий книга издательствыште адакат полнометражный кок партийно-государственный, судет дечат кугурак значениян, контроль комиссий. Кок комиссий! Манаш веле. Да эше почела!.. Кузе эше «Авамланде» почеламут дене возымо кок книгалан мом, кӧмыт деч чытен лекташ логалын, тудат пурен шинче. Икманаш, илыш тиде трилогийлан чот-чот шуарыш. Мый ом ойлен кодо гын, кӧ?! А Колумбым 1957 ий гыч 1974 ий марте палымемже мом шога?.. Романжымат тугак лӱмдынем ыле: « Марий колумбиаде». Да пӧртылам ынде мый лучо тиде лӱмышкак.

«Марий Эл» газет редакцийыште сулымо каныш годымат ик ий пашам ыштышым да вараже вольна киндыш куснышым, технический университет воктен «Легенда» кафем йӱдым-йӱдым оролышым. Тӱжвач тӱкылалт возат да вачӱмбакет ырес дене Юмым пыштет, йӱдвошт мо шоныметым возо веле, тыгеракын вуйге-почге шуҥгалтым йоча пагытыш, да эшежым мемнан дене да ош тӱня дене чеверласыше Колумб дек, тидлан, чеверласыме татлан, 28 ий эртен ыле гынат, шонаш кӱлеш: шӧртньӧ эн келгыште мланде йымалне кия гынат, шӧртньӧ лиймыжым огеш чарне – мӧҥгешла, ушышко утыр веле волгалт толеш, чылажымат угыч тӱрлӧ семын шуко йыжыҥ дене лончылен шонкалаш да у семын умылаш тарата: тудын дене мо ышталте гын, молан чыла тиде туге лие, амалже кушто, можо пытарыш?

Да вот куштыжо вуйым кидет дене кок велым авалтет: мо кодо тудын сеҥен налме поэзий курыкышто мастерын укеж шеҥгеч. Утыр кӱш кӱзышна але ӱлык волен кайышна? Мутат уке, волымо! Но Чалаймытын гай дидактикыш, риторикыш, образдыме газетласе ончыл статья мартежак огыл. Ӱдырамаш поэзийын йӧратымашыже ӱлык вочмо деч кучен шогалтыш: илышын самырык философийже, йӧратымаш лирика чараклыш, тау. А ынде Колумбын гай кӱкшӧ мастарлыкан вес поэтым вучаш да вучаш гына кодеш. Тудын семынракак талын тиде эртыше кумло ийлаште возымо тӱвытак ок кой. Такше гын, шонен ончет да, марий коллективизацийысе рвезылыкын эн тале поэтше Олык Ипайын кумло шымше ийласе трагедийжым шотыш налат гын, вес кугу Поэт толмешке шӱдӧ-кок шӱдыжак огыл эртыман, вет Валентин Колумбын шочмо ийже – 1935-ше ий! Юмын йӱла кумыт гын, тугеже кумшо поэтнат лийманак. Кунам тудым вашлийыт ынде? Очыни, тиде локтылалтше савырголтыш пагытым сӱретлен пуаш ондакракат шочын кертеш, Юмын йӱла кумыт гын, шотлыза, 1974-75 ийлаште иланыше кумшо гений...

– «Георгий Пушкин» икымше роман, прозыштет кузерак шочо?

– «Марий Элыште» тӱҥ редактор В.А. Матюшев ден кабинетыште шинчылтына икана. Перестройко-савырголтыш годымет газетнан тиражше ӱлык шуҥгалте. Петр Корнилов годым «Марий коммуным» коло ныл тӱжем еҥ кажне кечын налын шоген гын, ынде – вич-куд тӱжем. Тиде шот мо?

– Мом тугайым шонен мумыла ыле, а? – шинчалыкше гоч мугыльын ончалеш Василий Александрович.

Мыйже кушто огеш кӱлыштыжӧ пешак вияш шолан улам да, ойлен колто: «Сельхоз-навоз дене нигузеат ончык от кай».

– Партийно-политический газетым сылнымут альманахыш савырынет огыл дыр тыйже? – кере мутланат тале ыле тудо.

– А мо?! – мый шум шогалтышым. – Сылнымут деч посна могай газет тений саманыште илен лектешыже, ну? Давай мыланем кажне номерыште кок полосам. Иктешыже номер гыч номерыш повесть ден романым колтена, весыштыже ойлымаш-шамычым да поэзийым, куштылго кавалерийым, мыскарам, калык мурым, туштым, сылнымут садвечым, «Шуматкечын – шем мончашке» лӱман сатирым да монь. Лектыныс жапыштыже «Марий коммунеш» «Пачемышын умдыж дене» полоса? Лектын, вара тудо посна «Пачемыш» журналыш савырнен. Тудым такше «Пачемышым» ыштыме ок кӱл ыле, лӱмжым Шкетанымак кодыман улмаш: «Арлан ден Кестен».

– Кӧ тунаре возаже вара?

– Мый часыже романым кондем, материалже ямдак. Георгий Пушкин илымыж годымак дневник оражым мыланем пуаш шӱден коден.

– Тӧчен ончо туалгын, – пытартышлан каҥаш мучашлалте. Тыге кок полоса сылнымут газетыште кажне кечын каяш тӱҥале. Лудшо-шамыч кожганышт. Тиражат вашталте. А мый шотем дене романлан пижым. Кок-кум тылзыште тудо шуо! Печатлышым машинкеш да Матюшевлан лудаш пуышым. Ынде пеш вучем.

Ах, кузе чаманалтеш тошто номенклатур политике деч ойырлаш аптыраныше вуйлатышым?.. Туштенрак мане:

– Лудым. Юрваныч, тый ик анекдотым колын отыл? Юмын мландӱмбалне порядкым ыштыл коштмыж годым кӧмыт шке верыштышт лийын огытыл?

Да шкежак воштыл колтыш: «Артист-шамыч! Нуно гастрольыш каен лийыныт улмаш. Сандене театрыште илыш шот уке, ватан-ешан улмымат шотыш огыт нал. Чыган орала коштмаште чыла пелашыштым весе дене путаен пытареныт. Но возымет сай. Са-а-ай! Тольык газетлык огыл».

Тиддеч вара саде роман ӱстелыштем ик ият пеле утла кийыш. Чу, шонем, «Ончыко»журналыш намиен пуышаш. Шонымо – ыштыме. Мый омат мужед, омат вучо, журналышкат ом кай. Увер шокта Анатолий Тимиркаев деч:

– «Георгий Пушкин» романетын гранкыжым журналыште шке толын лудын кай, йоҥылыш ынже код…

Вот айдеме гын, айдеме! Кугу буква дене лӱмыштым возышашлык айдеме коклаште мыйын эше икте ешаралте: Анатолий Тимиркаев. Тымарте улыт ыле эн кугун ӱшаныме, пагалыме, аклыме коклаште Семен Вишневский, Геннадий Матюковский… Геннадий Ивановичше огыл гын, «Авамланде» почеламут дене возымо роман тӱням огешак уж ыле. Тиде раш. Палдарышаш улам: Геннадийын пелашыже Елена Яковлевна Королева ден мыйын Людмилам туныктышо-влакым усовершенствоватлыше (ну, мутымат муын улыт вет!) институтышто пашам пырля ыштеныт да Матюковскийын колымыж деч вара шке декше пачерышке ӱжӧ. «Мый тыланет ик-момак каласен кодышаш улам», – мане. Мийышым да ӱстел воктек шындыш, шинчавӱдшым ӱштын-ӱштын тӱҥале Геннадий Ивановичын марий сылнымут пашаеҥ лоҥгаште могай-могай ойгым ужмыж нерген, кӧмыт кузе тудлан корным авыркален шогеныт. Тидын марте мый Гельсий Зайниевын тӱрлӧ писательлан ыштыме «реабилитаций» очеркше-шамычым шагал огыл лудынам, да тылеч варажат. Мутлан, Мария Евсеева – Морко вел Азъял ӱдырамаш писатель-туныктышын ӱмыргорныжым, ӱп шогалмешке чытамсыр корным эртыше курыкмарий писатель Никандр Ильяковын пӱрымашыжым, молымат. А тыште писательын пелашыже тунар факт-шамычым тичмашын луктеден опта, мом чытен лектын ты марте Геннадий Иванович Матюковский…

Мут, тудо, южеш шалана да кая, маньым, тек очерк семын кодеш, возен налшаш, але, пеш уке гын, интервью семынат илен лектеш. Вот, але марте палыдыме эше ик пӱрымаш романлан материал семын портфельышкем пурен возо. Тиде тичмаш глава, посна глава лие. Чаманалтеш, Елена Яковлевна 2006 ийыште мемнан дене чеверласыш да шке пелашыж дек Юмынтӱняш кайыш.

«Георгий Пушкин» романын шочмыжо «Ончыко» журналлан кӧра саеш пӱралте. Звенигово да вес районла гычат серыш-шамыч толедышт: черет дене лудына – возеныт. Кугыжаныш премийланат лукмо ыле тиде пашам.

Игорь Андреевын Сибирьыш каен колтымыж деч вара мыланем «Ончыкыш» ответственный секретарь семын мияш темлышт. Але марте эре-эре шонен илем ыле: «Марий коммунышто» да «Марий Элыште» ыштенам, тылеч ончычшо Марий Турекысе «Знамя» райгазетыште, лу ий марий книга издательстыште, вич ий «Пачемыш» журналыште. Неужто ӱмырыштем Юмо пӱренак огыл «Ончыко» журналыште ыштен ончаш? Валентин Колумб эше «Марий коммуна» гычак налнеже ыле «Ончыко» журналыш ответственный секретарьлан, но, «Таир» рестораныш тудын ончыктымо жаплан миен шудымемлан кӧра, Капитон Галкинлан вереште мыланем пӱралтшашлык пиал. Эх, ыштен ончашет улмаш кажне кечын журналыште Валентин Христофорович Колумб дене пырля!

Да вот теве журналын тӱҥ редакторжо Анатолий Тимиркаев «Ончыкыш» нале. Куанже, куанже могай!

Шукак огыл гынат, мыланемат Юмо сай айдеме-шамычым вашлияш пӱрен. Петр Корнилов… Мондалтдымашын честный кристалл-коммунист, тугаяк Анатолий Тимиркаев, – тидыже шкенан ийготымак поктышо йолташ, Геннадий Матюковский, критик Г.Куликов, критик-литературовед Г.Сандаков, кунар-гынат мый декем поро Александр Селин, Валентин Исенеков, Анатолий Филлиппов, Валентин Осипов-Ярча, Василий Матюшев, Александр Абдулов, Александр Мичашев, Валентин Колумб, Аркадий Федоров, Альберт Степанов, Еремей Герасимов, Василий Миронов… Тиде списке шуйна да шуйна.

Алексей Александров-Арсак огыл мо мыланем кидым шуялтыш эн неле-йӧсӧ, умбакыже ала илен йӧра, ала иленат ок йӧрӧ веле манме тӱрыш толын шумо годым? Газет да журнал гоч честный кристалл-коммунист семынак кычкырал шындыш: «Титакдыме ӱмбакше тынар намысдымын молан лавырам кышкеда, ындыже чарнен кертман огыл мо?!.»

Редактор семын романым савыкташ мыланем полшыш «Ончыко» журналыште поэт Валентин Осипов-Ярча. Лач почеламутым гына серен тунемше гын, прозышто тудлан нелыракат ыле дыр. Но мыйын печатлалтме марте шкежат кугу школым эртен: «Мӱндыр мӧр олыкем» возымыжым савыктен. Да тудо ынде кугу книгаше савырнаш йӧршӧ лийын, пытартыш ужашым сера. Посна книга лийын лекташ авторжо деч произведений вийым налын. Очыни, вес ийын печатлалтеш.

– Поэтын возымо прозыжо молын деч оҥайрак манмым колынам. Поэт Анатолий Бикын романже шарналтеш. Да теве манна – Осмин Йыванын романже. Ярчат тугаяк поэт. Да эше тенданат, тевыс. Евгений Евтушенко, Моско поэтет «Ягодные места» романым серен да «Роман-Газетеш» савыктен. Чынакак, поэтын мутшо чылт вес тӱрлын йоҥгалтеш. Сергей Есенинын эше «Яр» повестьше… Но мыйын шаҥге ала-кудо тӱрым тӱкалтен кодыма гыч йодышем ыле. Саман вашталтын, марий сылнымутыш ӱдыр-шамыч деч молыжо ала-молан самырык гвардий гыч толаш ок вашке. Ондак вет илалше тукымын вачыж шеҥгелне самырык рвезе-шамыч ямдылалт шогеныт: Вишневскиймыт почеш, мутлан, Галютинмыт, Арсакмыт толын лектыныт…

– Йодыш нимаят тыглай огыл. Кагазеш печатлалтше мутын вийже мемнан годым висаш лийдымын кугу ыле гын, ынде шулдештын манашат тоштам. Озанлыкла гыч фельетоным конден, газетеш перен шынде – таче мо вашталтеш, кӧ ситыдымашым кораҥдаш вашка, могай вуйлатыше кугурак инстанций ончылно вашмутым куча? Иктат да нигӧат, нигунамат. Сандене мут так, пусташке гына каен йомеш. Но сылнымут – садланак сылне, тушто йомшаш огыл. Да, мыйын шонымаште, огешат йом. Мо кодшо курымышто литератур пасушто куралалтын, уке-уке да садыгак толын лектат, кӧ мом коден, чонетым куандарет. Але гына лудын пытарышым Н.Лекайнын «Кугу сарын тулыштыжо» романым. Ынде мынярымше гана… Чонетланат сайын чучеш, кузе сереныт ожно.

– Саман вашталтме дене марла возышо пӧръеҥ тукым шагалеме. Рвезе-шамыч огыт кой пединститутыштат, университетыштат. Куатанрак писатель-шамычат але тиде вашталтше саманым тӱрыснекше умылен да шымлен шуктен огытыл – мом илышыште тарватыман, кузе лийман, могай темым ойырен налаш?

– Возынет гын, чылажымат вет чот-чот палыман, коваштет ден шӱмет гоч колтыман. Шочо шке жапыштыже шем мыскара, кугу да чока криминал, шочыч секс велышкыла лупшалтше тӱрлӧ ойлымаш. Ӱмырышт кужужак ыш лий. Ончалза киоск еда, перестройко годсо чара ӱдырамаш сӱрет-шамыч куш йомын пытышт? Автобус ден троллейбуслаште водитель-шамычын кабинышт тич пижыктылме ыльыс… Мемнан калык «амыркан» семын секслан кумал ок иле, ынде тугай продукцийлан спрос манмет мемнан дене уке. Экранлаштат пич йӱдым ончыктат гын ончыктат, уке гын уке веле. Тиде вет капитализмын шочмо палыже – секс, бандитизм, вор, рэкет, чыла вере озаланыше пакыз шоя. Руш да марий айдеме нунын дене огеш алгаштаралт, чон йодмо семын огыл гын, шӱвалеш да кая.

Саман печкалтмылан вашке коло ият вашке шуэш, алят илыш кӱэмалт пеҥгыдемын огыл. Кечын мо-гынат плока велыш вашталтеш. Да эшеже мом вуча айдеме илыш деч – тудо нимаят ок шукталт. Эре-эре нелемеш веле, то налогшо, то пенсий пучымыжо, то окса шулдештме, то пашадар – чыве пагарлык.

Сылнымутан литератур лач чон паша веле, тушто окса ок мод. Писатель лийын, ӱмырем чоҥем, ешем пукшен луктам манын ӱшанышаш уке. Пашаже вот кушто. Газетла йыр погынышо рвезе, самырык литератор-шамыч чынже денак поэтыш, чынже денак писатель-прозаикыш але драматургыш савырнен кертыт мо, вот эше йодыш кия. Газет вет тиде эше сылнымутан литератур огыл. Тидлан вес тӱрлӧ кӱкшытыштӧ лийман.

Мыйын шонымаште, иктаж лучко ий наре эртымеке, тачысе кече гыч шотлен, могай-гынат произведений реформа саманлан пӧлеклалтеш, да икте веле огыл. Тыште але куралдыме аҥа кия. Кӧмыт шогавуйым кучат саде тайный власть кучемым палыше писатель кокла гыч, ме огына пале, кӧмыт тугайже, чот возышыжо, шочын толыт?

– Ынде «Ончыко» журналда дек куснена. «Марий Эл» газетыште литератур пӧлкам вӱдымыда годым тендан йыр шуко-шуко писатель погынен ыле. Ну, автор-шамыч, манам. У лӱм шуко лектедыш: Наташа Ендылетова, Платон Афанасьев, Яков Егоров, Валерий Мамаев, Сӱзлеҥер гыч Аркадий Рыбаков ден Валерий Рыбаков-Сӱзлеҥер, да молат. Кажне кечын гаяк кок полоса дене да монь ойлымаш, роман гыч ужаш, повесть, сылнымут странице, Чавайнын самварже йыр критик-шамычын чай йӱмышт, «Шуматкечын – шем мончаште» мыскара полоса – эше тунам Осмин Йыванат ила ыле шке «Ужар кече» лӱман сотармут аршашыж дене. Те кокымшо ий ыштеда «Ончыко» журналын ответственный секретарьжылан. Ӱмыргорныштыда тиде шке шотан кугу савыртыш, очыни. Да эшежым тений марийын рӱдӧ, пагалыме, лудмо, эре-эре лудын шогымо «Ончыко» журналже 2006 ийын кандашлу ий лӱмгечыжым пайремлаш тӱҥалеш. Журнал йыр автор-шамыч эшеат шукырак ешаралтыч дыр...

– Мыйын тыш толмо дене возышо, лудшо ешаралтын манам гын, тӱҥ редактор Анатолий Тимиршинович вигак каласен шында, мыскараж дене саҥгам гыч пера. Юмылан тау, икте толмо, весе кайыме дене журнал лудшыланат, возышыланат пучен але шукем толын огыл. Тудо эреак ик чапле кӱкшытыштӧ кучалтын да кучалт шога. Журналын йӱлаже тугай: шукыж годым возымо «игече» вашталтмым эскера. У деч у автор-шамыч марийыште шкенан Марий Элыште, Пошкырт, Киров да моло верлаште шочынак шогат. Тидым рвезештме семын умылымо ок кӱл. Самырык возышыжо, у лӱм, моло вереат иканаштыже огеш кой. Илалше тӱшка гыч пером икымше гана сылнымутлан кучышо ятыр, сулымо канышыш лекше гыч улыт. Нуно кугу илыш опытыштым шарнен толыт да так арам ынже код манын, шукыж годым шарнымаш-мемуар жанрыш опталыт.

Икымше гана ӱмыргорныштышт писатель-влак Аркадий Федоров ден Геннадий Пирогов – тудыжо але гына шымлу ий темме лӱмгечыжым пайремлыш, романыштым савыктен луктыч. Яков Егоров-Энсул «Ир шоган» повестьше дене корным почо. Торъял гыч Владимир Смирнов-Сэмэҥэр писатель ушемыш шогале, ятыр повесть дене кӱлешан ошкылым ыштыш. Путырак куандарен толеш «Ончыко» журналым лудшо-влак коклаште шарыше самодеятельный писатель да поэт, Звенигово вел Ташнур ял гыч механизатор Александр Федоров, Алан Эчук – возымо лӱмнерже дене. Чылт шкевуя тунеме, воктенже эҥертыш уке гынат. Пьесыжат, прозыжат, почеламутшат лектедат. Журнал верч мут кучышо редактор, поэт-редактор Осипов Ярча, тугак Николай Алексеев, отсек семын мыят кертмынажым полшена, корным пеҥгыдын тошкаш туныктена, кузерак ик мурышто мемнан полшымо деч посна огыл Россий Федераций писатель ушемыш тичмаш праван поэт семын толын шулдыраҥше Мардан Рая.

Кандашлу ияш лӱмгече «Ончыко» журналлан вияҥ шуын, йол ӱмбак пеҥгыдын-пеҥгыдын тошкалын, у саманыш ӱшанлын кайыме пайрем. Лудшо тӱжемле еҥ-шамычын лӱмышт дене марий журналым кузе от саламле?

– Ме тыште шкенан темына декак уэш лишемына, маннеда?

– Йылмем гычак налын каласышда, товат. «Ончыкеш» мо савыкталт лектын гын, ну, пытартыш коло ий пагытыште, чылт посна лудышымак веле ышташ кодеш але йыргешке ӱстелым погаш. Кукшо ынже лий ӱстелже тольык… Илет гын – ужат, кает гын – шуат, ыштет гын – илет, мыйын роман тыге шонкалаш туныкта. Да эшежым мучашмут олмеш ожсыла прозо дене огыл, а почеламут денак кошартынем. Поэзий корныш шогалаш тӧчымӧ пагытыште «Марий коммуна» газет редакцийыште сылнымут пӧлкаште ала-кузе йолташ-шамычлан тыге манын колтенам ыле:

– Пеш ондак ойырлынет. Але ме йодышланже ырен веле шуынна. «Илет гын, ужат» лӱман икымше книгат кошаргыме дене нуно утыр ешаралтыт. Такшым мыланем чучеш, кум книгаланат ик вуймутет, икымше вариант, келшен толеш: «Марий колумбиаде», молан манаш гын, чыла чыным возымет дене тудо жанр шот дене лийын сылнымутан документальный роман, эшеат оҥайрак веле, лирический геройжо искусство да культур, литератур пашаеҥ-влак коклаште пӧрдешыс. Валентин Колумбын чеверласен кайымекше умбакыже мо ышталт толын гын, тудын гоч мыняр гынат пален налына. Вуймут вет произведенийлан йошкар шӱртӧ гаяк, тӱҥалтыш гыч мучаш марте колчален налеш. Икымше книгат, кузеракын окышна, «Илет гын, ужат», кокымшыжо – «Кает гын, шуат», кумшыжо – «Ыштет гын, илет». Мучаш мартеже але вашталтынат кертеш, очыни.

Икымше книганаже журнал вариант дене мучашлалте. Кузе палемденат ыле, мом каласаш шонымет мучаш марте чыла шукталте мо?

– Арын школ дене чеверласыме тат ончыкталте. Лирический геройжо ойла: «Мый ынде Йошкар-Олаш пединститутыш экзамен кучаш каем, ала тушко тунемаш пурен кертам. Мыйын укем шеҥгеч йокрок ынже лий манын, Карманкурык йымак кузе пурымына, тушто мом ужмына нерген шанче фантазий лудышем окен кертыда». Тиде повесть вер шыгырлан кӧра журналыш ыш пуро. Книгалык вариантыште тудо шке вержым садыгак налеш. Туддеч вара Марий телевиденийлан пуымо, варажым кугу главашкат шуктышым, ты интервью кая. Прямой, вияш эфирыште шуко йодышым пуэныт ыле республикынан тӱрлӧ районлаж гыч. Нунылан кӧра передачыш мом ойлаш шонен толмемжым тӱрыс шуктен шым керт. Ынде тичмашынже тыште океда. Романын ончылмутыштыжо серымымат вуйыштыда кучеда дыр. Тудат ты интервьюлан полыш лиеш. Шижам, вуйыштыда икымше книга нерген шуко йодыш шолеш...

– А то кузе? Ешыштет эн кугу атеист-туныктышо Ойсим чӱчӱчын умбаксе корныжымак налаш теве. Мо ышталт толеш тудын дене?

– Тетла умбакыже ок ышталт. Ӱмыржӧ мучко туныктыш тудо тӱҥалтыш школлаште йоча тӱчам Кесемлак школышто, вара Кожлаерыште, тушеч Овдасола школыш кусныш да пенсийыш лекте. Калык просвещений отличник. Тудлан пӧлеклалтеш мый дечем ойлымаш, могай каткан улмыжым сӱретлыше. Да мучашлан-поран коклаш йоммыж годсо гаяк юзо йомак. Пораныштак туддек лектын ыльыс кож воктек ия ӱдыр. Тудо эшеат ик гана мучаш кечыжлан толеш. Атеист, Юмылан ӱшаныдыме манына да, манашыже, авамын колымек чылт шкетын Песатторойышто пачерыштыже илыш. Икана вашлийме годым кугечын каласен ыле: «Мый, палет, таче Юмоҥа ончылан оҥем ырыслышым. Ият улак ала-мо, мыйым пеш индырат». Мучашыже тудын пеш шучко ыле тольык. Ӱмаште 2005 ийын Красногорск каныме пӱртыштӧ ракатланыме кечыже мучашке шуынат, ноябрьыште мӧҥгыжӧ каяш тарванен, ала-молан вес еҥын курткыжым шкенжын пальто дене путаен чиен лектын – ушыжо шаланашрак тӱҥалын ыле. Йолын ала-молан кӱза шпал дене Шолэҥер станцийыш. Тушто ик ӱдырамаш ужеш. Автобусым вучен ноя. Чу-ян, Йошкар-Ола корнывожыш лекшаш манешат, могай толын, тугай машина дене чыма. Те вет паледа, Шолэҥерыш пурыде, вик корным ойырат автобус шофер-шамыч, Моркышкыла кайышыже. Вуча-вуча, да вучен ок шукто. Кылмен тӱҥшӧ, тудо остановко шеҥгек кожер-чашкерыш лектеш. Курткыжым кудашеш, тоҥедышлан пышта. Шкеже пинчак денак кугырген возеш да тӱп мален колта. Кылмен тӱҥшӧ-шамычлан вараже, мучаш толаш тӱҥалмек, иканаште ала-кузе капыштлан пеш шокшын чучаш тӱҥалешыс. Лач тунам пытартыш гана тудо Вончо коремыште кож воктелан поран коклаште ужмо ия ӱдырым вашлиеш. Шошым гына Ойсимын капшым йот кок ӱдырамаш муэш. Чиктен пышташ капше йӧрдымӧ лийын. Костюмым ӱмбакше колоткаш шаралтен пыштат. Шинчажат уке... Шкеже левен йога...

Купсола шӱгарлаште пелашыже Галина Семеновна воктен тоят. Военно-мемориальный Морко комплекс тудлан сар ветеран семын ярак гранит памятникым шогалта. Нылле кечыже шушаш гутлаште Игорь эргыже Купсола вуйышто школ, ончычсо Юрикынат тунемме школ ваштареш Валерка шольыжын мончаш олта, Семон Туларын гаяк пулатньык пурак-лавыражым мушкын колтынеже. Лӧкам шӱялтылеш, чатлама шокшым шуа да могыржым пуштылаш ямдылалтеш. Лач тидын годым тӱнӧ монча лук товар дене перымыла буҥ-ҥ-ҥ йоҥгалт кая.

Пырдыжыште аҥыртарыше пушым лукташ лӱмын ыштыме рож гыч тӱжвач кӧргышкыла лапчык петыртыш лӱйымыла лектын возеш: Биробиджаныште «Суворовский натиск» окружной воинский газетышкат, «Марий коммуна», «Марправда», «Ямде лий», «Рвезе коммунист» газетлашке да марий радиош йӱкан-йӱкдымӧ серышлам колтыл тунемше мемнан эн тале воинствующий атеистна, аважын юмылташ, кеч ик-кок гана оҥым ыреслаш шортын сӧрвалымыжлан «Э-э-эй! Ойледа-а-а! Нимат тугай уке. Мый марксистско-ленинско-сталинский салтак-материалист улам. Нимолан, анди-мундилан ӱшанымашем уке! Чылажат тиде поплан калык кӱсеныш пураш амал гына. Арамак черкыш те ондалалт коштыда!» манын, шуко гана оҥым кырыше Зосим Сергеевич Кушаков телыгоч кожерыште лум йымалне кылмен киен да ынде, пӱм кырен, эргыж дек мончаш ырыкташ пеш пурынеже. Игорьжо писын тарванен ок шукто да монча омса шкеак, нигӧн шӱкалдегеч-шупшылдегеч почылт кая. Игорь тыгай йӱлам пешак сайын пала да лӧкамвач воштылалеш:

– А-а-а, пеш чот кылмышыч аман? Тол, ачый, тол. Вот тевыс тыланет шокшым шуэм, шужо манмашке каен колтенат ынде, акрет вавает дек, – выньыкым чывылтен луктеш да тул гай кӱ ӱмбалан кучен пуштылеш, шӱялтылеш. – Давай, чыла кылмыметым ынде мушкын колто-ян. Эре-эре кычкырен шогылтат ыле: «Могай Юмо да монь, нимогай ият уке!» Ынде тушкет миен шуыч да ужыч аман Юметымат, иятымат, хе-хе-хе... Давай, мушкылт ынде сайын гына».

Молан ок лӱд Игорь? Юрийын аважын, Ольга Сергеевнан колымыж годым тыге чуриен. Первыйлан тыглай пу ыресымак ӱмбаланже Купсола-Кугу Шале шӱгарлаш шогалтен кодымо ыле. А ыресын озаже кӧ – нимомат серыме огыл. Игорь нержавейке пластинкеш точко дене шке серен кондем манын да мӧҥгыш толын, изи пӧртыштыжӧ – пулатньык пашалан лӱмын шкеак чоҥен шынден – койкышто тамакам шупшын киен. Тык вот, пластинкеш возен пытарымешке ырес озат то окнам перкален коштын, то омсам чумен. Тидыжым тыге умылыман, очыни: «Вашкерак, вашкерак серен пытаре да намиен пижыкте!» Малаш возеш – малаш ок пу вет, йӱкланен кынелта, умбакыже возыкта... Ушет ок кай мо вара.

Тыгакак лийын эше Игорь денак аважын, Галина Семеновнан, колымыж да тойымо годым. Тудланат шӱгарвалныже жаплан пу ыресым шогалтыме да тунамак сӧрымӧ: «Авый, ме тыланет мрамор гыч памятникым ыштыктена. Олег эргыч, эн кугуэтше, Йошкар-Олаште заказым пуа. Юрикланат ойлен ончена, ала тудат аважлан, Ольга Сергеевналан, пу ырес олмеш шогалташ тугаяк памятникым заказатла». Олег Руэмже гыч Юрийлан йыҥгырта: «Юрваныч, давай, тарване, ават тыйым тынар ончен-куштен толашен да, коли вара тудлан кеч мрамор пудырго гыч памятникым от шогалте? Такше, ойленат гынат, ескыч, Марпа вавайлан ыштыктена да мыланемат, молыжланат – керек, мемнан чонна тек эре вавай воктенак лиеш, пайрем годым вавай деран чумыргаш тӱҥалына. Заказ роскотат, корно роскотат тек иктеш чумырга. Тарванашет перна». Колыштде ок керт Юрий азийышт. Ыштыктат. Да Йошкар-Ола гыч Купсолаш конден, памятник-шамычым Кушак сурт леваш йымак пыштат – иканаште шогалтен от шуктыс, ала-можат кӱлеш эше. Да... омым йомдарат! Памятникын озашт отна йӱкым ыштыл коштыт, колен кайыше-шемычет. Мый кузе да мо лиймыжлан, кузе йӱкланымыштлан Ойсим чӱчӱн финалже нерген кӱлынак шогалам, тиде кумшо книгаште лиеш.

Лудшем коклаште материалист-атеист-идеалистат шагал огыл, илыш университетыште шуаралтше ондаксе коммунист-шамыч, туныктышыжо, эшеат кугу лӱман начальникше-можо... Нуно умшаштым шӧрынрак шупшылыт, очини, ескыч, ончыза, Галютинет мом толаша.

Академик Вернадскийын ноо-сферыже, Тибет курыкласе Шамбала, тулечат коч – марий ялласе чылт тыглай марий вате, марий кугыза-шамычын айдеме шочмо, илыме, колымо, кугезым сийлыме йӱлашт... Ӱп шогалман, чуриет какаргаш йӧршӧ ала-можымат колалтын. Мый посна книгалан материалымат чумыркаленам ыле, тушеч «Анди-мунди» рубрикылан ойыркален, «Пачемыш» журналеш, «Марий Эл» газетеш савыктыльым. Тиде авам дек Песатторойыш миен шуын. Икана воктекше шындыш да вурсаш тӱҥале: «Юрий, ушет укеак ала-мо. Осалже вет лӱмын тыйым возыкта, а тыйже калыкым, шкендым лӱдыктен языкыш пуртет. Тиде язык чыла шке ӱмбакет возеш. Шке языкетым, шке ыштыметым черкыш каен касарен кертат гын, калыкыным – уке. Возыметше туге лектешыс: ончыза, могай оньшлийдымашым, оньышвитымашым ыштен кертеш осал вий! Моктымашеш лектат. Юмыжо тыйын нерген вара кузе шонышаш? Чарне, аватым ит ойгандаре тетла».

Шонышым-шонышым, да авамын чын улмыжо мыланем раш лие. Чынакак вет ӧрыктара! Ӧрмыж дене еҥ шоналтыде ок керт: «О-о-ой, туалгын осалетын вийже авалташ лийдымыс, уштымтурак...» Тьфу-тьфу-тьфу! Каргыме лийын тудо, осал, шакше виет, да каргымак кодеш курым-курымеш. Иисус Христосын мландӱмбак кокымшо гана толмыж марте. А тудын марте алгаштара да алгаштара поянлык да мучашдыме секс шоя пророк-шамыч дене. Колымшо курым мучашлалте, СССР шаланыш, тудын чыла поянлыкшым олигарх ден купеч, буржуй тӱшка авалтышт, шке йымакышт поген нальыч. Нуно... эн пиалдыме улыт! Моланже гын, Юмо каласен: «Перед моим пришествием я отделю моих овец от козлищ». Чек вес велне Рокфеллер-шамыч шке поянлыкыштым тукым гыч тукымыш шӱдӧ-кок шӱдӧ ий поген чумыреныт гын, мемнан СССР-ыште «козлище-шамыч», олигархмытет, кок-кум арняште. Тыгеракын Юмын латкок сугньыжо гыч эн ончылно шогышыжым, «не воруйым», намысдымын пудыртеныт. Э, «не убий» деч вара кая чай.

– Ашламаш гыч тыйым, азам, ужга помышешыже ават телым чатлама йӱштыштӧ Купсолаш кудло меҥгым нумал конда. Романыштет ончыкталтеш. Корнышто лӱдаш огыллан «Али-Баба да нылле розбоньык» араб йомакым изи азажлан, тыланет, ойлен толеш...

– Йошкар-Олаште пачеран лиймек, «Марий коммунышто» Петр Корниловын замже Михаил Григорьевич Байков шке мӧҥгысӧ библиотекыжым ужалаш тарванен ыле. Акшым мый тӱлаш келшышым. Тыгеракын логале мый декем «Тысяча и одна ночь» араб йомак сочиненийын кандаш томжат. «Али-Бабат» ынде шкемынак лие. Тушто йомак вес тӱрлынрак кая. Но авам тудым эшеат чот сылнештарен ойлен моштен, чылт шке гыч шуко историйым пуртылын. Сандене пытартыш гана Карасим курскайын шогымо Чӱкшӧ курык воктен чодыраште мӱкш отарыште кечыгут мӱйым тулен, йӱдеш кодын, латныл-латкуд меҥгым йолын толмо годым чыла-чыла туддеч уэш каласкалаш йодым. Путырак кугу куан ыле тиде! Карасим курскай ала пашаланна мӱйым пуа манын, кум литран банкым, эше тунарак пурыман бидоным налынна ыле, но отарышкыже пурташ тоштын онал, корнеш тоен коденна: «Проч ок пу да?!.» Тугак лие! Ыш пу. Сандене пеш куштылгын йолын тӧпкышна, нумалтышна уке дык.

Волгенче, шӧртньӧ, мӱй... Могай азапым нуно мылам конденыт гын, тичмаш йыжыҥым пуэнам. Кузе пытартыш гана мыйым курскай «мӱяҥден» колтыш – тудланат. «Шинчалан мӱй эпопей» маналтеш. Океда.

Тиде Али-Баба нерген кокымшо ганаже йочам годымак Маршан чодыра гыч пӱкшым поген толмо годым авам школысо изием годым каласкален, тунамат йомак чылт вес семын сӱретлалтын. Фантазийже путырак кугу куатан ыле. Ик йомакымак мо семын моштен огыл... Эн йӧратымыже, мутат уке, Али-Баба йомак. Школлаште кандаш ий туныктен, маньымыс, йомак талантше авамын тунамак йоча коклаште пожалтын улмаш, школышто путырак йӧратеныт. Колышо ушкал шӧран манме ок кӱл тольык. Чын деч молым – мый нимом-нимом!

Р.S. Тидлан вашештен шинчем ыле, жапше 9 август, 2006 ий, вӱргече, 13 шагат, «Ончыко» журнал редакций, Анатолий Филипповын гонорарже 120 теҥге окса «Ончыко» журнал деч налшашыже уло, тудым кычалын, Йошкар-Олаште илыме адресше дене йыҥгыртышым. Тоня ватыже пеш тургыжланен ойла: «Толя кок кече ончыч Кодам ялысе фазендына гыч мемнан дек пыкше гына толын шуын, омса лондемым шӱдырныл вончыш да крӱп веле койо, камвозо. «Колем ала-мо» манын шуктыш, ушым йомдарыш. Скорыйым поче-поче кум гана ӱжын конден улына. Колыштшын койыт да «Все ясно» манын, нимом ыштыдегеч лектын каят. Кумшо ганаже Света ӱдырем нунылан оксам тӱлыш да республиканский эмлымверын у хирургический корпусышкыжо наҥгаеныт. Эмлаш пыштымылан 500 теҥгем тӱлен эше. Айдемыжым кызыт айдемеш ужыт мо? Визымше пачашыште кия. Желчь пузирже, пагар ту оварен. Немарсек пудеште гын, уке гын манын, шонкален кием. Эрла Света ӱдыржӧ кая. Мыйже кынел ом керт, шӱдырвочмо чер шукертак перен пыштен. Вот, коктынат эре Совет илышнам моктен, газетлан уло ӱмырдам пуышда. Ынде тыланда чишкаже теве кузе лектын шинче. Толянаже кугу лӱманыс адак, заслуженный работник культуры республики. Тудын Виктыр Филиппыч изажат тыгай лӱманак вес тӱняш кайыш. Тудат нимо сайымат кугыжаныш деч ыш уж. Исгафил улыда вет, миен тол, чонжылан сайын чучеш. Ила гын. Кызытеш чеверын».

Чынакак, каласенам ыле, Кукрыниксы семын ме кумытын Исгафил улына ыле. Исенековшо колен, Фил тыгай лийын возын, Галже серен шинча. Тыгай Исгафил. Мемнан тукымланат вес тӱня гыч йыҥгыр йоҥгалташ тӱҥалын, ужамат. Толяже иленак кодшо ыле, о, Юмо, кодо тудым кузе-гынат.

Люда пелашемлан мӧҥгыштӧ Толя Филиппов нерген уверым ойлышым. Мемнан келшымынам пала. Чот ойгырымо деч шӧрыш: «Мемнан подъездыште Рая шуко ий ынде тыгай желчь пузир деч посна ила. Операцийым ыштен, пӱчкын луктыныт». Изишак чонлан луш чучо. Анатолий Филиппов-Чончурием ынжак коло ыле, чон чуриен...

Мыланемат такше тиде 2005-2006 ий нелеш тольо. Сайжат такше шуко ыле. Радамынак пуаш гын, мо лиеш? Сай деч моло нимо, очыни. Ала лудшат палынеже да, манын, тендан вак ончалын, «изирак псательдаже уламыс!» – языкан улмем пеҥгыдемдем. Такше гын писатель вет обществыште ынде, руш манмыла, развлекатель рольым гына модеш. О, тидыжак мыланна пычырик открытий огыл мо? Эше могай рольым модын тудо мер илышыште? Музикан еҥ музык дене куандара, сӱретче – сӱретше дене, писатель – книга дене. Культура, искусство, литератур кеч-могай элынат илышыштыже (теве кунам Ленинет кӱлеш лие!) базисыш, материальный производствыш, ок пуро, тудо лач шоҥ але надстройко гына. Уке-е, марксизм-ленинизмет, «Капитал» трудет жид ден масон тӱшкалан, демократийым шкеныштын ишакла кушкыж шичшылан, эн лӱдыкшӧ оружий – тул деч лӱдмыла лӱдеш тудо калыкын, тӱня шемерын демократий-ворократий опий деч помыжалтмыж деч, мучаш толешыс тудлан уке гын...

Илыштам, 2005 ий мучаште улам. Чу, шоне м, Геннадий Чемеков мыланем Кастрен общество правленийын адресшым возен коден ыле, молан тушко тымарте шым номереш «Ончыкеш» печатлалт лекше «Илет гын, ужат» роман тӱҥалтышым колтен ончаш огыл? Эре-эре ойлатыс, Кастрен ушем Финляндийыште Российысе финн-угор тӱшкаш пурышо тыгыде калык-шамычын культурыштым, марийынат искусствыштым, литературыштым ылыжтараш тӱрлӧ премийже дене да мо да полшен шога. Писатель ушем гыч направленийым нальым да посылкым ыштышым. Могай мемнан ӱшан? Ӱшан нимогаят уке-е! Так, еҥат тыге ыштылыт да тӧчен ончет огыл ужат. Вучымашемат уке веле сандене, монденамат. Ий пытышаш дене 12 ноябрь эрдене мӧҥгыш телефон дене Хельсинки ола гыч йыҥгыртат. Предварительне, маныт, романетлан премийым, литератур премийым, пуышаш улына, но тидым але иктыланат увертараш ок лий. Шулыр кушко! Вӱдым подылынам шкеже, марийыште умшам гыч мут лектын ынже кай, кӧранен, пикталташ куржыт. Юмемлан кумалам тольык, штыве шке лӱмешыже тыгай обчествым кодышо Кастрен, тынеш пурышо гын, Юмын вес тӱняштыже сайын илыже да изи гына черемис Юриклан премийжым пуашак кумылешыже толжо, сакче-шамычлан каласыже. Сӧрымышт семынак, арня гыч пакетым налам Кастрен ушем правлений деч. Мыланем, Купсола-Усола Юриклан, финнын Российысе посольствышкыжо тугай-тугай адрес дене Москошко 22 ноябрьште лу шагат эрдене Кастрен ушемын литератур премийжым налаш личне-персональне мийыман. Шӱмемже туврашыш шумеш тӧрштылеш: во-о-от, шкенан-шамычлан от кӱл гын, вес эллан кӱлат. Иисус Христос: «Нет пророков в своем отечестве...» Ну, теже умыледа, шонем, мыйын тургыжланымым. Кӧ иктаж гана тыге мыланем кӱшыч пелештыш: «На, Юрик, ӱмыр мучкет возен толашет, тунар книгам луктынат»? Ик пият.

22 ноябрьже – мыйын Люда пелашемын шочмо кечыже. Арня утла чылт подылдымо еҥ, мый йолан изи гына кум чаркам пышталтен шуктенам ыле «Наш Петровичым», нелме годымак аракат путырак кочын, шакшын чучын волыш, кевытыште налме ыле гынат. Вокан арака заводыштыжат тӱрлӧ химий дене толашат улмаш мо шке? Сигаретым пурлын, шкенан прихожийыш лектын гына шуым – ӱдырамашемын келшыме Курык марий Яштыкова-Малинова Зина гына ыле унанаже – чылт нимом умылен шуктыдымын крӱ-ӱ-ӱп гына кугу пӱнчыла вуйгоҥгырам денак йӧрлын возым, йоҥ-ҥ гына чучын кодо. Нунем – «Карау-ул!», скорыйым. Ик гана нылымше пачашышкем ыресан машина гычет кӱзен, «Все понятно» манын, пеленышт ышт наҥгае, лач Филиппов семынак, туге лектеш ынде «ыресан» медицине мафийын кузе ыштыл коштмыжо – токта але! – мыйым тиде «ыресан мафий» кок мутым йыгыре шӱяшлымылан вурсаш ит вашке, тугайым эше мый тыланет умбакыже почын пуэм дык, умшатым карет! Мемнанет садыгак пачерысе телефон деч огыт ойырло, колам, шкеже тарваныл ом керт ала-мом варыме Вокан заводетын лукмо «Наш Петрович» аяретлан кӧра – улыжат тумлеге калпак гай кум чарка ыле умшаштем, ну, ынде пагарыште манына мо шке, раз умша гыч мӱшкырыш ӱлык волен шуын тудо да когартылеш. А вуй шелеш гына, кӱвареш чот лупшалт пернымылан кӧра. Капем изилан огыл Марпа вавай ойленыс: «Але иктаж вере шуҥалт возат тиде кугу пӱнчӧ капет дене, жалке, мый тунам ом лий». Чынакак тудым шарналтышым, шудышыжо шуо, кеч шудыш манашат ок лий. Чаманымыже тыгай ыле тудын.

Кокымшо гана только йошкар ырес команде. Йошкар ырес таче – колымашын полышкалышыже. Тиде ганаже ӱлык нумал волышт. Эрла эрдене Кастрен премий налаш Москошко финн посольствыш кудалаш «Марий Эл – Москва» поездын купешкыже тушкат-тышкат билетым налшет, мый горбольницын травме пӧлкашкыже пуренат возым. Пырня-пырня, ну, иле кашка! Ик-кок уколым керальыч. Шумат-рушарнян палатыште мыет вуй шелме-корштымо тамыкышкет логальым гын лога-а-альым! Ну шеле вет, ну, корштыш, тугайым илышыштем ом пале ыле. Ну, иле чонан гай кодшаш огыл. Ни таблетке тетла, ни укол, ни врач, ни медшӱжар, нимат-нимат, иктат-иктат. Тичмаш кок кече колаш шушо шкет киет. Ну вет шижат-шонет вияҥ шушо социализметын кӱлешыжым, кузе чот шижа-ат! Теве тендам, калык-шамыч, кузе туныкташ кӱлеш вӱрвемда гоч, раз ушан шомак деч пылышда кульымын. Вот тыланет черетыште шогымо сокта-а, вот дефици-ит тыланет. Айдемын кӱлешан улмыжым йомдарыше демократиет тыгай печетан улмаш.

Ынде шочмо кече эр марте илен шумо, тау. Мо лиеш умбакыже? Шочмо кече – неле кече. Пӧлка вуйлатыше ӱдырамаш палатыште койкем ваштареш ойлен шога: «Мы счас вас выпишем, отправим домой». Уло чонем тунамак шолаш пурыш, ылыж кайыш. Кынел шичмемат шым шиж. Тамык гочет ойлем:

– Хорошо! Выписывай! Полгорода завтра об этом узнает и вас сюда как врача больше не пустят.

Да мӧҥгеш камвозым, тӱтыра коклаш йомым.

Ну, вате вет, керемет! Вурсымо, игылтме, «ала йӧратем, ала уке» манын, чытен илыме пелашем, Люда... Рушиге! Шке черемисше верч кузе кредалаш пижын улмаш! Тудо тымарте чынакак пел олажым кынелтен шуктен. Правительствыш, Писатель ушемыш, журналыш, газетыш, врач-депутат Мухин Владимир дек... лач тудыжын Курык марий Яштыкова-Малинова Зинат Людан шочмо кечышкыже толшо, мыйым пачерыште, кум минут шӱлыдымым, умшаш совлам чыкен иренак ылыжтыше, шочмо шӱжарже лиеш ма, мо ма, тольык Мухинет ик тукым улыт – йыҥгыртыл шуктен, мый кызытат чылаштым ом пале, эше шуко-шуко лӱман еҥ дек, вет тудо техникумышто ӱмыржӧ мучко гай математикым вӱден, кӧмыт дене гына палыме лийын шуктен огыл, эсогыл ик поянын икшывыжым высший дене туныктымыжлан пӧлек семын легковушкымат пуынешт улмаш – шыдешкен кораҥден, налаш келшен огыл, – мый Людам шке семынемже Китай коммунист манам. Икманаш, китайский аҥыра патриот, могай ме чыланат ыльна. Компромисым ок пале. Коммунизмыште лач тыгай еҥ-шамыч илышаш ыльыч умбакыже: паша деч вара пивым подыл мие-ян, нерже Людамын омса гоч шижеш да огеш пурто гынат кертеш. Марийжым!

Валентин Христофорович Колумблан лач тыгай Люда кӱлеш ыле! Сеҥа улмаш гын тиде азыреным але огеш? Ик-кок скандалым, шӱдӧ граммет верч нӧлталтшым, кузе гынат дыр чытен лектат лекташыже. Но умбакыже?!

Ӱпшым налешат, ятлаш-шотлаш пижеш: тиде йолташет туге колыш, тудыжо тыге, кумшыжо тожо логарже верч. А тый алят илет. Молан илет тый? Мый тыге тыйын верчет вурседалын, нерв кылдышем йӱлалтыл толашем да веле... Уке гын шукертак, Исенековет деч шуко-шуко ончыч, кавыскет ыле. Кушто кызыт Марий Турекысе ПМК прораб Юрий Тихоновет? Шондыкудыжым йӱын кошартыш, кол кучаш мотоцикл багажеш яшлык дене-яшлык дене аракам налын, ер воктен мландӱмбалне мален-мален... Кушто Прокопий Агачев? Кушто Капитон Галкин, кушто тудо ӱмыржым шуяш тӧча, кок институтым тунем пытарышет, а Василий Миронов, а Герасимов Еремей, Михаил Якимов? – ынде чарен от керт, Казаковге, Колумбге кошартылеш, вара пытартышлан шӱлышым налеш, шинчавӱдшым ӱштылеш: «Лач икте гына тугай ыле: и поэт, и гражданин, и ешыжым уланым ыштен шуктышо, шкеж верч вуйын-почын-вуяваш, оҥ дене шогышо, и лауреат, и народный, и мо, вич пӧлеман пачерым удырал налше Семен Вишневскийда, вот, тудо поэт гын, поэ-эт! А те мо, нимодымо. Тьфу! Ни себе, ни семье, только людям со своими вечными дурацкими идеями! Изобретатели вечного двигателя на бумаге. Бумагомаратели несчастные!

Ик кутышын, икаша, Турек гыч олаш илаш куснен толмо деч вара, эше чотракак самырык, вийӱмбал годым, Вишневскиймыт еш дене меат ешла-вашла келшен, пайрем годым да мо да погынен, икте-весе дене чесланен илена ыле. Саде чоят – Людаэм шкеак мыланем каласыш – ик гана тушко погынымо годым пачерыштыже, вес пӧлемыштыже, пӧлем, чынак, тудын шуко ыле, пелашемым авырен шогалтен: «Благополучие и продвижение по служебной лестнице мужей в литературе прямо-пропорционально благосклонности и податливости начальникам и руководителям их жен». Чынакак, пелашемын кыдалже – во, йол гын, ончалат да йоҥылен возат, пӧрдымӧ тугае, йывыжа коваштан кленча гай, оҥпого, руш манмыла, двадцать пять на двадцать пять. Ах, мыят шоналтышым, мать-перемать, едрит-кудрит твою тригонометрию синус-косинус, плюс-минус один! Ах, прайово, мом шонен пыштен э тудо, Семен Алексеевич Вишневский, сократ саҥга, Колумб манмыла, ӱшкыж вуй! Тетла Галютинет тудын дек миен тошкалат ма: «поэзиет утыждене шергеш толеш ма, шке ватетге шупшын налыт гын?!» А сай формуло: прямо-пропорционально благосклонности их жен, верне? Йолым шогалтен, ватетын нунын йымак йымен вочманым туге рушла туштен пуэныс тиде керемет. Семон изат рушла почеламутымат сераш тале ыле. Ик куплетше шарналтеш:

Полевой военный латкок пачаш лишемдыше бинокльжо ыле. Но тидыже секретеш кодшо. Уке гын, мыйым вес тӱняште пылышем гыч пӱтырен куча: «Тый мо, Юрий тос, мландӱмбач мемнан гвардий кайымек, шемемдыл коштынат?!»

Шеҥек, шеҥгек, шеҥгек, лирический отступлений-чакнеммут! Эмоций да философий мыйым роман радына деч эре-эре ӧрдыжкӧ шупшыт. Тый вет, Юрка тос, кызыт Йошкар-Ола горбольницын травме пӧлкаштыже илаш-колаш вуйгоҥгырат дене орланен киет, тудыжо домна коҥга гай вурсым пелтен, шолаш пурен. Вуйдорыкышкет Сталин семын вӱр пурен кайыш гын, умбакыже возымет-прайовет. Пелашем Людаэт больницыш толын да реформо саманын политграмотыжым шыве-шыве пылышышкем ойлен туныкта: «Шӱралташ кӱлеш эмлыше врач-шамычетым: ато луктын шуат тыйым, эмлаш огыт тӱҥал». – «Мздам туштылат мо?» – «Аха». – «Пенсионерымат туге кертыт? Монетизацийыштет шоҥго-шамычлан эмым вес шулдо ак дене пуат манме ыльыс». – «Могай тый алят окмак улат. Правительство тыглай еҥлан мо сайым ышташ воза да нӧлтыкта гын, чыла-чыла мӧҥгешла умылыман. Тый вет нунын псиям-псиямыштлан олигархышт от ул. Пионерге-пенсионерге лучко пачаш коваштетым кушкед налыт». – «Оксанаже укес». – «Мый муам. На, кум тӱжемым пӧлка вуетлан шуралте». – «Кызыт тиде вожынпочлан чӧклӧк кучыктен, мыйжым вара мо дене тояшыже тӱҥалат?» – «Ынет коло гын, пуэт. На, кучо шолып гына, аҥыра черемис мешак!» – «Мый ӱмырыштемат иктыланат взяткым пуэнат-налынат омыл. Кленч – тиде вес паша, подылат да шуэт».

Кечеш ик изи укол деч моло, чынак, мыланем алят уке да уке. Вуй корштымо спидометр, поэт Юрий Чавайн манмыла, стрелкыжым шӱдыш тая. Кок кече кӱсеным да кидым йӱлалтыше кум тӱжем теҥге дене ординаторский воктене шӱраҥыштым, врач озалан шуралташ йӧнан татым ваҥен. Налме гала! Ме эсогыл пуэнжат огына мошто, кузе шканем пакызан чучынам тидын годым, взяткым пуаш шонымем дене чонемым амыртылын – кугу практикумым тыланет серен кертам ыле. Моланже гын, теорий – тиде икте, а шкеже практикышке шуат да чонет кузе урмыжеш-кара, йӱк деч посна шыпыште намысла – йӧршеш весе. Ай, толжо ик мучаш да – чыла...

Ыжым керт чонем гоч лавыран кем йола вончен, матрас йымак шӱшкым. А пелаш мемнан... пӱралтын вурсаш да ятлаш. Нале оксажым мый дечем да кайыш. Ласкан шӱлалтышым иже. Классик-писательын окса тулжо кораҥе, кеч чер тулжо вуйдорыкым тугак когартылеш.

Ик кечын шижам, мыйын пелен кумытын ош халатышт дене чӱчкат. «Болеутоляющий» тольо, таблетке да вес тӱрлӧ укол, ато вет койко гыч кынелмымат чарненам. Туалетыш кок коридор гоч пырдыжым э-э-эркын ниялткален коштын, ожсо малярын кажне изи-кугу языкшым, пырдыжеш тяп-ляп кодымым, тунем налынам йокрокын чучмешке. Да эре-эре вуйышто лач икте: тиде мучаште, туалет йымалне, йоштекын, ӱлныла, кокымшо пачашыште, ожсо спецполиклинике, спецотделений верланен ыле, куштыжо 1974 ийын 4 декабрьыште кечывал деч вара Валентин Колумбын курымашлык чонжо лектын да Юмыш кӱзен каен. Пеш волынем ыле тушко, ончалаш кеч... Янда омса гоч ужым, кугу ремонт кая. Тӱкылалтын, пураш ок лий. Эсогыл тушкат мыйым кычалын волен шуыныт, куш коштат ман, вурсен кӱзыктышт. Палатыш пуртен пыштышт, орлат: «Ложись на вертолет!» Венышке плазмым колтат. Мо пеш чулымештыныт, умыленат ом керт.

Вате толеш.

– Как у тебя дела?

– Вон, прыгают как перед боссом, предо мною, прохвостом.

– Изменилось чего?

– Все изменилось. Лечат! Сунула что-ли?

– Пять тыщ.

– Лучше бы гроб купила.

– Гроб еще успею. А я тебе томограф пробила. Это такая грандиозная установка. Но прямо туда исследоваться простому смертному дороги нет. Посредника нашла, полторы тыщ ему отвалила. За прохождение через томограф еще придется две, а то и три тыщи взятку дать. Такая жизнь пошла теперь.

Вуйдорыкем тыгыдын-тыгыдын, пӧлкалаже мучко посна тергаш шуко изи аппарат горбольницын нейрохирургий пӧлкаштыже пашам ыштат – мыйжым иканаште туш конден пыштыман ыле я тышечын, травме отделений гыч, вуй черым эмлымашке, тушко, кусарыман. Но ынде травме пӧлка эмлызылан тӱлымӧ гын саде вич тӱжемым шиштакын, корно нейрологийыш мыланем петырнен. Туштат кажне аппарат оксала гына ышта да тыйым терга. Чыла. Капитализм! Тудлан ни писатель, ни герой, ни Юмо, ни пенсионер. Илынет гын, тӱлӧ, и паша. А-а, теве у вуймут нылымше книгалан: «Илынет гын, тӱлӧ! Тӱлынет гын, шолышт». «А от тӱлӧ – коло». Тидыже – визымшылан. Эшежым тыште кӱлешан аппарат уке гын, олан моло эмлымверлашкыже шупшкедат. Граждан сарыш ӱдырын качым ужатыме мурыжо вуйышкет шкак пурен кая: «Если смерти – то мгновенной, если раны – небольшой». «Наш Петрович» элитный ош аракан шем акше мыланем кандаш тӱжемым уже эртен.

Но республикысе рӱдӧ эмлымверыште тичмаш кугу залеш икымше пачашеш шындыме томографым тыланда ом ончыкто гын, Юмылан мыйым тушко шуралаш нимолан ыле. Оксат уке гын, наҥгаят тыйым, пелеголшо черетым, тарваташ ок кӱлым ончыде, машинашт дене сургыктыл-лӱҥгыктыл, пытартыш шӱлышетым ончен, кислород кӱпчык нерым пурлыктен, пошкудо Чебоксар-Шупашкар олаш Юл гоч ГЭСым вончыктарен. Незер-нимодымо шемерлан томограф – тушто. Шкенан Йошкар-Олаште уло гынат! Вот можо оҥай.

А тыште ведомость почешат, туддеч поснат кӱлешан еҥлан презе оксатым тӱлет… Кӱвар гыч потолокыш шумеш кужу кӱкшытан, кужу кутышан, лопка аҥан комбайн-томограф шога. Комбайнын логар аҥыш миллионло уржавуй пура гын, тыште тыйым носилка гаеш шуйныктарат, кидет-йолетым Шварценеггерла пидыт-прежалат – транспортерышто улат. «Дышать – не дышать!» тиде «шаг вправо или влево», шоналтен колтет. Команде пуалтеш: «Глаза закрыть и до конца не открывать!» Да транспортер-носилкат тыйым вуй денет пел кап утла компьютер да тӱжемле датчик улман шем тӱняшке яклештарен пурта. Шемыжак огыл аман, шинчагомдыш коваште гочет тӱрлӧ тӱсан тул модмо коймыла чучеш. Оҥа-ай! Нимоэтымат ок корштаре гынат, вуж-ж да вуж-ж чучын киет. Шылет, луэт, вуйдорыкет мучко электрон йогын семынже шаулен эрта, шижат. 15-20 минут, ну, пел шагат эн шуко. Мый вараже ик ӱдыр деч йодым. Кӧн травме кугурак гын, шагат мартеат тергат, манеш. Тидланже Галютинлан «Наш Петровичын» эше ик йолан чаркажым колтыман улмаш, очыни.

Тылзе гыч тӧрланаш тӱҥальым. Чыла эм Людан шӱй ӱмбач финансированийыш куснен. Уколжо, вливанийже, таблеткыже-микстурыжо, плазмыже-кереметше, черлын кӱсенже гыч мучашдыме обследованийже эше... Осипов-Ярча, Тимиркаев-Антимир, Филиппов-Чончурий шке чурийыштым палатыштем ончыктат, апельсинышт, минералкышт дене кумылым нӧлталаш толедат, тау. Уке гын, кошко веле, кузеракын палатылаште вер укелан кӧра коридорлашке пыштыме-шамыч, тыглаяк ялмарий-ялвате-влак, шижалтеш, таче улыт, а эрла укеат... Капитализмын колымаш конвеержым тичмаш вий дене колтымо, йӱдет-кечет ровотаенак шинча. Кузе эше мемнан элыштыже вуйлатыме Кремльым шке кидышкышт руалтен налше йот-шамыч руш южлан, мый ӧрам, оксам погаш калык деч тӱҥалын огытыл?! Кече ончалмылан, мардеж пуалмылан! Тиде эше вет тӱҥалтыш веле, туге шоныман. Умбакше айдемым мо вуча эше? Томограф ровотая-а, куане, айдеме.

Осипов-Ярча адакат толеш, Кожлаер поэт марий. Газетым шуялта. «Мом тыштат, – манеш, – так киен от керт, ола мучко лӱметым ойлат», – газетым «Аргументы и факты» лӱманым шуя. Ескыч, тыйын нерген тиде кугу руш газетеш серыме. Тыланда текстшымак ончыкташ кӱлеш ылят, кок кече мӧҥгыштӧ кычальым, ала-куш пурен каен, такше гын, архивышкемак пыштенам ыле. Муам да пуртем. Серымыже мом? Галютин, маныт, тугай манеш-манеш калыкыште коштеш, Финляндий правительствын Кастрен лӱмеш премийжым налын да, тиде куаным шӱмжӧ чытен кертын огыл да, мӧҥгешыже кӱварыш камвозын, вуйым шалатен, кызыт больницыште кия. Тыгеракын вес тӱня гыч нушкын лектын. Тиде – оньышвитымаш, чудо! Кӱчыкын пуымо, «Говорят...» рубрике йымалан.

«Аифым» чылт поян тукым велышкыла савырен, тыглай лудшылан коварчыжым ончыктен вашталтше «Марправда» семынжак ончалде огыт кодо, уло ола лудеш-ока. Палыдыме еҥ-шамыч дечат больницыш телефон йыҥгыр-шамыч врачмыт да моло дек пураш тӱҥальыч. Мыйым ик гана ординаторскийыш ӱжын наҥгаят, телефон трупкам пуышыла маныт: «Вы стали у нас теперь знаменитостью. Звонки кругом. Еще один звонок от газеты «АиФ». Тусо корреспондент Смолина йодеш улмаш. Каласкале, манеш, Юрий Иванович, кузе чыла тиде лийын, премиет, черланымет, икманаш, чыла. Да кузе шкеже шонет. Ме кугурак уверым пуынена шкенан газетеш.

Смолина, мыйже пеш сайын палем, ондак Валерий Мочаевын «Молодежный курьер» газетыште ыштен да Шернур корнеш кугу автоаварийыш логалын, тулеч вара шуко жап лӱмжӧ ыш шокто. Теве «Аргументы и факты» газетеш шканже пыжашым оптенат шуктен! Куанышым. Шкемын нерген уверлан да монь огыл, кокымшо гана возаш шонымыштланат эсогыл, – мо мый, кӧ улам тунаржак, премьер-министр мо? Смолинан илыше кодмыжлан, тынар йӧсым чытен, уэш йол ӱмбак пеҥгыдын шогалмыжлан. Йӧра, манам, йодмыдам шуктем.

Пеш пагалем ыле честный, принципиальный да ныжылге чонан тиде корреспондент ӱдырамашым. Тунамсым, конешне. Кызытше могайыш савырнен, ом пале. Айдеме вет илыш вашталтме семын молемеш.

Шуктышым, мо кӱлеш ыле мый дечем. Лекте саде кок колонкан увер. Шонымем семынжак огыл ыле гынат, утыжым локтылмо ом ман.

Да Колумбым шкенжым эмлымверысе палатыштем йӱдым омеш ужын кием. Пожалтым, чылт пеленемла чучеш. Йырым-йыр черле гыч кок еҥ нерышт дене чыташ лийдымын «куралыт» да тетла мален колтен шым керт. Чу, столовый воктен туалет велыштыла лампым йӧртымӧ огыл. «Г» букван мучашыже, кадырже велне кокымшо пачашыштат тул коеш, тушто мемнан Поэтна илыш дене чеверласен. Кагазем уло, ручкамат. Тетла мо кӱлеш? Тӱҥальым ойлымашым. Саманын шучкыжым тушко пыштышым. Кум йӱд тыгеракын возалте. Эн йӧсем годым шочшо тиде шучко вӱран ойлымашым интервью мучашыш пуртен шындем гын, нелеш огыда нал вет? «Вӱран подкогыльо» маналтеш.

Умбакыже йодыш-шамыч лийыт чай?

– Теве иктыже. Телевиденийыште вияш линий годым калык деч йодыш пурыш. Вот, манеш пӧръеҥ йӱк, Финляндийысе Кастрен ушем тыландат премийым пуэн гын, палыме шуэш, чынже денак сайыс, тидыже вара постоянный ӱшанле полыш семын шотлалтеш мо?

– Тидымат коваштем гочак колтышым. Раз, шонем, мыланем пуэныт, раз шкенан дечат йотлан пагалыме лийынам, а молан, шонем, «Марий колумбиаде» романемын икымше книгажлан, «Илет гын, ужатлан», печатлен лукташ полышым йодаш огыл? Премийым пуэнытыс. Ала проч эшеат куандарат?

Мо ушыш тыге иканаште пурен кая гын, мый пален шогем, але пеш сайлан, але... нимолан. Пӱтынь романлан проспектым ышташ пижым. Глава-шамычын мом каласкалымышт нерген кӱчыкын – вот мо тугай проспект. А тушто кум том! Йӧра, шкендын нелыт – шкендынак, пӱетым пурлат да ыштет. Телыгоч ӱмаште (2005-2006) шуйныш тиде паша. Направленийым Писатель ушем правлений гыч Крылов Василий Васильевич пуыш. Рекомендательный-темлыме серышым академик Ксенофонт Никанорович Сануков деч нальым, эшежым Марий книга издательстве гыч директырже Юрий Степанович Семенов деч: «Кастрен ушемын полышыжо лиеш гын, ме икымше томжым печатлаш налына» – тыгайрак содержанияным. Колтышым чыла тидым Кастрен ушемын правленийышкыже Хельсинки олаш. Издательстват шке йодмашыжым посна колтен. Мыят посна шке ямдылымемым. Кеҥеж эртыш. Нимат! Шыже тӱҥале. Марий книга издательствыш Семенов-директорлан возен колтат: «Могай писательын могай книгаже журналеш лектеш гын, ме тугай-шамычлан полшаш огына тӱҥал». А мыланем гын посна нимогай вашмутат толын огыл. Але мартеат. Кызытше 2006 августын пелышкыже шуынна.

Туге лектеш... «Ончыко» журналын шым номерешыже печатлыме романлан шкеак премийым пуаш ыштеныт, пуэныт, а ынде «журналеш печатлалтше романлан да тудын авторжылан посна книга семын печатлаш полышым огына пу». Ик кидышт дене шуялтат, вес кидышт дене поген налыт. Туге мо вара? Умылышо умыла. Теве шаҥге кузерак маньым: але пеш сайлан, але...нимолан. Тетла комментарийым пуаш кӱлешыже уке докан.

– Икымше книгат лекте. Шагал огыл журналеш савыкталте. Лудшо коклаште иктаж йӱк тарваныш мо?

– Чылаже латик номер. Лудде коден огытыл, шижам. Моркысо подписчик-шамычлан лекше кажне у номерым ӱзгар мешакеш нумалыштамат, ик гана поселкеш мыйым шке гаемак илалше еҥ кучен шогалтыш:

– Юрий Галютинже те улыда вет? – йодеш.

– Мый, – манам, ӧрынам, але марте ик ганат ужын омыл ты айдемым. Палыме лийна. «Илет гын, ужатым» мый, кажне журналжым пырля поген, книга гайым ыштенам. Кокымшо гана але гына окен пытарышым...» – шокта.

Шкемын нерген моктемшомакым тыш пурташ вожылмыла чучеш. Икманаш, сайым гына кольым. Шотем дене куанышымат. Раз кокымшо гана лудеш, тугеже казнан журналлык кагазшым арам огыл айленам.

Тичмаш дискуссий лийын кайыш эше кок лудшем дене. Философий наука кандидат, шкежат писатель Василий Филиппов-ветеранын мутшо: «Мо савыкталтын, мучаш марте лудым. Сайын возымо. Философий келгытыш пуренат. Вот, эртыше ӱмыргорным тыге чока эмоций гоч колтымым але вашлиялтынжак огыл, чылт шкешотан кугу произведений лийын шинчын... «Мо мый денем ыле, лач чыным веле, ик чынымак веле серем манметым неужто вара тыге ик шечланат чакныде шуктенат?» – йодо Филиппов. Шойышташ але сӱретлылаш, шкем пыдалаш нимолан ылят, вашмутшат тугаяк лие: «Василий Филиппович, мыйын вет тожо ийгот, шкем дене художественно модмо пагыт шукертак эртен каен. Возышаш чынемже але тунар кодын – кум томышкат ынеж шыҥе, кеч кажне фактшым тыгыде шокте гоч эн кӱлешанжым коден веле шоктам гынат. Кредо мыйын тыгай: лудшо еҥемлан йокрок але шӱлык ынже лий. Кажне предложенийже мыйын мом гынат уым почшо – грамматике да орфоэпий, стилистике гоч ончымаштат. Чоҥашыжак тӧчем мый предложений-шамычым, штампым шалатылын, кӱэмалтшым лазыртылын, йокрокшым веселаҥден – лудшыжла, еҥ ынже нерен шинче, вот вет шочмо йылме дене мом эше ыштылаш лиеш улмаш! – йывыртыже. Чынакак, арам ойлена, пуйто мемнан марий йылмыште мут шагал, философий келгытыш пураш нужна, айдеме чон тургыжланымым руш семынжак куатлын ончыкташ йӧнжӧ шагал. Шоя чыла тиде. Марий йылме путырак йымыжа, волгыдо, ныжылге, ласка, шуко диапазонан, мутерыште мочол мут пуалтеш гын, тушеч але нылле процентшырак гына возымо активыште кучылталтеш, молышт огыт пӧрд гынат. Но а чылажымат йылме орвашкына кычкена гын, каена ыле мо «тӱвыра» мутым араш, «тумдыш» манын, тумышым шындылаш? Валентин Колумб мутерыштат чылт шкешотан революцийым ыштыш – огыда шиж?

Но йолташ коклаштат южгунам шуан шомакан еҥ лектеда. Иктыже – «Кундыш» романын авторжо, пырля «Сергей Чавайн» романын икымше книгажым возымо йолташем, Солнечный поселкышто илыше, шочынжо Чавайнур ялмарий Аркадий Федорович Федоров, тугаяк писатель. Тыгай кутыреммут лийын кайыш туддене.

– Ончо, йӧратымашым кузе трактоватлет, тудо мыланем нигузеат келшен ок керт, – манеш. – Лирический героетын йӧратымыже утыждене шуко: Метрий Сонюк, Томусь, Пектывайсола Симук, Арын Чодыраял Тарас Анюк, Семон Тоний, вара Клавият, еҥгавате, тушкак ушнаш шотым муо, Логин Толя дене пырля Ярансолаште шочмо кечым эртарымет, Кожлаер Сакан Тамара, Йогор Вачийын кыдалаш ӱдыржӧ, Лиля, пытартышлан Горький, кызыт Нижний Новгород ола гыч вуешет пӱтырен кондымо пелашет Людмила – йӧра эше тидыже пытартыш лийын гын. Чылт ералаш!

Тиддеч вара шуко жап вуйым кучен шинчышым, вашешташ шотым кычальым. Да маньым:

– Аркадий Федорович, «Кундыш» романетым кажне корныжым тӱслен лудым. А тый мыйыным – лостык гоч веле. Шуко йӧратымемжым але монден коденат, тиде спискыш шагал гын иктаж лу лӱм пурышаш.

Ынде вуйым кок велым кид дене авырен шинчашыже черет туддек тольо. Манеш:

– Мый лач ик тӱрлӧ йӧратымашым веле палем: вашлийна, келшышна, гуляйышна, и марлан нальым. Ни тетла ончыч коштшо, ни шеҥгелан кодшо. Айдеме йӧратымаштат цельный лийман. Мый ойлем тудлан...

Кӱрльым:

– Кажне айдемын йӧратымашыжым роно инспектор семын Прокрустын койкышкыжо пыштен висет да. Вот, сандене тыге ойлет, тыге шонет и тыге ыштет. Моло семынже пуйто лийманат огыл. Тыйынат, молынат.

– Мыйын лач тыгай кредо. Айдеме йӧратымаште кристально честный лийже.

– Тидын ваштареш шогалам гын, лудшо дек тетла вес книгаж дене лекманат огыл. Туге умылалтеш. Мыйже вара кристально-честный йӧратымаш ваштареш шогем, шонет, романыште?

– Туге лектешыс.

– А мыйын тыгай йодыш лиеш. Александр Сергеевич Пушкинын мыняр йӧратымашыже лийын? Тыште «йӧратымашым» йӧратыме ӱдыр-шамыч дене путайыме ок кӱл. Йӧратымаш чынже денак икте, ик кугу да шеледаш лийдыме шонымаш але эшеат чын – шижмаш. Йӧратыме ӱдыржӧ Пушкинетын мыняр улмаш, палет мо?

– Икте тудын, Натале!

– Пе-е-еш адак Пушкинын, ончо тый, ик йӧратымашыже гына лийын – Натале, огыда пале те Аркадий Федорычым, кузе ойлен шинча кызыте…

Иралтынат кудалтыш мыйын оппонентем.

– Тугак шонет, ик Натале гына? – мый чакныше гыч омыл.

– Натале! Тудын верчак и Дантэс дене дуэльыш лектын.

– А кок шӱдӧ марте Пушкинын йӧратыме ӱдыр ден ӱдырамашыже-шамычым куш чыкаш? Лӱмын тугай книга уло, кӧн да кушеч лиймышт, лӱмышт, тукымышт саде книгаште ончыкталтеш. Кузе Пушкин дене вашлийыныт, мом ыштеныт да кузе ойырленыт. А-а-а, илышым тый пеш аҥысырын ончет. Мый ик примерым, йӧратымаш деч мӱндырнӧ улшым, кондем тыланет. «Юность Лобачевского» книгам, Казаньыште лекшым, окенат? Уке. Вот. Самырык рвезе, Лобачевский, гимназийыш тунемаш пура. Гимназийым университетыш, тудым але гына почмеке, ушен шындат. Эвклидын акрет годсо геометрийже шкенжын мом пуэн кертшашыжым тӱрыс пуэн да тетла илышын йодмыжлан вашештымым чарнен. Вес тӱрлӧ геометрий кӱлын! Тыге шочеш Лобачевскийын геометрийже, у, йӧршын вес тӱрлӧ геометрий. Чылажат илышыште тыге уэмын, вашталт шога. Ну, сита. Йӧратымаш, манна вет, туддек пӧртылына. Классик-поэт Алигьеро Дантен самырык годсо идеал-йӧратымашыже – Беатриче ӱдыр. Ӱмыр мучкыжо мочол ӱдырым, ӱдырамашым пален, историй умылтара. Но Беатричем йӧратымашыже тудлан ӱмыр мучкылан кавасе шӱдыр семын кодеш да пӱрымаштыже курым гоч йӱлаш тӱҥалеш. Мыйынат лач тудын семынак Метрий Сонюкем уло, Кугу Шале ял ӱдыр. Кӧм гына ом вашлий, жапым ом эртаре, пытартышлан Людмила пелашан ом лий, ик эн кугу самырык годсо, тӱкашат лийдыме йӧратымашем мыланем кеч-куштат, кеч-могай илыш пӧрдемыштат айдеме улмем кӱшнӧ кучаш полшен, йӧрташ лийдымын йӱла. Тиде тыланет романыште шагал? Горькийыште совпартшколышто тунемше изаж дек мыйым ужаш Метрий Сонюк, Озаҥ ветеринар институтышто тунемше, лӱмын толын. Ужатен лекмыж годым посна пӧлемыште шкенжын пушкыдо койкыжым ончыктыш: «Ала кодат ыле йӱдлан?» шонымашым мут деч посна шижтарыш. Но могайым эн первый йӧратен шынденам, Сонюк уже тугай огыл ыле, вашталтын. Мый Йӧратымашемым амыртылаш шым кӧнӧ. Тек ончычсыж гаяк кавасе шӱдырак кодеш... Тиде тыланет шагал? Да мый декем полшаш Леонид Красновын мурыжо вашка: «Вес еҥ ден пӱрен эртараш ӱмыретым. А мыйын мурем пӧлеклалтын тылат». Тыгай шонымаш роман мучко рефрен семын шуйналтеш.

– Тыгайже дене туалгын келшыдеат ок лий, – мане Аркадий Федорович.

– Айдеме тӱняште молан ила? Ик йодыш. Айдеме тӱняште кузе йӧратышаш? Вес йодыш. Мо тугай йӧратымаш? Мо тугай тиде, илыш? Можо эн ончыч шочын: муно але чыве? Кӧжӧ философ кокла гыч тидлан пытартыш инстанцийыште вашмутым пуэн кертеш? Тугайже але уке.

Теве тыгай вашмутланымаш эртыш когыньнан коклаште. Да толын шуо шкенан ял марий, кресачамын шольыжын, Александр Никифорович Никифоровын, эргыже Владимир Александрович Никифоров, КГБ-н отставкысе полковникше. Тудат тӱҥалтыш гычак лудын шоген да мый денем шагал огыл ӱчаша. Ялысе калыкнан, южо еҥын, пӱрымаштыже йоҥылышрак лиймем тӧрла, шуко у фактым пӧлекла. Чорек Эчей-Купсола попын эше совет пеҥгыде саманыште шуко границе гоч йолын вончен, Израильыш шумыжым, Иерусалимысе Голгофыш кузен, Иисус Христосым пудалыме верыште Шем гранит гыч ыштыме ыресше ончылан кумык возын кумалын, мӧҥгеш йолынак тунар границымак вончен, Купсолаш пӧртылмӧ версийым пуаш тошто – калыкыште тиде факт кодын, мане. Кызыт тидын шотышто Чорек Эчейын Тоня ӱдыржӧ дене вашлийшашем уло, алят миен ом шу. Тиде гана полковникем тыге тӱҥале…

Манеш, вот, икымше книга пытыш. Эрыкан роман жанр шочо. Эрыкан – тиде тӱрдымӧ-мучашдыме, але кузе ик йолташ игылтынрак мане, пундашдыме мо вара? Романже, тиде романак, документально-художественный манмыже сулалтешак ынде. Документ негызеш – сылнымутан роман, а очерк але мемуар огыл, кеч тудын юапшат уло. Тиде, мыйын шонымаште, шкендын тӱняумылымаш-мировоззрениет негызеш шочшо роман, шкендын философиет гыч радына. Мыланем гын, Купсолаш шочын-кушшылан, тудо путырак шергакан лийын шинче. Умбакыже кокымшо ден кумшо книгатым вучем, ала южо вереже ондаксылак полшаш вием шута. Кеч-могай нелыштат вуйым сакен, ньомаленен, ынде пенсионер улам, мый дечем тетла нимом йодаш манын от шинче. Тыгай улметлан путырак чот пагалем. Тиде романет – настоящий писательство, тыгеат ойлаш лиеш гын. Держать и не пущать!..

Пытартыш мутшо чынже денак КГБ полковникын ыле... Мыскара, конешне. Но ешарыш: «Тиде тыйын йӱксӧ мурет аман...»

Да вот, Марий телевиденийыште вияш эфирыште але прямой линийыштышт пуымо интервью деч вара шке дечем налме вес интервью таче, 2006 ий 15 августышто, «Марий Эл» газетын шымше тичмаш полосашкыже фотоэм дене лекте да калыкыш кайыш. Ынде лудшо-шамыч деч да йолташем, тушманем-шамыч дечат могай-гынат мут кышкалалтеш. Вучен шогем. Эшеат ик увер шукерте огыл... могай шукерте огыл эше, але гына, тиде кечынак, «Марий Эл радион» пашаеҥже Сергей Карпов деч пурыш. Паледа вет, тушто эше тудын семынак радиовӱдышӧ-диджей весат улыт: Мурызо Эчан, Юрий Русанов да ӱдыр-влак. Ме Сергей Карпов дене пырля кок шагат тиде радион эфирыштыже лийшаш улына. Вот, лудшем-шамыч кузе шонат, чо-о-от пален налаш ӱшанем уло. Икманаш, ончыко! Мо кузе лиеш да эрта, интервьюм тыште умбакыже шуэна вара. Каналтена. Кузеракын, спектакль кыдеж эртымек, Шкетан театрыште Василий Пектеев лектын шогалеш да кычкыралеш ыле: «А-а-антракт!» Да, кушто коштеш кызыт мемнан чапланыше тӱҥ режиссерна, лауреат, лауреат да эше ик гана заслуженный Василий Пектеев, чылт ок шокто уверже?

Тыгеракын «Марий Эл радио» у компанийыште 9 гыч 11 шагат 30 минут кас марте кӱрылтде кутыренна.

– Мутъюапет гыч шижалтеш, Юмылан шкенжын нерген моктымо мутым колышташ эн сай гын, еҥ-шамычын кузе аклымыштым кеч-могай авторат ала-могай чонюапыштыже вученак шога, возымем келшен гын, пеш йӧра ыле да, шона. Шкеже эре тыйын семынракак пашажым молын деч ӱлык шынден, совесть-насылжым моло ончылно «нимо денат мый ойыртемалтше ом ул» манын, уэш-пачаш тӱя гынат.

– Ну вет Сергей таҥын йодышыжат, вуйвундашет гыч пурен, йолварнясе кӱч йымачет лектеш. Чынакак, нигунам шкем кӱш шынден, оҥым кадыртен коштмашке Юмо ынжак шукто. Вулно ден кӱртньым ойырен шогышо шӧртньӧ коклаште лийман. Тугак вет? Утыждене йӱштымат, мландымат йол йымалнет шелыштше шокшымат чыташ эн йӧсӧ. Умеренно-континентальный игечыште илен тунемалтын гын. Ӱмыр мучко тыгай аналогий шуко эртен. Теве парт коклаштет йыгыре шинчыше йолташетлан Юмо тугай кугу ушым пуэн – чыла иканаште пел мут гычак туныктышым але преподавательым институтышто умыла, отметкыжат лач визытанак веле. Шонет: вот, тунем лектын, ынде тудо мо ужшашетым ончыкта-а! Наукыштат кугу кӱкшытыш шуэш, илыш йыжыҥыште еш дене илымаштат. Пӱралтынак ала-мо тудлан, шонет, сеҥымаш гыч сеҥымашке куштылгын гына ошкылаш.

А илаш тӱҥалат мер илыш дене тӱрлӧ уто-сите да сеҥымаш, ӱлык порволымо йӧнысыр коклаште, мо гына ӱмыр мучко огеш лий! Шинчавӱдшӧ, куанже, йолташетын кидышкетак кучен пуыктымо ойгыжат, сеҥаш лиймат, сеҥаш лийдымат, предательствыже, – уло, уло тудат ӱмырыштӧ, илышым илаш – пасу гоч кыльдырге эртыме гай огыл. Да ончет-ончет да… кумытанлан тунемше дечат ӱлык вошт порволен эн сайын тунемшет – тидат мыйын гына шонен лукмем огыл. Илышлан да калыклан шуко-шуко пуэн кертшашлык, шотлен пытарыдыме йолташем-влак денат тыгак лийын. Сайлан изинек тунемын, сайым гына налаш пӱралтше-шамычет экзаменым, илышын чоткыдо экзаменжым кучен огыт сеҥе – чаманалтеш.

Поро мутым ойлен, возен, мыйын эҥертыш лийше коклаште улыт филологий наука кандидат-шамыч Куликов, Сандаков, поэт кокла гыч шагал огыл палыме еҥ, а могай эҥертышым ыштыш Валентин Колумб – алят печатлалтдыме кок повесть, шуко почеламутем ӱмбалне кидпалыже кодын, тыгак аклеммутан статьяжат, тыгак Осмин Йыванын... Но официальный критике кӱкшытыштӧ кӧ шоген да шога гын, ала-молан мый нунын деч нимо порым ужын омыл. Да вет мыйын творчествем аклен пу ыле манын, нунын дек вуйым саваш миет мо? Юмаралыже тыге шкендын кугешнымашетым да сылнымут творчестветым, Юмын пуымым, тыге кӱчызыла мӧҥгештараш. Возышо еҥ кӧргӧ чонжо дене гордый дечат эн гордый, рушла манаш гын. Тыге тудо шкенжын эмоций тӱняжым торжалык деч арала. Марийын шомакше тыгодым тыгай: «Юмо чыла ужеш, пален шога». Искусство не терпит суеты, малдалеш рушыжо. Марият шкеж семын тидымак шке мутшо дене пеҥгыдемда.

А содык Юмо мыйымат вараракше ужын шуктыш. «Ончыко» журналын 2005 ийын лекше кандашымше номерешыже йӧршынак мый дечем независимый да йӧршынак мыланем палыдыме кок ӱдырьеҥын пырля возымо статьяшт лекте. Елена Ведерникова ден Галина Яковлева курым мучаште мыйын шочшо прозым, повестъ ден ойлымаш-влакым лончылен пуэныт. Куанет тудо, кузе от куане поро мутлан. Когыляныштат филологий наука доктор лияш тыланен кодам.

Осалымат от пале, кунам да кудо велым тый декет иканаште толын, вуйлепет гыч шелын пуа, тугак поро уверымат, кушеч тудым от вучо, тушеч тыйым верештеш.

– Эртыше кечылаште Российысе высший аттестационный комиссий Марий кугыжаныш университетысе руш йылме да общий языкознаний кафедрын доцентше Любовь Алексеевна Абукаевалан филологий наука доктор лӱмым пуымо нерген пунчалым луктын. Марий Эл газетын литератур пӧлкажым вуйлатыше поэтесса Зоя Михайловна Глушкова тудын деч интервьюм налын.

– Тиде шымлызе Пошкырт Марий калыкыште «Ойорӧ-шамычым» шымлыше семын шӱмешем лакемын ыле. Тыгай ойӧрӧ-шамычым Морко кундемысе калыкыштат чыла погаш гын, путырак сӧрале, кӱлешан, эреак кучылташ пайдале книгам савыктен лукташ лиеш. Чынакыс, илышыш тошкалаш гына тӱҥалше самырык тукым мом ышташ йӧражым, мом ок йӧрыжым шке гыч кузе пала? Мемнан Купсолаште Кушак тукымна гыч ынде акретыш кайыше кувавай-влак тыгай ойӧрым шӱдӧ дене араленыт. Авамат эре туныктен: тавыш ит шӱведе, шӱвылет мӧҥгеш шканет толеш. Ӱстембак ит шич, йорлеш кодат. Окна кӱпчыкышкат эсогыл эҥерташ але шинчаш ок йӧрӧ – окна тиде пӧртын шинчаже. Кугун ит воштыл – иям куандарет. «Ой, могай ойго, могай кугу ойгыжо» манын ит пашымле, ит йырымле, ойгыжо шӱет гыч кок велыш йолым сакен шинчеш, вара тудым от ойыро. Ӱстембалым кагаз дене нигунам ит ӱшт – ешыште чыланат икте-весылан сырен пытеда. Тулеч молат, тулеч молат. Любовь Алексеевнан тиде пашаже пеш суапле, шоненам ыле. А ынде вот Зоя Глушкова тудлан интервьюштыжо йодышым пуа:

«Тендан шонымаште, – манеш, – кызыт Марий литературышто кӧ утларак ойыртемалтеш?»

Вашмутшо Любовь Алексеевна Абукаеван тыгай: «Пелашемым ом ойло, тиде сӧрал огыл. Йылмызе семын мый моткоч кӱкшын аклем Юрий Иванович Галютинын возымыжым. Туге савыралын мошта: кажне мутшын, ойсавыртышыжын ямжым веле огыл, «пушыжым», «тамжым» (кавычкыше улыт нине кок мут) шижат – марий «пуш» (пушыжо кавычкыше адакат), марий «там». Лиеш тыгай возышо. Мый южгунам студент-влаклан мыскара йӧре «мутым лудын але колыштын гына огыл, ӱпшыч ончыза, пурлын тамлыза» манам».

«Моткоч кӱкшын аклем» манмыже але мыйынат тугай кӱкшытыш кушшашем улымак веле ончыкта, докан. Но мо сай гын, саяк, шӱмем пуйто изи гына мӱян чизаж дене сакче ниялтен кодыш – туге чучеш. Тыгайым шижын, чонет кугу пашалан пожалтеш. Чаманем, тыге ниялтышыже мыйын ӱмыр мучко уке ыле. А кӧн тудо лийын, шкемын витлымше-кудлымшо ийласе иктаҥаш-шамычем ойлем, кодшо курымысым? Вадим Илларионов, Василий Миронов шкеныштым шке шӧргалтышт, – пытартышыже, Василий Миронов, возымыж денат, койышыж гычат руш поэт Николай Рубцовым шарныктарыше ыле, вигак ойлыман – мыйын ямдылыме книгаже кызыт печатлалте, кугу талант Шоруньжаш Еремей Герасимов семын иланен кушкын. Еремейжат илыш дене каньысырын чеверласыш: кугу чодыраште кугу пушеҥге воктен эҥертен шичшым, шошым шулен лекшым, верештыныт. Альберт Степанов... Вот тиде талант гын талаа-а-ант! Пожареш пич каен колыш. Валентин Колумб шкежак тудлан ошын кӧраныш. Да каласаш тоштам, тудын гай чулым поэтше марийын тулеч вара койынат огыл. Шернур гыч Тимофей Рыбаков теле чатламаштат мӱян олмапум Есенин семын ончыкет конден шынден, пеледыкта ыле. Шуко-шуко тыгай калыклан почылт шудымо мутмастар-шамычым ончыктен сеҥем, да нуно чынже денак романышкем пуреныт. Мо нунылан ситен огыл? Вот, лач тыгай, Любовь Алексеевнан гай, шӱм чоным ылыжтыше доктор шомак! Тунамсе поэзийна кум кит ӱмбалне киен: паша, партий, Родина. Николай Рубцовын поэзийжым во-ошт шымлен лудым гын, кушто тудын кеч ик гана лойгалтше сельсовет ӱмбалсе тистыже, кушто партий да паша?! Ик мутат, иктат-иктат уке. А улыт Родина, кугу букван. Уло эше Калык, тудат кугун возалтше. Да курымашлык Пӱртӱс. Да кугунак эше Чон, Илыш, Колымаш. Да – Пӱрымаш. Шканже шке шорыкйол вашеш колаш мужедын да тудо тугак шукталтын дык...

Тений 2006 ий август тӱҥалтыште увер куандарыш: мыйын йӧратыме, пырлят шуко илыме Шоруньжа рвезе Василий Никифорович Миронов-Унчын (псевдонимжат мыйынак шонен лукмо) «Унчо памаш» почеламут сборникше савыкталт лектын! Кӧ возымыжым чумырен да редактироватлен, тыгайыш шуктен? Адакат Юрий Галютинак. Тылеч икмыняр ий ондак Аркадий Букетовын сборникше дене шинчышым, тудымат «Марий Эл» газет редакцийын редакционно-издательский отделже савыктыш. Ик ырший деч посна!

Тык вот, кӧ тудо, Миронов-Унчыжо? Тыгай йодышым Сергей Карпов мыланем пуаш ямдылалтеш. А мый тудым умшаж гычак налам. Ойлен шуктыде – 1963 ийын армийыште служитлен толын, Песаттороеш вашлиям тудым первый гана, Шоруньжа рвезым, тугаяк Шоруньжаште ватыж дене пырля илыше поэт Йӧрӧмӧй Герасимов дене иктеш ӧндалалт толшым. Коктынат тушко мыйымак лӱмын кычал миеныт. Йӧрӧмӧйжӧ пӧртӧнчычак Есенинын почеламут корныжым кычкырен ойлен пура: «Поэт поэту есть кунак!» Тыгеже, шонаш кӱлеш, Васяже – Йӧрӧмӧйын поэт лийшаш ученикше. Коктынат возат, южгунам райгазетеш лектедат. «Марий колумбиада» романыштем нуно коктынат кугу верым налыныт, молан манаш гын, Горький олаште (тунамсе лӱмжымак арален кодем ты оланым, кызыт Нижний Новгород гынат) средне-специальный милиций школышто кок ийым кумшо Шоруньжа марий Слесарев Петр Яковлевич дене курсант лийын пырля тунемме годым кажне гана каникул годым Унчышкак кошталтын, арня-кокыт денат илалтын. А поэтше шкеж гаяк эше кок поэтым вашлиеш гын, тунам мо лиеш? Кугу ӱстембал тич сий погына, Унчын эн сӧрале верлашкыже тарванена, ончен коштына, шӱгарлашкат савырнена, Шланьыш але Муканайыш каена, таҥым кучена – туштат Галютинын таҥ! – тыгай сӧрале лӱман улыт тусо пошкудо кок ял. Да корнышто ма, уна коклаште, пӱртӱсыштӧ эре-эре почеламут йоҥга.

Кызыт мый чылажымак луктын ом пу, романыште тӱрлӧ йыжыҥлаште тичмашын ойлалтеш, кузе речной техникум деч вара Вася Миронов ондак Юл эҥер дене толкачше дене шаргӱм, арбузым, ял озанлыклан тӱрлӧ кӱлешым кондыштара, Астрахань ола марте коштеда. Ме Петр Слесарев дене Горькийыште тудым курсант улмына годым вашлийына, Горькийын кремльжым шерына, тулеч молат. Умбакыже совпартшколыш кая. Тушто кумыл почеш лийын огылат, Москошко Горький лӱмеш литератур институтыш пура, тунеммыж лугыч ӱдыр налаш Моркыш толеш, культур полатыште художник лиеш, эреак тыгодым радиокорреспондент, редакцийыштат ыштен онча, адакат радиош кусна. Адакат редакций. Уке, шогыза-ян, эшеат сайынрак, чатканрак пуыман поэт йолташна нерген.

2001 ий мучаште увер мемнам ӱшыж денак перен колтыш: Вася шкенжым мӧҥгыштыжӧ шӧргалтен. Эше тудо телымак шочмо кечыж вашеш «Марий Эл» редакцийын командыж дене пырля мый да Геннадий Сабанцев-Ояр поэт Унчыш миен толна. Мироновын чыла возымыжым поген, ял полшымо дене книгам лукташ товатлен кодышым. Да шуктышым шке оемым. Лекте тиде книга, «Унчо памаш» лӱман, 2006 ий августышто.

– Ончылмутымат, тудын лӱмеш поэмымат шке возенда.

– Тиде книган презентацийже тений август мучаште лие. Кайышна тушко погынен, «Марий Эл» газет редакций шке машинаж дене наҥгайыш. Унчышко! Тынарын лийна: Александр Абдулов, генеральный директор да тӱҥ редактор, флейтым шоктышо Виталий Шапкин, художник Иван Ямбердов ден стрепкаче ӱдыржӧ – Ленинградыште консерваторийыште тунемеш, Татьяна Денисова, Олег Логинов, Иван Смирнов – чапланыше мурызо-шамыч, «Марий Эл» газетын литератур пӧлкажым вуйлатыше Зоя Глушкова, Морко редакций гыч Горшков да молат. Колхозвуй, Марий Эл Госдумын депутатше, Кугыжаныш премий лауреат Геннадий Савельевич Григорьев путырак кугу кумылын вашлие. Да тудын вуйлатыме колхозшат. Топльо-радам йымалан ыштыме ыле кугу пу сценым. Ондаксылак воктенже калык шуко погыныш. Да тӱҥале Василий Миронов-Унчын «Унчо памаш» книгажлан презентаций-концерт!

– Герасимов Йӧрӧмӧй-поэтын ученикше Василий Миронов нерген лие, очыни, чыла мут да почеламут.

– Лие. Но ончыза, могай таҥастарымаш толеш «Передовик» колхозын эн неле саманыште туге чот пеҥгыдем толмыжо, пеледалтмыже. Российыштыже ынде лучко ият эртен, нимо шот уке годым, кӱ ӱмбалан кӱ кодде шаланыл пытымыж годым. Унчо ила да ила, эрык толмылан куанен гына! Уло Марий Эллан пример. Тыгаяк огыл мо лийын революций деч шуко ондак мемнан тиде Унчынак примерже пӱтынь Марий калыклан? Чавайн нерген романлан чыла тошто увер-шамычым погкален лекна да рашеме. Черке-приход школын кок классшым пытарен, Сергей Григорьев, ончыклык Сергей Чавайн кушко тунемаш каен? Унчышко. Молан? Марийын эн тале, у илышлан печкалташ тӱҥалше, эре улан туныктышо Унчо вел Сергейын тыш толмо 1904 ийын эн куатле улмаш. Шкенжым ушан-шотанлан шотлышо еҥ тыш толын, ужын-кайыде чытен огыл. кызытат саде Унчо шкеж декак ончыл еҥ-шамычым ӱжеш. Моланже гын, тыште калык илыш памаш гаяк шолын шога.

– Ме Василий Миронов декак пӧртылына, очыни.

– Кажне гаяк марий поэтлан илыш корныштыжо шуко йӧсым, нелым, тӱрлӧ шоям, ондалчыкым, каргымым, шудалмым, мыскылымым, «тидыже каваренат ок керт» манмым кӧвален чытен лекташыже перна. Поэт ден поэтвате нерген шонымашыжым луктын каласышыжла, Валентин Колумб шижтарен: поэзийыш лупшалтше айдемын тичмаш еш пиалже нигунам ок лий. Тиде ойым шке илышыже да пытартыш шагатше дене пеҥгыдемдыш совет саманыште вийым налше да тоталитар вийкучемлан кугу лӱдыкшым кондышо поэт Николай Рубцов. Почеламутышто возымыжлак савырнен тольо: «Я умру в крещенские морозы...» Пушто тудым эн лишыл еҥжак, пелашыже, ӱдырамаш. Кузе чеверласыме поэмыштем серенам, Василий Миронов Рубцовын ӱмылешыжак шочын, тудын корныж денак кайыш, эн чот йӧрата ыле тудын возымыжым.

Унчо ялын икшывыже Василий Миронов-Унчыланат ойго, йӧсӧ утыждене изинекак логалын, сандене чыла почеламут корныжо нуным шӱм сусырышто кузе-гынат да эреак тарватат, эсогыл эн веселаштыжат. Чынакак, поэтын пӱтынек илыш-корныжо почеламутлашкыже кышкалтеш, лач ий-шамыч веле огыт ойлалт, кунам нуно саҥгашкыже толын-толын перненыт.

А кугу илыш корным эртыш тудо такше! Чолгам, кӧранышашым. Школым пытарен лектын, эҥер флотлан кӱлешымат тунем нале, эн нӧргӧ да ужар, весела жапшым эҥер флотлан пуыш, тугак тичмаш программе дене эртыш армий корным. Вара адакат кочегар да машинист, эсогыл совпартшкол...

Эн кугу пиал пӱралтын ыле тудлан – Москошто Горький лӱмеш тӱнямбал сылнымут институтын студентше лияш! Кок ийым очно тунеме да... ала-могай ияже чыкале: «Вашкерак, вашке, вашке! – ӱдырым налаш кӱлеш, тетла чытен ом керт, илашат ок лий, тунар йӧратем...» Лугычак тугай кугу пиалым Москошто кудалтен кода, пий поч йымаке пурен шинчеш – нине мутлан ит иралт, Василий Никифорович. Мочол мый тунам вашлиймаште чарышым: «Мом ыштылатше, Вася, кузе тыгай аяр шонымашке шуыч – кудалташ... Шонен ончо, мемнан деч мочол кугу пиалан улат, мемнан кокла гыч кажныже чыла кудалтен кода да вуйвустык тушко тунемаш кая ыле, а тый моҥгеш пӧртылшашым ойлет». Миклай Казаков, Семен Вишневский да Михаил Якимов – икманаш, чыла поэт ала-мо семын сӧрвалышна: йӧршын пытарыде, лугыч пӧртылаш шонымо ок кӱл! Уке, ияжак рвезым пиал деч ойырен, сеҥенак нале. Пӧртыльӧ. Но кугун тунем толашымыже айдемым осал дене вӱдылашак гына йӧрыш – мемнанат тыгайракак илыш, мом тушто ик Вася нерген гына ойлашыже?! Кунар кугунрак ушым погет, тунарат веле ок кӱл лият. Парадокс! Тыгайлан мемнан ончычсо илышна тӱргоч поян ыле, мом ойлашыже тушто... Мемнан, поэт-влакын, кынервуйна уке, тудын дене шкан шокшырак верым пургедын, молым шыгыремден, верым кычал огына мошто, пӱралтынак огыл, эре вожыл коштына. Могай окса редакцийыште, радиокорреспондентлан ыштымаште, Морко культура дворецыште сӱретмастар-художниклан шогымаште?! Василий Никифорович тунам рӱдӧ Морко эмлымвер шеҥгелне корно гоч посна шыгыр пачерыште илен толашыш. Пошкудын ала-мом толашымыже да ешынат надырже дене химийыш кучен колтышт – эсогыл титакше уке гыч титаканыш савырнен, судитлалтмашкат шуо. Вараже мотоциклым йол пудырташ нале, первый шинчын кудал колтыш, да тунамак йолышкыжо вурс кӱртньӧ тоям чыкен шындышт. Тугаяк окшаклыше, тугаяк оксадыме, полышдымо, шонен пыштыш тудо шканже посна кӱ пӧртым чоҥаш. Нимо уке гыч! Чыла шке кӱшеш, чыла пытартыш пултышымат тудланак пуыма гыч – кӧ тыланет толын полша мемнан илыш саманыште.

Москваште институтым лугыч кудалташ шонышо рвезым руш кугу туныктышыжо поэт Владимир Цыбинат путырак ынеж колто улмаш. Кузерак каласкален шкеже, пестун-поэт вараже Моркыштат лийын, Морко памаш воктен вашлийыныт... Провой велне химийыште тудо тичмаш почеламут книгам серен шуктен ыле – йӧршын шкенжын гай огыл, а вес кугурак поэтын возымо гай чеслым, тичмаш поэзий корныш шогалаш йӧршым – нал да печатьыш колто веле, тугайым. Мый тудым чыла окен лектынам. Тиде почеламут тӱшкаже Морко райгазет редакций йӱлымӧ годым тулыш логалын, ик экземпляр дене кошарген. У семын возышо поэт-влаклан вийым налашышт йӧным пуышо Морко марий поэт Альберт Степановынат пӱрымашыже тыгайракак лийын: эн шуко серен пыштымыже, тичмаш чемодан, армийыште служитлымыж годым йомын.

Пытартыш жапыште Василий Никифорович вес Унчо марий поэт Валерий Апакаев дене таҥлалтын ыле – почеламутыштыжо лач тидын нерген ойла. Тудат илыш дене чеверласен...

Саман вашталтме семынак поэзийже утыр кумылаҥын савырныш. Кажне лум пырчын шӱргышкӧ логалмыжым шке семынже сӱретлен моштышо Унчо поэтна пытартышлан... Вот, тыште авам калык мудреч семынак ойлен коден ыле: «Изи пӧрт ешым пога, кугужо йомдара» – пытартыш вӱрчӱчалтыш марте илышаш чевержым, алжым-вийжым пуэн, кугу кермыч клуб гай пӧртым чоҥен шындымыже, ешым погымыжо Вачийлан лач пикталташыжак веле йӧрыш. Йӱыныс, маныт тудын нерген кызыт. Мо, кажне кермыч кленча полшымо дене толын, кажне пырня, вара! Мемнан илышыште кленча деч посна лач йолын коштмо верыш гына каяш лиешыс – кузе йӱаш ок тунем шкенжым нимо семынат арален моштыдымо ныжылге поэт чон? Вася олмышто слесарь-водопроводчик лиеш гын, кызыт ик мутымат ом лук ыле. Поэтыс! Молын деч кӱшкырак шонен моштышо, тӱням да мемнам утларак йӧратыше. Вот молан путырак чаманалтеш.

Тыште мый илыш-корныжым пыртак гына рашемдаш тӧчышым. Пошкудо марий-шамыч, воктен илыше-влак шӱдӧ пачаш сайынрак палат. Ме вет Миронов нерген кызыт гына кӱлынжӧ кутыраш тарванышна. Теве пытартыш ийлаште возымо почеламутлажым мый поген пуышым, кажне мутшым, арален-саклен, шке гочем колтышым. Тиде пашат але тӱҥалеш гына, тышке пеш шуко серымыже логалын огыл, газет ден журнал пӱчкышлаште кия. Кузе пытартышлан Валентин Колумб Унчо поэт Еремей Герасимовын мутнасылжым ик книгаш чумырен пуыш, тугай пашамак ыштыман Василий Мироновын чон поянлыкше денат. Тидат ончыклык паша.

2002 ий телым поэтын шочмо кечыжым палемдаш поэт Геннадий Сабанцев-Ояр дене Унчыш пырля миен коштна. Кастене клубышто, кугу погынымаште, Унчо калык шке поэтшым пагален шарныш да ты книгам лукташ шке полшена манын товатлыш. Геннадий деч ончыч мый поэма гыч «Василий Миронов-Унчо» ужашым лудым. Тиде ужаш чылт Мироновлан шканжак пӧлеклалтын, сандене тиде книгалан мучашмут семын пуртышым.

– Тау тыге раш да чылажымат сайын умылтарен пуыметлан. Да эшежым поэт Василий Миронов нерген поэма гыч ужашетлан. Чавайн тунемме годсо Унчым да тачысе Унчым таҥастарыме оҥай ыле. Калыкшак тушто моло деч вестӱрлырак, туге шижалтеш. Марий илыш йӱлаштым пеҥгыдын кучат. Венгрийыш миен, тушан шкенышт гай мончам чоҥен пуэныт. Мӱкш ончышо-шамычын семинарыштат туштак лие. Могай марий йӱлан тошто годсек аралалтше пайремже уло гын, чылажат Унчышто эн шергын аралалтеш. Вашке гына теве у школышто вес тӱрлӧ у илыш тӱҥалеш. Чыла тидым ме, республикыште илыше марий-шамыч, пален шогена да путырак куанена. Тудо кызыт марий илышнан культур рӱдержыланак шотлалтеш.

Ме тый денет кодшо годым тений сентябрь тӱҥалтыште «Марий Эл радио» эфирыште коктын кок шагатат пеле наре жап вияш эфирыште лийна. Тидыже ынде мемнан ик темыланак тӱҥалме кокымшо передачына.

Шуко йодыш калык деч, радиом колыштшо деч, тольо. Нылыт-визытшым кучен ышна керт связь кӱрылтышлан кӧра.

– 1966 ий гыч тӱҥалын, ныл идалык Марий Турекыште Люда ватем дене пашам ыштышна, туштак илышна. Шарнат улмаш мыйымат, пелашемын Руш Шолнер, Марий Турек, Марий Пыламарий школалаште туныктымо икшыве-влакат. Порым гына тыланен ойлышт, тау.

– Тауштышыже чынакак шуко еҥ ыле. Унчо гычат илалше ик пӧръеҥ йодышым пуыш: «Петр Яковлевич Слесарев дене йолташ лийынам, манат. Возымаштет тудо иктаж полышым пуэн мо?»

– Мый вашештышым: пуыде кертын огыл. Кок ий тунемме жапыште Горький олаште, рӱдӧ Горький площадьыште, мемнан тунемме школна шуко пачашан да пеш кӱшкӧ нӧлтшӧ лийын. Пурашлан экзамен годымак Шоруньжа марий рвезе Петр Слесарев дене иза-шольыла келшен шична. Тудын изаже тунам Казаньыште ветеринарный институтышто аспирантурым пытарен да кандидат шанче лӱмым сулен налын. Петропем шкеже путырак кугу романтик улмаш, тӱняште могай военный полководец уло – чыла биографийыштым, кушто, кунам да могай тушманым кузе сеҥымыштым шке гыч тунемын. Пешак бойко рвезе! Коктынат уголовный розыск пашалан тунеммым ойырышна. Пытарымек, тудо Куженер поселкыш участковый уполномоченныйлан шогале. Чаманалтеш, старший лейтенант званийым налын шуктыш да вараже ала-кузе шӱмжӧ ыш чыте, илыш дене вашке чеверласыш. Кызыт мый денем аралалтеш изи годсекак Шоруньжасе, Горькийысе илышыжым кече гыч кечыш возен кодымо шуко дневникше. Самырыкше годымак мыланем пуэн коден. Тыге ойлыш тудо: «Юра, тый садыгак возышо еҥ улат, кунам гынат ала мыйын тыглай огыл илышем нергенат сераш тӱҥалат. Нине дневник-шамыч тунам тылат кугун полшен кертыт». Мыланем Купсолаште шкенан пошкудына Белугин Анатолий Гавриловичат дневникшым тыгак пуэн коден ыле. Тудын ик изи ужашыжым роман тӱҥалтыштак кучылтым. А Петр Слесаревын дек але тӱкнен омыл. Тиде дневникым лудат гын, Шоруньжаште кӧмыт, могай тукым-шамыч могай жапыште кузе иленыт, мом ыштеныт, чонышт мо верч йӱлен – чыла-чыла умылен налат. Тыште але тӱкыдымӧ да возалтдыме роман кия. Кызыт мемнам радио дене колыштшо Унчо, Шлань, Муканай яллаште ялыше-влаклан тидым палаш оҥай, очыни. Тунамсе жап, эртыше пагыт кынелеш! Мемнан Пӧтыр дене ик ешла илымына годымжо Геннадий Савельевич, кызытсе «Передовикын» вуйлатышыже, тунам самырык парторг ыле. Калыкым кугу пашалан ылыжтен моштымыж дене озанлыкым кунартыш теве нӧлтал колтыш. Чылажат вуйлатышым онча, кеч-кӧ кеч-мом ойлыжо. Оза, пеҥгыде да кугу ушан оза кӱлеш кеч-куштат.

– Петр Яковлевич Слесарев йолташетше Унчо илышым ожсыжге, шке жапшыге дневникешыже сайын ончыктен коден гын, шочмо ял калыкшылан повесть семын ыштен пуаш гын, могай оҥай произведений да документ лийын кодеш ыле!

– Тидланак огыл мо мыйже мӱндырчын Геннадий Савельевичлан кумылжым компьютер семын почаш тыге каласышым? Унчын культурный да сылнымут илышыжым, тыгак эртен кодшо пагытысе чолга еҥже-шамыч нерген каласкалыше тӱрлӧ книгам, документым погаш, савыкташ полшаш ала иктаж семын шотым муэш ыле, шонена. Мемнан «Ончыко» журналнам тылзе еда тудын полшымо дене «Передовик» шӱдӧ экземплярым налын шога. «Марий Эл» газат кок шӱдӧ суртыш кажне кечын пура – кудо велне эше Григорьев-депутат гай поро кумыланже республикыштына уло? Арам огыл Александр Саликович Абдулов ӱстел йыр погынымына годым каласыш: «Эше ик вич-куд тыгай «Передовик» колхоз семын республикыштына мемнан дек мелын лийыт гын, нимогай ойгат сеҥен ок керт мемнам...» Чын огыл мо, пеш чын. Культурым нӧлтал колтыде, нигуштат сай илышым чоҥен от керт. Чылажат калыкын волгыдо кумылжо деч шога. Тыгеракын ынде «Йошкар-Ола радио» вияш эфир да вӱдышыжӧ тиджей Сергей Карпов, колыштшо-влак дене вес гана вашлиймешке чеверласаш гына кодеш. Сай, таза, эсен лий, марий калыкем.

Тыгакак мучашлалтеш ынде мыйын «Илет гын, ужат» романыштемат вес вияш эфир, мо шонымым да шуко лудшын йодышыжлан тичмашынжак вашештен шуктымо огыл гынат, мом Юмо пуэн – тудо. Икымше книгам тыгакак интервью дене мучашлаш шонен пыштенам ыле гын, ынде тудо шукталте. Пытартышлан «Вӱраҥше подкогыльо» ойлымашым пуаш шонымемат шукталтше, тугак сӧренам ыле гын эн тӱҥалтыште, молан манат гын, вуйым кӱварвалан перен вӱрлымӧ гынат, эмлымверыште Шкетан семынак мый ручкам шым кудалте. Теве саде ойлымаш. Сюжет радынашке тудо пешыжак ынеж пуро гынат, «Авторжо дене туге лийын каен улмаш аман» манашда йӧра. Адакшым, муро гыч мутым луктын огыт кышке. Толын гын тыгай шучко саман...

Шопкеръял гыч асфальт корно дене йолын изиш ошкылмек, Тамара ден Йорги, кидым вашла кучен, шеҥгеланрак кодшо Вачим ончальыч. Шкетланже йокрок ала-мо: вуйым кумык сакен, ӱзгар мешак кылже пурла вачыж гыч мунчалтен волен. Тыгеже, очыни, эше нелырак, сандене угыч да угыч вачышкыже солалтен пышта. Ӱдыр ден каче тудым куштылемдынешт, шке декышт налнешт – ок пу, мугыль да мугыль веле ончал колта.

Келге, сӧрал шыже кече кас велыш тайнен. Чевер йоллаж дене ночко корнышто чокан кийыше ваштар, куэ, шопке лышташлам але сайынак волгалтарен кертеш. Ошкылат да чылт шӧртньымак тошкен кайыметла чучеш.

Йолташын утыр нелеммыжым шижын, Йорги ыш чыте, иктӧр лийме годым Вачи деч йоддеаке, ӱзгар мешакшым налаш кидшым шуялтыш. Тудыжо ырлале:

– Тунарак ньомалан шотлет мо?

– Йылерак ошкыл тугеже, молан эре вараш кодат?

– Кодам гын! Мыйын вет тыйын семын веселан каяш латшым ияш Тамарам уке…

– Уке гын, чечас лиеш. Тыйынат лиеш. Пистеръялыште Онисат уло гойо. Тамаран акаж дек миен шуына. Овокля вара Тамаран шочмо кечыж лӱмеш мемнан намийыме подкогыльым шолта. Шӱдӧ витле-кок шӱдым пышталтенат, кочкаш шинчына, чӱчкыдын каласен колтена: латкок подкогоыльо, латкок подкогыльо. Тыят тыге чӱчкыдын ойлен моштет вет?

– Кораҥ. Тамарат йӱкша ато, – тугеракак, сыренракак, кӱрльӧ Вачи да асфальтын вес тӱрышкыжӧ шкетын ошкылаш кораҥе. Йорги таче ок умыло: мо пӱшкыльӧ тудын таҥашак рвезым? Ушкалыме шотшо тыгай унчылвуя гыч веле тудын, але мемнан келшымылан кӧранен черланен? Кидым лупшале да тымарте лу ошкыллан торлышо таҥже декак куржын колтыш. Тудыжо когыньышт коклаште мут ок кайым умылен, мардеж да поктен шушо Йорги ваштареш кок кидымат ӱп тӧрлымӧ амал дене нӧлталын. Тыге реве гай оҥпогыжым эшеат чумырештарен, тыгодымак вичкыж канде платьыж гыч тӧрштен лекташ тӧчышыла йолчаражым тичмашынрак койыктен, Йоргим ӧндал шындыш. Пудийла оҥышкыжо пызныш, шупшал пытарыш. Вараже воштыл-воштыл, чылт рывыжла койын, вичкыж йылмыж дене кок гана шӱргыж гыч нулале, вачыж гыч кроп перыш – кинорекламроликыште качым марийышкыже савырышашлык матриархат годсо ӱдырын чоткыдылыкым тергымыжым ик гана веле огыл ужын. Ох, тиде йӧратымаш! Ай, тиде йӧратымаш! Ух, тиде йӧратымаш!.. Нигуш туддеч шылын от курж. Писын гына ушыштыжо пӧрдыктылеш: «Йорги шочмыж годсек маска чапа гай оҥайолан гынат, армийыш наҥгаят лийже, мый тыгай мотор кап-кылем дене шкетын кодам вара. Чылт нигӧн денат келшыдеже кузе илыман лиеш вара? Икте салтак сукарам нулта гын, Вачи кодеш, Вачи огыл гын, весе, нылымше, визымше… Кушкынак гына шогат. Коли вара клубышкат лекман огыл? И-и-и, Йорги ден мемнан семынак чот-чот келшат-келшат да ала-молан дыр иктат салтак вургеманым вучен огыт шукто. Мый денемже мо лийын пытыман гын? Так кас шуэш, так юлгыжаш тӱҥалам веле, совлам кучем – пурен кая, стаканым иктым веле огыл пудыртылынам. Авыят такше тыгай южирла ок кой, мый денемже мо ышталтеш гала?»

Салтаклан каяшак изи годсек шкенжым физкультур уроклаште чаманыде туржшо, кеч-могай ӱчашымаштат призым наледаш тунемше, тыгак кажне эр-кас пӧртшӧ воктен кок йыгыр куэ коклаш шӱтенак пыштыме турник тояштыже «кечым» пӧрдшӧ Йоргин чоныштыжат тиде нарашта ӱдыр ӱжара дечат кугу верым налеш.

– Эн сӧралже тый улат кум яллан, Томусь!

– Тыят! Эн виян да эн тале. Тыйым шкенан ял кугу пӧръеҥ-шамычат кырен огыт керт. Тӱня тӱрыш пырля каем гынат… Ну, тропикысе пират-шамыч дек – киноштат ончыктат, уна! – нимо да нигӧ дечат ом лӱд ыле дыр, тольык вот тушто кишке шуко, чаманем.

– А молан вара, эн турашкыже толын шуына да, эре-эре ӧрдыжкӧ веле каза пачала тӧрштен куржат. Коньык вӱташте икече иктат кодын огыл ыле. Ну туржам вет тыйым, ну алгаштарем, ну вет лач тӱрышкыжак шумеш шупшал аҥыртарем, шкежат нулен киет. Да тунамак – вушт! Омса – кроп! Вуйым кок кида авырен, аҥырген кодам. Парнямат тӱкалташ от пу.

Томусь келгын-келгын ончал шындыш да чылтат шыргыжде пелештыш:

– Таче… Чыла тиде таче лиеш. Нигӧ-нигӧ мешайкалыше деч посна. Кузеракын РЕНТИВИ-ште ончыктат. Мый кажне йӱд шонен кием. Вот!

Савырныш да писын-писын ончык ошкыл колтыш. Пытартыш мутлаж деч шкежат вожыльо ала-мо.

Ынде кӧтырем Вачим огытат шоналте, вес тӱрлӧ ойыш кусненыт да чодырам шергылтарен гына воштыл-воштыл каят-ошкылыт. Вес тӱрыштӧ йокрокеш кодшо Вачи нер йымалныже мугымата: «Талын вуйжо лавыраште. Але ончена, мо лиеш. Тока Пистеръял рвезе-шамыч коклаштат Тамара нерген мут лектын ыле. Нунат ӱмбакше шинчам пыштеныт гойо. Йоргилан такше шижтараш кӱлеш: тусо-шамыч яра кида огыт кошт. Ну, Тамара, ну, южир! Мыланем ужаш лӱмынак вет Йоргим вожылдымын шупшал шогылтеш. Пуйто мыйже ом пале лиеш, кузеракын коштын толынат кокатмыт дек Кожлаерышке унала мийымет годым, рвезыжым Морко пазарыште ужым. Ала тудыжо моктана гынат?.. Кӧ ӱдыр ончылно шкенжым вийдымеш ужеш?.. Ӱшан тений саманыште лач шканетак гына!»

Шым меҥгым асфальт дене тыге йокрокын-веселан ошкылман ыле гын, пиалешышт шеҥгеч толшо «крутой» легковушко кыж-ж шогале. Фермер Сопром ден окса пашажым вуйлатыше ӱдырамаш тудо велышкак кудалыт улмаш.

– Давай, мелюзга! Мардежла шуктем, куш тыланда кӱлеш, – чока кужу ӧрышым Буденныйла кучышо таза марий окнаж гыч вуйым лукто. – Куш тыге каедаже? Поҥго погаш, очыни? Але йӱштӧ налын огыл, посадкыште тока ме кум ванный ош поҥгым ситарышна. Ӱйвоҥгыжым, куэвоҥгыжым, шопке папкажым, сыроежкыжым силос олмеш ушкалланат ситаренам, очыни! Шичса содоррак.

Весела лие. Тракторым налаш кутырен келшенытат, Сопром ден кассирже, озаж гаяк лӧза капан чока ӱдырамаш, кутырен келшыме фермер дек шунешт улмаш. Тиде да тудо, мут почеш мут, кугорно гыч меҥгат пелыш Пистеръялыш пурышашлык корнывожыш йомак ковереш шинчын толмыла вашке шуыч. Чеверласаш кӱлеш – чаманыштат. Сопромын кабинысе прибор панельже истребитель самолетын гай, чыла стрелкыже мом ончыкта, Йорги умыленат ыш шукто – икымше гана шинчын, кеч вашлаже шукертсек палат.

Миен шумек, Тамаран коло ийым эртышырак Овакий акаже, кидым мардежвакш шулдырла шаралтенак, куанен вашлие. Тудо ты ялыште ола гыч мландым тыште налын, шуко-шуко вораныше садпакчазе коклаште тоштемше пӧртыштӧ шкетын илен почаҥеш. Тамаран ача-авашт гын олаш каеныт, пашаштат туштак. Кум пӧлеман пачерышт улалеш ынде, пеш поян пыжашым оптеныт. Овакий тыште сад кучышо лийын. Молан вес вере каяш да мландым кычалаш, кунам шке ялет. Кеҥеж вашеш шошым веле куткыла рӱж пижыт, пакча деч огыт ойырло. Емыж-саска, муно кугыт викторий-мӧр, вишне кугыт шем шоптыр, крен, жимолость, петрушко, укроп, пареҥге – чылаланат Овакий оза. Пеледыш ора, теплице, таве воктенак келге пӱя. Илаш да куанаш сита.

Тудат Тамара гаяк кап дене сӧрале. Эсогыл чотракат: пешакат, марлан каен, иктаж кум йыгыр шочшым ыштен пыштышашлык. Кутко кыдалжымак ончен ӧрат. Тамаран аважат тыгайракак. Пеш сӧрале ӱдырамаш тукымыштым поктеныт.

Йоргимытат, Вачимытат жапыштыже тышке мландым налаш пеш шӱшкылт толашышт да, рожын кӱсенан-шамыч коклаш логалын, вышт-вушт веле койыч, лектын возыч. Куэръял ожно шымлу суртым ашна ыле, вольыкыштлан тысе-шамыч вондер-ражгерым, чодырам изин-изин куклен, тӱрдымӧ-мучашдыме клевер аҥам почыныт. Илыш чылт тупела савырнышат, Куэръял савырныш… Номенклатурсолашке. Ик минутышто гай поен шичше диагональ галифе-влак Сурокысо ош кермыч запасым ик-кок йӱдыштӧ налын пытарышт, тыш конден оралышт. Шукат ыш лий, чодыра коклаште манме гай ош дворец-шамыч нӧлталтыч. Кугурак чинанже вет, ушет кая огыл мо! – шке пакчаштлан колхоз ферме воктенысе гай водонапорный башне-шамычым поҥгыла шочыктат… Тошто пырня пӧрт-шамыч шулен пытышт. Ял шаланыш, шулыш.

Кутко кыдалан Овакий кутко гаяк чулым пашаче. Ача-авашт тудым тышан вашке гына марлан пуэн колтен, мландым кучыктен ашнынешт. Тамаражым ончыкшым марийже дене пырля олаш кодынешт. Но Овакий Москош изам дек каем ман витара. Ескыч, урем ӱштын латкок тӱжем теҥге дене тылзаш пашадарым налеш. Пачерымат кычалшаш уке, коли вара ик вуян, ик почан ӱдырым пырля ок ашне?

Таче тудо кече мучко шинчашат ярсен огыл. Мелнат, шӱрет-мочет, шинчаланет-шерет, кочет-йошкаргет ӱстембак тунарын погыненыт дык – шочмо кечым гала, сӱанжымак ончен луктат тыгай чес дене.

Ару пӧрт кӧргӧ. Коҥга аҥышкыла оҥа пырдыжан пӧлем, омсанак. Чылажат шот дене, Омсадӱрыштӧ лопка олымбал – ожсылак вургемым туш поген шындыме. Юмылукат тугак тӱкыде кодын. Телевизор, магнитола, тувыр мушмо машина, пурак йӱшӧ наста…

Чыла тиде ӱдыр-каче юарйӱк дене теме. Овакий вашке гына возакеш олтыш. Подышто вӱд шолаш пурымым вучат.

– Подкогыльыдам колтена веле. Тый, Вачи, Онисатымат тышке ӱжаш ала шкеак содор миен толат? Кужун ида кучалт адак. Толеш гын, толжо содоррак. Утыжым ит сӧрвале, шке пала огыла. Тыланет кугу начальникын ӱдыржымат ямдыленам ыле. Пайремже мемнаныс, Онисан огыл, тунар сӧрвалаш. Мотри тольык, чо-о-от мотри тый! Онисамыт велыште Корий, Каврий, Кыргориймыт улыт гын, «мененьык» нерген ик мутымат ит лук. Мотри, манам!..

Мучашленат ыш шукто, Вачий лектынат шикшалтын. Тудын мешакеш нумал кондымо сийжат ӱстембалне верым муо. Ондак тушеч шуко подкогыльым луктыч, кугу ате тич лие. Эше ик ате теве.

Пел шагатрак эртыш чай, пӧртӧнчылно кылдыр-гӱлдыр шоктыш. Уна-шамыч ювыге… вучыдымын шукын толын пурат! Ониса, Вачи да эше кум «К»: Корий, Кыргорий, Каврий! Нуныжо Тамаралан пӧлек шотеш шинчыран чевер кулоным кучыктышт. Кум «К» деч – ик кулон. Опталыныт улмаш ала-мо ондакак, сандене этикетым да монь ышт ончо, ӱстелтӧрыш оза семын пуренат шинчыч. Суртлан суртоза огыл, пӧлек кондышо оза лиеш. Тыгай йӱла марийыште ожсекак озалана. Ни шекландараш от тошт, ни мо. Овакий эше шоналтышат: «Мо, Вачи лӱмын тыге ыштен гын веле?.. Молан ойлышым, молан ондакак ойлышым… Ониса деч йодаш кӱлеш, ала лӱмынак нуным кычалын да… Палем, мемнан илышлан кӧраненрак коштеш. Тамараже ала-молан тудым ыш ончал шол, жапыштыже пеш шӱраҥыште да… Ониса пӧлеклан кидшолым конден. Айда йӧра…

Кум «К» коклаште кленча-шамыч первыяк модын нальыч. Суртозам, Тамара ден Йоргим, Ониса ден Вачим ньогалан шотлен, кумыт гыч иктыже шинчашӧр дене, весыже саҥга йымач, кумшыжо шӧрынрак ончалалыт.

– Чылалан темыме гын, чыланат – шалт! Ну, Тамар, до пундаша! Амыртыл шинчымым ме, ветеран-аксакал-шамыч, огына йӧрате. Верне, Йорги? Эй, пацан, уна Вачи, мый тыланет ойлем… Давай-давай, Тамаран хахальже, ха-ха-ха! Ну вет ӱдырымат солалтен шуктен, ончо тый, а! Тидыже вет царица Тамар! – Тыйынлык огыл. Кушто тый лийынат? Мемнан семын Афганыште, вара Чечняште?

Тидыжымак Тамара ыш чыте.

– Мыйын шочмо кечем верч – чылан. Тольык шалт, тольык шалт! – чадыртан уала тул йылмеш ылыжын, кынел шогале Тамара. Тугаяк писе, чылт ртуть чӱчалтыш. Колткыктен гына шолен колтыш шке стаканжым. Ястарыш да вуйвундашешыже кумыктен шындыш. – Йӧратымаш верч! Верне, Йорги! Ура! Таче тыште афган, чечня, криминал ментовкыда, баксда ок кӱл. Тиде ӱстелтӧрыштӧ таче йӧратымаш гына – эн кугу оза!

Ӱдырын тӱҥал пуымыжо шкеныштым «Ветеран улына» манше-влаклан ситыш веле, лач тудымак тӱҥальыч шке коклаштышт. «Иномарке, секс, бакс, барон, шеф» да моло мутеш вӱдылалт шинчыч. Кажныже пуйто эн чоя, эн кертше, эн тале да икана мушкындымыж денак айдеме куҥгырген возеш. Вашла мутым кӱрыштеден, шуко пачашан аватмутым удылмо кокла гыч Кыргорий чылалан темаш шӱдыш – рестораныште улмыла веле шижыт ынде шкеныштым, намыс уке гын, кучыктен от пу.

Тамара тиде ганалан шкенжын арака стаканже гыч шӱдӧ грамм пурыман кок чаркаш ястарыш. Шкеак эше ик гана йӧратымаш верч нӧлтале. Вес чаркажым але марте шып шинчыше Йоргин стаканже пелен пералтыш – вожыльо ала-мо. Подылмо деч ончыч таҥжым кынелтенак шогалтыш: «Тевыс тиде Йорги вашке мыйын пелашем лиеш! Айста тудын верч да суртозана-чесозана Овий верч!»

Чот ылыжше кум «К» так ок шинче, у деч у чаркамутым авалта да шке гычат тесте дене шонен муэш. Нӧлтат да нӧлтат. Пералтымымат огыт ончо ынде – варажым вет кеч-могай пайремыштат тыгак лиеда.

Подкогыльым тамлыдеак чылт руштын шинчыч. Йоргин пылышлан «дух, душман, тушман, БТР, растяжке» мут-шамыч толын пернат да армийым тымарте уждымым ужашак алгаштарат. Вара Тамаражым шона эше: «Теве тудо ынде марием манашат тӱҥале. Чынжат уло. Шопкеръял изуремыште, клуб воктен кӧргашан ошкыпу помышто, фермысе ушкал шогымо вӱтамбалне, кеҥежым еҥ укеан вереш орваталаште, терыште, имне кӱтӱштӧ, орол черетыште ӱмаланен, шерышт темын огыл. А корнышто ойлыш! Соромна ойлыш вет! Чынакак мо вара тиде? Альыже шупшалаш веле тале гынат, йолысо кӱчге чиялтыл пытарыше аташмайрала веле койын шинчылтеш, Каврий дене ӱстел гоч шиялтара веле мутлана, тыглай да «секс» мут коклаште бритве ӱмбач йолын кая пуйто, кокыте шонкалаш йӧршын кутыра.

Кум «К» гыч Тамаран ырыктен шуктымо Каврий сыҥге-суҥго кынеле, кум ончыл кӱшыл пӱйжӧ-шамыч шӧртньын йылгыжальыч гынат, йыгыжге мутым веле ойлаш йӧрат:

– Эй, пацаненко, э-э, Йорги, да?! Сала-а-аге! Тамар, тый дечет вара шке тамада лиям. Тамар! Кочо! Давай, тыгай чесым шочмо кечылан, э-э-э, арам амыртылман огыл. Пить тык пить, гулять тык гулять. Тамар, чечас мый тендам загс деч посна менчаем.

– Келша-а-а! – ларгыжыт. – Го-о-орько, едреновошь! Шупшалалтынжак моштеда чай, молыжлан але шотда уке гынат, хо-хо-хо-о-о…

Ынде чыланат ларгыжальыч. Ӧрмаш! Тамаралан тиде келшыш веле, туге койо. Адакат оптал колтышт. Ынде ӱдыр, ушет гына кая, пӧръеҥ ден оръеҥ коклаште первый йӱдым мо лийшашым куктештеш, шкеже ала-молан шоҥго каче-шамычлан шинчам пӱялмыла коеш. Йылмыштыже тугак эре иктак: «Йӧратымаш верч!»

Шокшо подкогыльо виян да шучко ош казна аракам сеҥен ыш керт. Овий ден Йорги веле ынде южгунам шып гына вашла ончалыт, ӧрын вуйым рӱзалтат. Суртоза ала-мо уда лийшашым шижшыла, темкален коштшыжла, уке-уке да рвезым ӧрдыжшӧ гыч тӱкалтен кода, шкеже мура-йытмыжеш: «Йӱза, кочса, родем-шамыч, эре-е Тамаран шочмо кечыже огеш ли-и-ий».

Корий кенеташте лӱҥгенрак кынеле, ӱстел кокла гыч лекшыжла, Овийын теҥгечак шолтен ямдылен шындыме тошто манер черпыт атыште шоҥешталт шогышо але тӱкыдымӧ сырам ыш шеклане, шор-р-р кӱварыш кайыш. Тидыжак кум «К»-лан сигнал лие ала-мо… Оҥысо ош тувырым пунан шем кидешыже пӱтырал кучен, Вачим кынелтен шогалтыш: «Пацан, тебе и шляхе твоей надо погулять!» Шижынат ышт шукто, когыньыштымат омсаш тӱҥ-тӱҥ-тӱҥ наҥгайыш, чумал луктын шуыш. Тидын годым Вачийлан полшаш тарваныше Йоргим Кыргорий пурла кид дене крюк гайым кадыртенрак, пылыштӱҥжӧ гыч уло вийын перен йӧрыктыш. Рвезе йоҥлен возо, умшаж гыч вӱр кайыш. Овийым Каврий омсадӱр пусакыш вургем ораш наҥгаен шуйныктарыш, умшашкыже носовикшым шӱшкын шындыш, кӱзен возо. Кыргорий Тамарам кӱпчык семын куштылгын ӧндале, коҥга вел пӧлемыш сакен кайыш. Тудыжо ончыч акаж семынак магыраш, шорташ, кычкыраш тӱҥалын ыле. Мо дене гынат йымыктарыш, витне. Шке пашажым тӱҥале. Кок шакше кок велне апшат пошла шӱлештыт. Ик жап гыч шокта:

– Алмаштена?!

– Дава-ай!

Тидын годым ӱстелтӧреш ӱҥгырген кодшо Каврий ушым налын улмаш. «Пуэм теве «давайым», – пеҥыжалтен, тичмаш ош атым ӱстембач руалтен, вес пӧлемыш миен, Кыргорийын вуешыже шалатыш. Йӱкшӧ лекте:

– А мый?! – Кыргорийын тарваныдыме капшым порядкыш конден, олымбал йымак шӱкалят, полдышлажым мучыштарыле.

Тамаранат кечкыжаш уке, умшаштыже – лапчык. Шӱргыжым кок велымат авырен да йӱкдымын нюсла.

… Ала-мо я ала-кӧ омсадӱрыштӧ крӧп камвочмо йӱкеш Йорги шинчам почо. Комдык савырнен возо: мо ышталтеш тыште, кушто улам, кӧмыт дене? – лыкын-лукын шонкален нале. Вийже пура да чыла умыла. Нелын кынел шогалеш, вуйжым кок век ожыла рӱзкала: бр-р-р… Ӱстембак пыкше эҥертен шогалеш, кухньышто шыл пӱчкедаш кучылтмо кӱзӧ кидшылан перна. Лач тидын годым коҥга вел омса гыч ӱлыл полдышым полдыштылшо Каврийым ужеш.

– Каврий, сотана Каврий, ӱдырлыкем нальыч! – Тамаран йӱкшӧ шокта, умшажым вольнаш луктын шуктен.

Чыла умылен, Йорги Каврий ӱмбак тӧрштыш. Кӱзым оҥышкыжо роп шында, кучемжым электрорубильникла ӱлык темдалеш – содык, тудо шыже идымыште монтерлан коштын. Тушманже ӧк манынат ок шукто, капше дене ӱстембак шуҥгалтеш. Полшаш толын шушо Корий ӱстембач яра кленчам руалтыш, пелыгыч перен, «янда пеледышым» Йоргин оҥешыже шындыш, тувыржо вошт вӱраҥе. Но тиде рвезын йымен, шаҥгысек кынелаш тӧчышӧ шыдыжым веле кынелтыш. Ик гана лупшалеш пурла кидысе кӱзыж дене – Корийын тувыржо оҥ покшеч пӱчкылтеш, пӧрт леведыш гыч йогымыла, вӱржӧ чара мӱшкырышкыжӧ шуко корным почын вола, вес гана лупшалеш – кок кидшыге коралтыт. Ваштарешыже нимом ыштен ок шукто.

Чап-чара да вӱраҥше Тамара воктен уш каен, Йорги, нимом шонаш шот мудымо, омысыла шогылтеш. Овий урмыжаш тӱҥале. Каврий деч вара уш кайыше, иже шӱлышым налын шуктен улмаш дыр.

Тидым колынак, Кыргорий кӱварвач ныл йола удыркален кынеле да омсаш чошыш. Руалыктышат ыш чыте. Йорги – почешыже. Ондаксе «ветеран-боевик-душманистет» кудывече гыч уремыш ночко чывыла чымалт шуктен. Рвезе тыш-туш миен перна, уремыш лектеш. Лӱҥгышӧ ӱмылым ужын, покташ тӱҥалеш. Кӧргыштыжӧ нимучашдыме шыде шолеш, капшат йӱла гына. Саде ӱмыл деч шинчам кораҥдаш огыл! А писын куржеш, сотана. Ялыш огыл, а ял гыч вольнаш куржыт. Ончылнышт ынде асфальт корнывож. Тушеч пурла велныла вушт да вушт ала-могай тул кынелеш.

– Вачи-и! Ониса-а-а! – уло кертмын кычкырале Йорги. Но вашеш йӱк ок шокто.

Кыргорийым шинча ончычшо йомдарыш. Мыгыль-мыгыль коймым ужаш чӱч шинче. Аха, туштылак але!

Корнывожым эртеныт ыле. Коктынат тул волгалтме велыш чошат, пуйто тушто нунын кокла гыч кӧжым гынат аралыше уло… Кыргорийын ӱмылкаже вел гыч брдӱҥ! – пычал пудештме йӱк шоктыш. Йоргин шола кидше кечалте. Но утыр веле писеште.

Кыргорийын шеҥгек ончалше, лӱдшӧ, каргыме чурийже теве… Кӱчык пычалже дене солкала. Ӱмбакше луйла тӧрштыш. Пеҥыжалтен, «тефаль» кӱзӧ дене саде еҥым палымым ыштыш. Кӱзыжӧ кинде сукырым шуралтыме гаяк йӱкым лукто…

Кугорныш лекмаште чашкер коклаште иномарке машина йӱлен пытен гаяк, лаптыргыше орава-шамычын резинкышт чот шикшыт, южгунам веле йо-о-олт ылыжыт. Кабиныште шучко кок шем ӱмылка йыгыре шинчат. «Сопром?!» – Йоргин шонымаш-йодыш лекте. Чурийже гыч лач нарынчын-ошын воштылмаште шырен шындыме пӱй чашмажак веле шинчаш кодо: «Коктын гын, нунак!»

Кидысе «тефальжым» мландыш чӱчкыдын уэш-пачаш кередылын, шортын, Йорги сукен шинча, шинчавӱдшымат ок ӱшт, нюслен-нюслен чӱчкыдын ойла:

– Могай йӧратымаш? Могай илыш, кӧн илыш? Молан иленаже, кунамже нимат уке да огешат лий. Мыяк кок чоным вес тӱняш колтышым. Теве тыштат Сопром ден кассир ӱдырамашыже колен-йӱлен шинчат. Ынде ӱмыр мучкылан казаматыш шӱшкын шындат. Тиде кӱлеш мо? Огеш кӱл! Сандене…

Йӱлышӧ кабинысе кок лулеге дек шаршудышто илыдыме кок кап ешаралте. Кум пачашан пӧртла могырым кужу-кужу ӱдырамаш йӱк чарган мура:

– Не могу открыться, слов я не найдуу-у-у-у…

Кодшо ий ноябрь мучаште мый, нине корнылам возышо, Йошкар-Ола горбольницын травмпӧлкашкыже чылт вучыдымын (тиде мут тений такше штампыш савырнен) эмлалаташ пурен возым. Тӧрланашрак тӱҥалмек, кӧлан – мо, апшатлан – шӱ» манме калыкмутым шуктен, коридорысо тул ваштареш возен шинчышым. Мемнан палатыштыже… ондакак кидым да йолым пудыртен, шӱйлодышышкат операцийым ыштыше ик еҥ, тыште мом лудмыдам кечывалым каласкалыше, чыташ ок лий нерым шупшеш. Мане: «Прокурор ден судья ызыра чот шортыт: преступленийже путырак кугу лийын, а чурмаш шындаш нигӧм. Сопром ден кассиржым машинаштге йӱлалтыше-влак деч молыжым. Маныт манеш нуно: «Кеч Йоргиже илыше кодшо ыле, «превышение пределов необходимой обороныет-мочет», иканаште коло кум ийлан петырен шындена ыле, потомушто шкежге-моге ныл илышым пытарен».

А мыйже, социализм саманеш туныктен ончен куштымо еҥ, кызытсе капитал саманын «Мый – оза, а тыланда – чишка!» койышым нигунамат палыдыме, шонен шинчем: а Йоргин олмышто мыланем мом ышташ кодеш ыле?

Ойлымаште ялге, еҥ лӱмге чыла вашталтыме: иктат пижын ынже керт!

Ойлымашемат тыгеракын пытен кайыш, мучашлалте. А мыйын алят тендан деч, лудшем-влак, ойырлымем ок шу, романысе тиде вияш эфир гыч. Калык дене шинчаваш веле гала, тыге радиошто, телевиденийыште лийын, вараже мый кӧргӧ шинчам дене чыладам тугакат ужам, кеч-кушто лийыда гынат.

– Йошкар-Ола горбольницетын травме пӧлкаж гыч кузе вара вуетым утарен кертыч? – тыгай йодышым пуэн кертына.

– Пычырикак шкендым сайын чучшылан шотлаш тӱҥалметым эмлызе врач-шамычет путырак чот вучат, вашкерак тидын деч утлышаш ыле, шонат, жап шумо деч ончычак луктын колташ рат улат. Кернак, пенсийыш лекше еҥ шергакан огыл. Тудын паша лӱмжат, чинжат, званьыжат пеленже огыт код пуйто, – мом шонет, тудын дене тудым ышташ лиеш.

«Эрвий» киноончыш зданий воктен верланыше поликлиникыш колтышт, ынде тусо кабинетлашке коштман. Ик пӧлем, вес пӧлем, тӱрлӧ пӧлка эше, аппаратур. Укол. Таблетке. Шымлат эше. Тыштат мый шке декем кӱлеш кумылым ом шиж: улат гын, йӧра, от лий гын, сайрак.

А врач рӱдӧ верыште ужатен колтымыж годым, горэмлымверыштет, пеҥтыдын каласен шынден:

– Ну, Галютин, тыйым ынде эрыкыш луктын колтена. Илымет шуэш гын, ик чӱчалтыш аракамат, эмысе деч молым, от йӱ.

Так гына ӱмырым шуен кияш, шукырак да шукырак ийготым погаш, шоҥгырак да шоҥгырак лияш – тыште мо пеш сайже тунарак уло? Таче вес тӱняш кает гынат, нимат ок вашталт, эрлат лиеш, кумыштат, ик ий гычат... Но мыйым лач икте, икте гына куча, таҥ-шамыч! «Марий колумбиадым» кум книгаге тичмашын нуленак, йытыраенак шындынем, ынде иктыже теве тиде интервью дене кошарген шуо. Адакшым вет ӱмаште Чавайнур марий писатель ден коктын Чавайн нерген икымше книгалан негызым пыштен, пелыже утла шуктымо.

Врачетлан манам:

– Мый такшат арака дене кугун модмашем уке. Кызытше вара чылт ик чӱчалтышымат ок лий мо?

– Ок лий.

Шкеже шонкалем: ӱдырамашым ниялткалыме пытыш ужат, арака тамым налме пиалетат кошаргыш. Кодеш, улат, ик тамака гына? Томам, томам пашат тыйын, Ялзак тос. Тиде тамака нергенже врач деч, чу, йодшаш огыл лучо.

Шып лийым. Ушыштем адакат сӱрет: «Ончыкышто» иктаж-кудо редакторжын ма шочмо кечыже, ала романже печатлалтме дене нигуш пураш ӧрын куаныше автор изирак чесым ӱстембак поген шында да пырля авызлаш уло чонжо дене сӧрвален ӱжеш – Галютин тунам мом ышташ тӱҥалеш, ик чӱчалтышымат подыл кертдыме?!! Умшашке аракам опталме деч моло йӧн укеак мо вара?

Верештым, йолташ-влак! Рушла шканем шке тостым серен шындышым:

Вуймутым вашталтышым: «Тост для автоприпадочных». Да ГИБДД-шке рекламе щитыш ты почеламут-тостым пурташышт наҥгайышым Щитым ыштышт. Йошкар-Олаш пурымаште ужынам ыле, пеш чапле антирекламе!

Ындыже чеверынак, таҥ-влак.