Анис полкышто, Кугу Шале ялыш лектын кайымаште, кок могырыштат икте-весышт дек пызнен шичше, кок велжыге – коло кум сурт чылаже – илыш каен шога. Могай гынат, чот нужна гынат, садыгак илышак. Тугак тӱньык гыч шикш эрден-кастен лектеш. Марпа кува уныкажым йолӱмбак шогалташ тӧча, шке кочшаш пареҥгыжым коҥгаш кудалтен кӱкта да нӧшмӱй, шинчал дене тамлештарен, тудланак ончыч пукша. Шукыж годым нигуш пураш ӧрмыж дене коҥга шеҥгек каен шогалеш: ава деч посна ужар икшывым ончаш – манаш веле. Ӧрат велыс: кунарлан кочкыш шагалем толеш, тунарат йочан мӱшкыржӧ овара, кугемеш, кид-йолжо шырпе пырче кӱжгытаныш савырна. Санденак нӧлталт ок керт, лочо шинча, пушкыдо верже дене кӱварвалне ий гай йӱштыштӧ ныл йола нушкын коштеш. Кастене коҥгаш олтен пытарымек, кермыч ораш коҥгамбак кӱзат – эн пиалан пагыт, тиде шокшо пундашеш шарыме кыне кылта-шамыч шерак-шопак ӱпшалтыт, колятул лампе кӱнчылавондым, тушан пидме муш тупкам волгалтара. Куваван ужар янда нелашан шӱдыржӧ выр да выр шоктен пӧрдеш.

Чакен-чакен, ӧкым гына шошо толеш. Тудат чылт Ольга семынак вучыкта – йӱдыкшӧ дене шоҥгыеҥ кутыркала. Кыне вакыш пурен каен, шокшо коҥгаште киен лекмыж деч вара ик гана веле огыл толын кайыш, Юмын шочмо кечымат, Крешеньымат, Ӱярнямат тыште ыш уж. Такше йӧра ала-мо, уныкаж ден тудын аважым тул эмлен керте. Изижат ынде кокыренжак ок толаше, коклюшыжо эртен... Аважын пел шинчаже веле тулеч вара пылненрак онча ынде, сандене еҥ-шамыч деч вожылашрак тӱҥалын, ончыч пеш вуйым нӧлтен коштеш ыле.

Морко Усола Йывуклан марлан кайыме ок кӱл ыле шо-ол! Сӱанжат шот дене ыш лий. Марпа гын тушко каяш тӱвыт тореш лие: «Йӧрат, ок йӧрат ом ман, шканет илаш. Але кынервуетым пешак кычал пурлнет вараже, кызытше кок кида руалтен лектат да... Мӱшкырым пижыктенат чай, керемет йоча! Санденак корак тупым кычалат. Тудо армийыш лектеш да кая, тый киет да кодат. Шкенан ялеш я Кугу Шальыштак, Олыкъялыштак кугу сӱаным ыштена, шонышым». Тыгат-тугат Марпа шуко вӱрым йӱӧ Ольганым, сеҥенже гына ыш керт.

А мо, чылт вӱдышкак онченам, шона кызыт Марпа. Мӱшкыранак улмаш. Лекде мо, лекдеак ок лий шол, вараже пеш пале лие: Купсолалан тыгай пудапкам сакен код – чечас вет почкалтышым пижыктен пуат игетлан, шканетше – выляткам. Яргак Майраш лектат.

Эргын ачаже сар тӱҥалме деч ончычак утлыш, шочшыжым вучен ыш шукто. Кок-кум серыш дене пеш йодын толашыш гойо: «Ончалшаш ыле эргым пел шинчам дене». Ончалат теве! Сарат тӱҥале. Сар тӱҥалме деч ик ий ончыч первый майыште шочын гын, мыняр жап эртен ынде?

Марпа кугун шӱлален колта адакат. «Э, немарсек колен пытен дыр. Пулеметышто коштам манын, марла возен колтен ыльыс. Рушлаже ок керт ыле чай, чыла письмам ончат».

Леваш оҥа тӱр гыч чыпчаш тӱҥале. Чатлама теле шошым вӱдыш савырна – ӱшанымылат ок чуч. Кудывечыште чыве-шамыч кекеклен коштыт, лум деч кодшо шем тамгалаште пургедыт. Ку-ка-ре-ку-у, озашт муралтен колта.

Уремышкыла ончышо кум окна шеҥгелне ныл кугу пушеҥге шога. Кокытшо, окна деч тораштат огыл, ладыра да кӱжгӧ, кӱкшӧ писте, йыгыреак улыт. Нунын воктене капка дек кӧргашаҥаш тӱҥалше ладыра, кӱкшӧ, шарлакан одаргыше, тӱрлӧ вере кӱжгӧ укшым колтышо шоҥго куэ. Осып кувамыт дек урем гоч вончымаштат тыгаяк куэ. Коваште Япык шкежак, суртоза, шынден коден.

Лӱштен пурышо Марпа кува шӧрым марле гоч шӱрен шога ыле, кудывечышкыла кок окна велыш вуйым савырале. Да пашажым кудалтыш. Чара изерге-уныкаже йолаш деч посна, тувырым кок чизашыже мушкындыш поген нӧлталын, но окна кылым кучен моштыш, пел могыр тувыржым колтыш. Нигунам шогалын огыл ыльыс, мом ыштылеш тиде, ок шуҥгалт гын йӧра. Мо умбакыже лиеш?

Колтыш окна кылым, шкеже тугак шогаш кодо. Адакат тувыр урвалтым кок кид денак кормыжтен нӧлтале, кок велыш рӱза да кычкыра:

– Ури-ури, ури-ури! – туге куанен, ну, туге воштылеш. – Ури-ури, ури-ури, – адакат урвалтым кок велыш рӱзалта. Ала-куш кӱшкӧ ончыштын, вараже яра кидшым эрдыж пелен кайык шулдырла кыра. – Ури-ури, ури-ури!

Мом ужын тиде? Лӱдыкташ огыл манын, кокымшо окнаш ончышташ тӱҥале. Совыжым саҥгаш картуз кризокла шынден, икшыве семынак вуйым кӱшкӧ кудалтыш.

Куэ укшышто, окна ӱмбак лишкак шуйнышышто, мужыр шырчык мурен шинчат, шулдырыштым вашла пералтен колтат. Ой, юмыжат, йытмыжалтыш кува, шкеж гаяк изи чонаным ужын куаненыс, калтакшат! Ынже камвоч манын, икшывым кидыш нале:

– Ури, ури! Айда ошкыл колтена. Шогал кертынат гын, коштынат кертат ынде, изи колоем, – кӱварыш волтен, камвочмо деч шекланен, ошкылыкташ тӧча. Шкежат шырчыкла куанен: але вара тиде ньога таче гыч кошташ тӱҥалеш? Теве шошо да шырчык айдеме дене мом ыштат...

Ава Ашламашыж деч ойырлен керте, но мӧҥгӧ школыш адакат ыш логал. Морко роно тудым шкеныштын районысак мӱндыр Уртем Вараҥыж тӱҥалтышыш колтыш. Ынде кеч тунаржак мӱндыр огыл, мӧҥгыш чӱчкыдынрак толын кертеш.

Ури-ури деч вара изи айдеме кӱвареш куанен вийнен шогале, но кеҥеж тӱҥалтышланрак веле. Пуракыште чыве-шамыч кидысе кинде пултышыжым чӱҥген налын каят.

Ужмышудымын ночко, лавыран шыже шуэш. Жап кая. Ача деч увер тыгак уке. Ольган мӱндыржӧ годым Бронька адакат агентым конден, изирак описьым шояклен ыштеныт. Тиде ганат «тӱлышаш олмеш» погымо ӱйым леҥеж тич аген лектыт – монден огытыл, ӱчым ыштат. Ольга чыным кычал кошто, но арам. Ялыштет от иле да ӧрдыжтӧ пашам ыштен пылнет гын, чылажат тыйын ваштареш, шоҥго кувам да йочам кӧ шотла? Шӱкал шуышт да тудыжо йол шогалтен йӧрлын возо. Пычырик кошташ тунем шушо уныка тӱрвым нула, «Сай ази» ышталеш, тудлан изи катыш ӱйым пуэн коденыт улмаш: «Чечен чӱчӱ, чечен чӱчӱ, ням-ням...» Бронька йочам йӧратыше лектын: пытартыш кочкышетым налог тӱлышаш укет годымак луктын кая, ялысе фашист. Кычал коштеш: кузерак тӱлышашым нинылан шукемдаш ыле, кеч тугакшат лу-латкок налог, заем да пене умшаштым карен шинчат, кресаньыкым нултат.

Лина, Ольган акаже, имньым кычкен, пӧръеҥ пашаш индыралт коштеш ылят, кидшым делянкеш пызырыктен. Кугыварняже, вара кошарварняже шӱяш тӱҥале, чылт лунчыргыш, йӱдвошт мален ок керт, кечкыж кия. Тугай черлымак, мӧҥгыштӧ яра кийыкташ огыллан, Памашкорем ушкал фермыш вуйлатышылан чыкышт, тунемше семын кеч лӱштышым возен шинча, и то йӧра, ыштальыч. Пашалан Выльып Лизук уло, ешарышт. Такше тыште ушкал пелен вес вӱташте кумло шорык шога. Ынежак кае ыле да Бронька-бригадир мушкындым пеш рӱзыш: «Тый, колхозын арамлогарже, войнасе самострел семын кидетым пырня коклаш паленак шӱшкынат, штыве пашаш кошташ огыл, каналташ. Пеш кугун йоҥылыш лийынат, Лина. Лач тый гает еҥ фермыште кӱлеш – иктаж-можо чот корштыжо да мален ынже керт Выльып Лизук семын. Ороло, чот ороло фермым вор да пире толмо деч. Иктаж шорык йомеш гын, Кушак жичат-суртет ок сите, комписковаена. Шкендым чурмаш колтем. Кызыт сар кая, модын огына шого».

Кӱчык кӱжгӧ капан, районысо кугу озан гай шӱштӧ дене кучымо ош портышкеман, Кушакмыт деч «комписковайыме» ӱй вочкым але кӱжгӧ леҥежым ушештарыше йошкар шӱян, кызыт немыч ватареш пулеметым виктен шогышаш пошкудо марий, Анис полкышто шке ватыже да чыла яра ӱдырамаш коклаште ӱеш-мӱеш лоҥмо узо пий ваштареш «огым» шогалаш Лина ыш тошт, шинча йыр вӱд налын кодо. «Нине ия-шамыч, – мане шкет кодмеке, – шорыкшым Морко начальник толмо годым шӱшкыл пукшаш веле кучат. Тӱҥ шорык фермыже Кугу Шальыште. Мыланем ӱшанле свечылым муаш да изи фермыште кечын мо ышталтмым возен шогашем кӱлеш. Пеш чапле учетым ыштыде ок лий».

Вес иешын кужу телым азап лийын кая. Лампыш красин-бензиным йӧре-варе луген темыме годым Выльып Лизукын шӱргышкыжӧ логалеш да тул пижеш. Огыт луго ыле ондакше, красинымак йӱлалтеныт. Ындыже тудат кодын огыл. Пычырик веле пуат. Бронька чылажымат Линалан тупела ышта, йоҥылыш тошкалмыжым вуча: пытараш, мланде ӱмбач Кушакмытым ӱштылаш!

Ойган Лина эрдене мӧҥгыжӧ тольо. Кузе лийынжым ойла: «Мо Юмо полшыш гын, тевак Лизук ден коктын йӱлен колена. Тудын шӱргыжӧ пытыш... Мый ондакше вӱташ кайышым, Лизук лампе дене толашен кодо. Омсам пурымем годым тул ву-у-ушт нале! Лизукат, ӱстембалат, кӱварат йӱла. Кузе ушешем толманже, кузе моштыманже, а? Шонен ӧрам. Кенеташте шонен шуктыде, коҥга ончыч тичмаш шӧр ведрам налам да Лизук ӱмбак у-у кышкалам. Олмешыже вӱд лиеш гын, тул эшеат веле вияҥеш ыле. Кугу тулжым шӧр гына чарен керте. Чытырен, колаш шуынам! Лизук магырен-шортын куржталеш, чурийым авырен да. Мӧҥгыжӧ шикшалте. Аваже иктаж-мом шӱрен дыр немарсек. Теве кочкам да туддек миен толам».

Марпалан тиде кугу ӱдыржӧ деч ойго почеш ойго толынак шога. Ольгалан ыштышаш пашам ойлаш умшам веле почат – тудо умыла да иканаште тӱҥалеш, а тиде... Кузе ӱмыржым эртара гын? Пеш келесыр, кӱнчылавондыжым вожгоклаш ишен шинчешат, лом дене ирен кынелташ кӱлеш. Кеч коло – ок вашеште, ок тарване. Пеш от мошто гын, шеҥгелжым тугера-ак нӧлталешат, вашмут олмеш шро-о-оп! Колта. Йоча мо дене титакан? Уке, кидше гыч модышым лӱмынак сырыктылаш шупшын налеш, эртен кайышыжла шӱкал шуа.

Кӧм поктен тиде? – йодеш шкеж деч. Япык ача лийшым, Сергей марийжым, тукымжым шереш да акрет годсым, ик еҥым пургед луктеш: во-от, тудат лач тыгаяк пекеш ыле. Линат веле огыл, Ойсим эргымат тудымак поктен, ешара, ала-могай пӧкмӧр.

Лина Каврий полкыш куржат, утыр веле ойгыраш пиже Марпа: Кушакмыт илышыштым тыгак шуктат але Бронька чыланам иктын-иктын я роп гына иканаште пытара? Мом шонен пыштен ты каварен кертдыме? Юриклан шочмак ок кӱл ыле. Линан орландарымыже ок сите, Ойсимат, кызыт педучилищыште тунемше, савырнымыж еда саҥгаж гыч лоч да лоч тӱчен эрта. Молан тынар огыт йӧрате тудым, коктынат «У-у лочо мӱшкыр!», «У-у-у, Морко ситмыж»... Линаже йӧра тудо, марлан каен кертдымыжлан ош тӱнялан сырен коштеш; кӧ налеш тудым, тыгай мотор огылым, ни ончалаш, ни ӧндалаш, ни кучылташ – нимо оваргышыже ок кой, лу, шӧн да шыл. Ойсимжылан йочам молан вуй гыч кыраш, мом тудо тыланет осалым ыштен, тунемше улат вет, калтак. Тыгайлан мо туныктат Моркышто? Тудын толмыжым ужын, Осыпватакай мыжержым чыкалта да нунын дек толеш. Икшывым кучен шинчеш. Усола гыч Юрикын ачажын шӱжарже Лизук, школыш коштшо, кеҥежым кок велыш коло меҥгым шотлыде, уныкам кидше гыч ыш кудалте. Тудым, коштмыжлан чаманен, шӱрдылаш вереште эсогыл. Шочмыж годым пеш таза ыле аза. Тыгай шӱкшӧ илышыште, войнаныште да монь, Ашламашеш локтылалт тольо. Ындыже сайынрак пукшаше-ет! Йолӱмбак шогалнеже да... Ачаже толжо да шке денжак ашныже ыле!

Адакат шоҥгыеҥ шкенжымак шудалеш: керемет Ольгажым Моркышкыжо колтымак ок кӱл ыле шол! Лина гай еҥ коклаште ньома, суртышто азыренвуй огыл-ла, тунемше-ла, тыйым шотла мо тугай, суртышто шогылташ пӱралтын ом ул манешат, суйгыкта веле, почшо тунам кӱчык ыле. Линаже кандаш классым пытарыш да ыш кай айда. Кӱнчылам шӱдыра – шӱртыжӧ Ольганла кушеч-тушеч вичкыж да кӱжгӧ ок лек, ургымшӱртӧ гай пеҥгыде да яндар. Кудо пелен шӧр шинчыме изгудыш пурен, ӱмбал кӧршӧк воктен пел кечымат шинчен кертеш, ик-нимогай шем пырчым ок кодо, ойырен луктеш.

Ну, кайыш Ольга Морко педучилищыш, экзаменым кучен пурыш, тунеме. Кай ыле иканаште школыш! Уке, изишак чияш оксам ышта огыл ужат. Морко госбанкеш кассирлан шинче. Кассир вет, Юмарале! Мульон дене окса коштеш, кузе ок кошарге тушан кресаньык ӱдыр, вет? Эше пачерлан шогалман тушто. Морко деч кум меҥге кӱшанрак, чоҥгаташ, ял шуйнен, Усола маналтеш. Усолаш пачерым кычал толмешкет, чыла кудалте да мӧҥгӧ тол, уке гын. Качын пӧртышкыжак логалмашет! Качын умшашкыжак мӱй гае миен пура, эше тунам Йывук качын тӱняште улмым огешат пале. Огавий аваже, Йывукетын, куана веле тудо, ушет кая куана. Пуртенат шында. Ойсим, изи ньога, толын пура, мыйын эргым лӱманак – келшен шинчеш йоча шинчалан, Миклай толеш – Ольган воктечше ок ойырло. А Йывукым ойлыман да огыл, кугу качымарий икте веле. Да на – мӧҥгышкетак Купсола ӱдыр пачерлан пурен шинчын! Аҥыражак от ул гын, Купсолан, Кугу Шальын, Олыкъялын каче-влакшын тавалыме тул гай мотор ӱдырым, чумырашым тугайым, шошо куэ гай веселам, чаҥ гай йолткышо чизианым, мемнан Осып Миклай пошкудынан станокешыже пӧрден лукмо гай йоланым, тунемшым адак, пурлдеак нелын колтен кертат вет, керемет, логарешет ок шич! Огавий тулаче аҥыра шонет мо? Тыгай сӧралымат пачерлан от пурто да, кӧм пуртынет эше? Ойленак пурта вет эше: «Мо, мыйын эргымат уло, коктынат толын шуыт теве. Комсомолышт да концерт-спектачылышт дене ушем колтат ынде. Нунын дене и-и-и весела лиеш, ӱдырем. Айда, пуро-пуро, кугыжан ӱдыр гай ашнаш тӱҥалам. Тыят кушташ-мураш тале улшыла коят».

Марпа шкевуя кужу йӱдым туге тунемын: еҥын йӱкшӧ денак шканже шке вашешта, пуйто ужмо гаяк кутырат лиеш. Йӱкшымат еҥынлак вашталта. Тыгодым эре игылтеш. Шкенжымат, койдымо кутырышыжымат.

Йывукшо, эн кугужо, Изикугунурыштыла чодыра руышо тӱшкаште бригадир улмаш, мемнанла кугун тунем толашыше огыл. Кереметешыже, тидым кӧ пален? Вара иже, илен-толын, вате лиймек, лекте-еш! Кузе ок лек. Име мешакым шӱтас, кеч-кузе шылте. Вӱрат, витарен, тӱжвак коеш. Саде марий Шордӱр, У Коммунет – мочет Каврий чӱчӱж дене шеҥын пытарен да ик ганаже, первыйлан, ӱдырым налын, туге лектеш. Шордӱрыштӧ. Ватыже туддеч Розук ӱдырым ышта да пышта. Ала-мошт ок келше. Йывук ойырла, изишак илыме шотым ышта да. Усолаштыже Ольгалан тидым кузе палыман огыл? Мый гын?! Мый воштшо лектам ыле. Межак пеш аҥыра улына шо-ол. Ӱшаненас, прайово кашак. Сайын гына тӱрлӧ еҥ деч чоян-чоян йодышт нал, ончет гын, марлан каяш шонымашет шочын гын. Шарлен возын пуымет деч ончыч, ман ынде. Йывукынак Миклай шольыж деч ондален йодышт! Тугай ондален ок мошто, ужым да мыланемат пеш келшыш, ну вет чолга кушкын, ну вет патыр. Патырже, мый манам, вий дене огыл, уш дене. Йывукым, изажым гын, Усолаште, Курыкӱмбалне, Курыкйымалне кырен кертше пӧръеҥ иктат уке улмаш.

Ик кечын Усолаште сӱан рӱжга пеш. Кӧм сагуслан налыт? Ӱдыр ден каче келшаш тӱҥалыт да нунын йӧратымаш пашашт келгышкырак пура гын, сӱан нерген первый мут лекме гычак пале: Калян Йывукым! Кӧ эше чыла калыкым, сӱан калыкым, вуйлатен кертман да, тунар арака улмаште да мойн кидыште кучыман? Тудак веле кодеш Усолаште веле огыл, тыгак Курыкӱмбалне, Курыкйымалне. Морко гычат ик гана ӱдыр ден каче сӱанлан йодын толыныт. Тольык Марпа ок шарне: каен гын тунам Моркыш сӱан вуйлаташ але каен огыл? Тиде ганаже каенак, молан манаш гын, шочмо Усолаштыжак рӱжгалтеш да, молан кайышаш огыл?! Кая, сагуслана. Чыла сайын эрта. Эсогыл ӱдыр аракамат арален кода, ок пуыкто. А тыгай годым ялкаче-шамычын чон утларак вургыжеш, тиде так арака огыл вет, чап арака, ӱдыр арака. Ну и пешак сырат Йывукетлан. А тудланже мо? Оҥым пералтен колта – тӱмырым кыра, шонет. Мушкынден колта гын, вуйын-почын кум йыр савырнен возат.

Ӱдыржым Усолашке Курыкйымач конденыт улмаш. Курыкйымал каче-шамычет и тумам нӧлталыныт. Ӱдыр аракам налын кертдымыштлан путыракат сыреныт. Нунын кокла гыч икмынярже Йывук ваштареш тавадаҥ шогалыт. Кыралташыже кыралтыт, но Йывукымат лупшат, тудланат исакше логалеш. Ӱдыр арака манмет дене, тыгодым вет еҥ коклаште ожнысо ӧпке-сапкат кынелеш. Йӧра, тидын дене кошарга сӱанышт. Ольга ӱдырем манеш, эр йӱдымак Йывук мыйын воктечем кынел кайыш. Куш, манам манеш, каетше, але агытанат мурен огылыс. Эр омыжо могай тамле. Тӱгӧ лектын пурем, ман ойла манеш. Вуча-вуча Ольгамет, садет уке. Шагатат пеле эрта. Тугак, манеш Ольга, толын возо воктекем, ӧндал пыштышым: «Мо тыйже чытырет веле, тӱныжӧ але покшым толшаш огылыс». – «Ай, мый чарайолын исак лупсан шаршудо дене коштым».

Шаршудо тушто... Могай шаршудо да мойн? Курыкйымал ялыш, сӱаныште тудым обижайыше каче-влакын ялышкышт, куржеш. Могай каче, сӱаныште шкенжым йӧрдымын кучышо, кудо пӧртыштӧ ила – кынелтен луктеш да шелышт кода, тыге вес пӧртыштӧ, кумшышто – иктымат ок кодо, эрыктен лектеш. А ял вет тушто кугу-у!

Эше саде Огавийын ешыште Лизук уло. Огавийже вес марий дене ыштен улмаш тудым – тожо йорга кува, Марпа гай ик пӧръеҥым веле палыше огыл! – уна, Юрик дек чӱчкыдын толеда, маке гай изи ӱдыр.

Ольгам саде пӧртеш чараклен коден кертын, тудетым ялыште эртыше тӱрлӧ концертыш, пескачыл-спектакльыш шӱдыркалат. Калыкше туштат куткыла шолын тунам, сар деч ончыч – ала-моштым шижман вет, не кызытсе гай пелеголшо. Кушко лие мемнанат Купсола калык? Сар шӱдырал нале. Куткыла колат дыр туштыжо ынде. О Юмо-Юмо... Саманат толман вет. Мыйже тудланак шочынам улмаш ала-мо: пӧръеҥ-шамычым сарыш ужатылаш. Эре шинчавӱд, эре шинчавӱд. Ынде пеш шортнем да, эре кукшын веле шортам кирка нер йымалнем, чыла йоктарен пытаренам. Йывукат туштак, почешыже Миклай шольыжат кая. Илыме пытыш дыр ынде? Миклайжын увер толеда гойо. Юрик мӱшкыреш кодо, ачам так и ыш уж. Азан Ольга Усолаште кодын ыле. Марийжын суртеш. Возалтынак улыт, Ольгамже учичыллан кӧра шке лӱмнержым ыш вашталте. Ялеш кодшо калыкым налог дене толаштараш тӱҥалыт. Огавий лӱдын да Ольгалан ойла: «Шешкым, йӧратымем, тый нимом тугайым ит шоно, тыйым йӧратен илем, эргымланат тыйым йӧратенак налыктенам. Тольык ындыже кузе лийына гала, нылытын улынас, тый, мый, Лизук да Юрик уныкам. Налогшо пеш кугун толаш тӱҥалеш вет. Тый ик жаплан Купсолашкет ават дек илаш кает гын веле? Тудо шкетын, тыгай саманыште илен лектын ок керт. Ит шоно, адакат тӱенак ойлем, тиде суртым тый садак от йомдаре, Йывук мариетын ыштыме суртшо, адакше возалтше улыда. Садак Юрикынак лиеш».

Лиеш теве, умшатым карен, вучен шинче! Ончык ужын моштен Огавий. Тольо Ольга да ойла. Ну вет куанышым мыйже, ну, куанышым! Ни пӧртышт, ни жичашт, нимошт огеш кӱл ик метрат, ик шечат – мом шонен шотлен Огавий? Пуйто «ават шкет ила», тьфу тый! Мемнанжын ешат тугаяк, эшеат кугус: мый, Ойсим, Лина. Охо-хо, еҥын аваже шкендынлан нигунамат ок шу, Ольга-а-а!

Уремышке рушла капкам шро-оп лупшалтмеш комдык коден, Марпан Ойсим эргыже куржын пура, шӱлештеш. Упшым налын шуыш, пире упшыжым. Пӱжалт пытен, ломыж тӱсан вияш ӱпшӧ товаҥалтын:

– Морко гыч вошт куржын толам кызыт. Теве повестке! Мыйымат салтаклан налыт, авай. Педучилищеш ӱдыр-шамыч гына кодыт. Нунын кокла гычат шукышт медсестралан сарыш каят. Васекымат, Ипат Аркадийымат дыр, чыла-чыла погат. Мый час Ипат Аркадий дек куржам. Тый ӱстембак иктаж-мом погкале. Да иктаж котомкам ямдыле, сукарам-мойн. Эрла лектын кайыман.

Куржо. Ава тӱҥын шинче. Япык кочажланак руш-турко сар гыч кондымо кок киран шагат эшеат пустарак лийын кодшаш кугу шем пӧртым вошт чытырыктен, латкок гана перыш... Эрлашын Ойсимым ужатен колтат да саде шагатын кок киражат, эрдене лу шагатлан кырен чарныше шагатын, рӱ-ӱп шоктен, иканаште кӱварвак волен возыт – мом шижтарен тиде пӧртын да Ойсимын пӱрымашыже? Аван чонжат кӱрлеш: илыше ок тол, очыни, таклан тыге лийман огыл.

Мый дечем: Ойсим армий гыч пӧртылеш. Но саде шагат тылеч вара, кеч-кӧ ала-мо семын олмыкташ тӧчен гынат, коштын огыл. Мый тудым Йошкар-Олаш Быт пӧртыш (МарНИИ ваштареш ыле) кугу мастар-шамыч дек наҥгайышым. Мӧҥгеш огыт пу, «йомдарат». Тӱплана. Тӱвыт! Ойлымашым возем. «Олмасолан почтальонкыжо» сборникыш пуртем.

Пычалтарак ӱпшалтше, ласкалык пытыме верла гыч нушшо, чоҥештылше, нылйола тарванылше шуко чонанже шукертак вольна верыш куснен. Кодшыштат тушеч вуйыштым утараш тыршат. Йӱштылан кӧра плокарак гынат, йӱдйымакыла оржан пире, шакал толыныт. Кажне толшын логарже уло, тудо эре кочкаш йодеш.

Темшыже тыгай игечыште улак рож гыч вуйым ок лук ыле: йӱштыжат пеш йӱштӧ да, поранат тарванен.

Ӱрывуй пире корем йымачше пушеҥге тормыла шыҥгеч лектын, йырым-йыр ончале. Тудо тыште шукертсек пелашыже, кок йочаж дене ила. Пыл кокла гыч кудо-кунам койшо тылзын жапын-жапын шойышталтше, кӱрышталтше гай койшо ошыжым ончен, шекланенрак урмыжал колтыш: «Пеш кужу-у-ун киеда, мӱшкырда шужен огыл мо-о?» Йолташ-шамычлан тиде шӱшкалтыме гаяк лие, пуйто кугу олан эреак пычкемыш чонан, шайык шинчан изуремыште илыше кугу бандит изирак шпанажлан йӱкым пуа: «Погынаа-а-аш!»

Юмын йӱлаже тиде тылзан, кечан, мардежан, тымыкан да йӱштӧ-шокшо толедыман, но садыгак чыла чонанлан пиалдыме мландыште эреак икгай: кумыт лийман, очыни. Ик жап гыч вӱретге кылмыкташ йӧршын вичкыжын урмыжале. Вара эше ик гана, ындыже чотрак. Вучаш веле кодеш. Лишныракысе пират умбалсылан лач тыгакак кум гана шижтарышаш.

Кок йол ӱмбалне коштшышт эреак кок йоланым ваҥат – айдемым манам, ныл йоланже – шкешт гаяк ныл йоланым. Айдемымак нал теве, тудак тӱҥал пуэныс эн ончыч: пашам ыштен, шуко жап пӱжвӱдым йоктарен индыралтме корным огыл ойыра тудо, вашке гына ямдым руалташ – и паша! Пирын шонымаште, кажне ялат тиде тугаяк пире пыжаш, тольык кок йолан-шамычын. Тӱшкан илат гын, тугеже тиде ик ӱрӧ. Кугунжак тудо йоҥылыш ок лий. Толын эҥертыже йот ялыш палыдыме еҥ... Пырля пӧртым шындыктат гынат, ий дене чарныде ӱпшынчыт: илыш йӧнжӧ, кӧргӧ чонжо тудын могайрак, сайым вучыман туддеч але осалым? Вараже ола, тичмаш кундем, кугыжаныш каят. Нунынат законышт тыгаяк. «Икте – чылан верч» шулдыранмутым вашталтен: «Икте – чылаштым!» Фашист тӱчан Герман тӱням шке кидышкыже авалтен налнеже. Жапын-жапын Мландыште тугай-шамыч лектыт. Вара шуко-шуко идалык икте-весе дене кредал кият. Изишак ноен лыпланатат, пытыше олмеш весе вуйым нӧлталеш. Адакат саде шонымашак: чылаштым пызыралын, оза лияш! Уло тӱнялан. Чынак, нимо тыште ок вашталт: уло тӱнялан! Эх вет мом гына ыштыл ок пытаре ыле, сеҥен налман гын. Чыла поянлыкет – мыланем, моэт мотор уло – тышке. Мыйын семын кутыро, шке йылметым, илыш йӱлатым кудалте, мыланем пашам ыште, кул лий, кажне парням тарватымем ужын шукто, пале, мо мыланем кӱлеш, тудым гына ышташ тӱҥалат ынде.

Айдеме тиде орлыкан мландыште... А молан тудо орлыканже? Орлыкым айдеме эре шканже шке ыштен шога. Ученый-шамыч шонат: Мландыште первый еҥ юап коймылан ныл миллиард ий утла. Вот, тиде эртыше ныл миллиард ийыште алят умылен шуктен огыл: шке гает кок йоланым лач йӧратенак веле пиалан лият, моло семын огыл, нигузеат, нимо семынат: ни шыгыремдылын, ни шкендын деч ӱлык шынден, ни чояланен, ни темден, ни упкален, аген, ӱмбакше сар дене каен, тарзым ыштен – нигузе, нигузе, нигузе! Йӧратымаш деч моло корно укеак. Вот, кӧ эше Библийым лудын шуктен огыл гын, каласем: йӧратымаш нерген тӱняште ик книга веле уло, Библий, кузе шке гает вес айдемым – родетат ынже лий – йӧраташ. Ушет ок кай мо, Юмыжо айдемылан корнымат ончыктен пуэн, кузе Мланде ӱмбалне узьмакым ышташ лиеш, лач ик йӧн дене гына: икте-весым йӧратен, ик ава деч шочшо гаяк лияш, изак-шоляк, акак-шӱжарак.

А кузе йӧратымашыжым умылаш? Кузе тудлан тунемаш? Очыни, тиде ӱдыр ден каче кокласе ӱма-ӱма гаяк? Лач тугай. Толеш, мутлан, мый декем негр. Мый декем, марий дек, нарынче-ош коваштан дек, монча коҥга петыртыш гай шем коваштан. Йылмыжат, родо-тукымжат, тудынат да мыйынат, элнат тудын дене икгай огыл, нимо-нимо икгайлык уке. Тудо кугурак ийготан гын, ачат але кочат лийже, изирак гын – шольыч, ават, шӱжарет... Ик ава дечак тыгай кок тӱрлӧ коваштан шочын улыда пуйто, туге лийман, манеш Юмо, моланже гын, ик Мландыште иледа, ик кава йымалне. Тӱнясе кугыжанышлаште еҥ-влак дене тыге йӧратен илет гын, мланде шарым да тусо пӱртӱсым, игечым, тӱрлӧ сӧралжым ужын коштат да шке илыш сынетым, йӧнетым саемдаш тунемат, ушдымо! А кызыт ик кугыжаныш-четлыкет гыч лектын кертдеак ӱмыретым арам эртарет. Чылт арам. Шонен ончо-ян. Ара-ам. Тӱням ужде илена, уждеак колена. А манынаже кугун шӱлалтен: ӱмыр ик гана веле пуалтеш, вес гана нигунам-нигунам от иле. Санденак эре-эре кас каваште шӱдырым ончет: ала туштат илыш уло да... Вот, туш кайынеже чон. Мыйын шонымаште гын, Мландыште шочшо кажне еҥ чыла вич континентыште лийын, ужын коштшаш – пачерыштет илет да иктаж лук тушто, тыйын уждымо, кодеш мо? Тугак лийман.

Вот, Осып кувай гын, кӧ толеш туддек, кӧм вашлиеш – чылаштым йӧрата. Мустырийын тугеракын коеш да, кӧргыж дене пеш кугу философ. Таклан огыл Осыплан марлан лектын ӱдыржӧ годым Кыршпай Кӱчкеҥер гыч, тудо Азьял воктенак, Кугу Шальышкыла толманыште. Тудо Лизукым пыртак, ик парня гай ӱдыржым, йолӱмбак шогалтен да шкеже самырыкракак трукышто, манеш Марпа вавай, йоҥылен возын. Олымбалне кӱнчылам шӱдырен шинчымыж годым. Ни перныме, эмганыме, еҥын тӱкымӧ лийын огыл. Вургем ораш йытыран камвозын. Кучылт ончат капшым – йӱкшаш тӱҥалын. Йӱкша-йӱкша-йӱкша... Первыйланже колен, шоненыт. Тояш ямдылалташ тӱҥалыныт. Туныктышо ӱдырамаш толын лектын ала-кузе: «Кушан, мо лийын каен, вуйжым перен мо?» – «Уке, так шинчышылак». Садет умшаже ваштареш, кийышыныш, воштончышым намиен да кучен шоген. Ончат – вӱдыжга. Ойлен кода: ида тӱкале, ида кычкыре. Сайын левед пыштыза да тек кия огыла, кочкаш-йӱаш тендан деч ок йод. Тӱгӧ лекшашыжат ынде уке. Мыйын шонымаште, йоҥылен возын. Рушлаже летаргический омо маналтеш. Ида лӱд, мала-мала да кынелеш. Тойымо ок кӱл. Ила тудо. Ок шӱлӧ веле.

Лизук ӱдыржӧ сурт сомылкам ыштен коштеш. Чыла палаш тӧчен коштшат тетла ок йыгыжтаре: уке гын вет тояш да монь кӱлеш, уто роскот. Можо уло Осып куван? Нимат уке. «Айда кӱпыжыс туалгын!» Туныктышым тунам калыкыште кызытсыла огыл, чот-чот колыштыныт – олаште да мо да лӱмын тунем толашеныс.

Арня гыч кынелеш Осыпватшешкыже Марпан.

– Ой-ой-ой, сайын мален нальым, могыремат пуаҥын, – манеш, тыгай лиеш первый мутшо. Лизук вашпошкудыш куржеш, куваважым ӱжын конда.

Мӱндырч тӱҥалеш Марпа, ок лӱдыктӧ. Йоҥылен кайыме кечым шарналтен ойла.

– Пыртак веле нералтем, шонышым, вургем ӱмбак йӧрлын кайышым, а на, вес тӱняшкат коштын тольым, – малдалеш кынелшет.

– Могай вес тӱняште?

– Ну, кушко ме тый денет кайышаш улына, – рат дене каласкала.

Миен пурышым, манеш. Кугу Шале вуй гыч лекмаште Купсолаш ошкылмо годым шолашкыла, кок корем улман мотор-мотор ялыш.

– Тудыжо шӱгарлас! – эрдым пера Марпа.

– Нимаят шӱгарла огыл, – манеш йолташ вате. – Ыресан ял.

Лӱмышт денак шке родо-тукымжо лийше-влакым вашлиймыштым ойла, тыгак акрет гычак таче марте колен кайыше Купсола ялысе пошкудо-шамычым – кузе нуным ужын, икте-весым тупышт гыч вӱчкеныт, кузе мутым вашталтылыныт.

Арня мучкылан сита когылянышт ялыште тымарте мо-мо лиймым шарнашышт. Манаш веле вет, тидын марте нунын палыдыме, ала-кунамак чеверласыше кугезе-кугезе-шамычын лӱмышт лектын. Тыгай-шамычше Купсолаште ожно иленыт але уке, сурт еда йодыштыт. Нунышт пеш ӧрыт: теже кузе паледа, акрет годымак колен пытенытыс, меже тунам лийынат онал. Марпа акай, шкеже Эҥерӱмбал ялеш шочынат, марланже веле мемнан ялыш толынат, тый тидым низаштат палышаш от ул! Тугак Кыршпай Кӱчкеҥер Осып куваланат.

Чыланат илат, вот, шке шинчам денак ужын тольым, ойла Осыпватакашт. Тольык мемнан гаяк чевер кечан огыл, вудакарак тугай. Но чыла-чыла раш ужаш лиеш, мӱндырк-мӱндырк. Йоча-шамычше, йочаже мочол! Шемкожлаште, Яраню олыкышто, Йошкарсерыште пеледыш коклаште модын коштыт! Мыят коклаштышт лийым. Нуным, воштыл юарлышым ужын, моткочак куанет. Коклаштышт пеледыш вургеман ӱдырамаш-шамыч койыт. Мыланем илаш толшаш верым ончыктышт, но эше тыланет ондак, маньыч.

Шуко шарна унала мийыше еҥ.

– Туштат мемнан гаяк колхоз, школ, вуйлатыште да мойн, налог погышо, Бронька-шамыч улыт мо? – йодеш Марпа.

– Нимомат тугайым шым уж, шым пале. Такше кугыеҥ-шамычше улытак, бргаир гайышт, манаш мо шке. Такше тусо илышым ызыра вашке умылет, нимо пален кертдыме уке. Пытартышлан ик ӱдырамаш тольо, тудак мыйым первыйлан вашлийын ыле. Кидышкем кум воштончышым да ик сортам кучыктыш. Тылеч вара, мане, тый ик пашалан тунем кайышаш улат. Кузе ышташ кӱлешым уэш-пачаш ончыктыльо, сайын-сайын умылтарыш. Кум воштончыш коклаш сортам чӱктен шогалтыман. Тый декет йодын толшо кеч-могай айдемынат чыла кодшыжым, мо умбакыже тудын дене лийшашым ужат, чыла тиде воштончыш гыч тыланет веле кояш тӱҥалеш.

Марпалан тидат ок сите: «Эше иктаж-мом ужыч мо?»

Ужым. Но тидым иктыланат илымем годым ойлаш шӱден огытыл. Ызыра тыглай такше, ызыра проста, ну, ик мутым веле пелешташ улнеже, тушеч вара шкежат иканаште умылен налат. Но ок лий, пеленемак наҥгаяш перна. Тидым тетла ит йод.

Уке-е, Марпа иканаште чарнышашлык огыл. Йӧнлан толмо весканат эреак палынеже. Пайремлан пыртак подылмо годымжо – уэш-пачаш.

Теве тыгай чакнеммутым окен налашет перныш, лудшо таҥем. Мый тидым, вашпошкудо дене лийшым, так гына журналист але писатель семын вуй гычем шонен луктын омыл, шкетак гына веле огыл Осып кувайым колышт шинченам. Меже ужар азам годсек эн йӧратыме улына ыле коктын.

Пире корнышкыжо шкевуя ок тарване, колын улыда? Шужен колышашым шижын, ӱрывуй пирыже шаман гайыш савырна, вуйым тура-тура нӧлталын, кава дене урмымжо дене кутыраш тӱҥалеш: «и-и-у-у-у, колен пытена-а, иктаж-мом мыланна пӱренат мо-о?» Адак, адак.

Ынде йолташыже-влак погынен шуыч. Мыль-муль ӱмылка-влак йырже радамын шинчыч. Нунат урмыжыт, сӧрвалат. Вара вуйлатыше почеш суй-суй-суй тарванат. Южгунам лу меҥге, коло, кумло. Кудло-кандашлу уштыш марте. Шке илемышт йыр нимом-нигӧм тӱкалаш ок лий нунылан, возалтдыме законышт уло, шкем арален кодымо инстинкт-шижмаш.

Лина таче адакат фермеш шкет кодын. Лизук лампе тулеш чот йӱленат, кечывалым гына пыртак толын-толын кая, адак чӱчкыдынак Бронька терген коштеш, тӱрлӧ заготовко гыч да монь тылзылан ик гана Морко начальник лиеда, тунамже пачам але шорыкымак шӱшкыл сийлат. Бронька ден коктын шинчылтыт. Малашат кодеш тугай годымжо.

Омо уке. Кид коржеш, ынде кошарварняже витара, кугужо чарнен, кӱч деч посна кодын да. Ойсим шольыж деч почела кок серыш шарналтеш. Кутырышан огылат, кӱчыкын удыралын: «Илена, кудалына верышке, кече лекмашке». Кече лекма – тиде ипон мланде вел лиеш, тунемме гыч пала. Дальний Востокыш. Чылан Герман могырыш каят, а нуно – мӧҥгешла... Ольганат пашаже шуко, коеш, вурседалашат ок тол. Книгам кучаш йӧра ыле да, красин пеш шагал. Топчаныште пӧрдалынжат могырет тугай кужу йӱдым шумеш. Телым нимаят сай огыл. Шошо толешат, шырчык муралта, илаш тӱҥалметлак чучеш. Ситмыж Юрикат теве, кидшым кадыртен, коҥылайымалжым шырчык семынак пералташ тунем шуын. Ольга, уна, йоча ышташат йӧршӧ лийын, а мыйын качемже кунам толын шуэш гала?

Шонкалымашын ик йыжыҥышкыже пурен, вуйге-почге тӱтыра лоҥгаш верештын, шиждеак нералтен колта.

Уке, нимом-нимом колын огыл, поран веле тугак леведыш ӱмбалне шоикла-шӱшка. Но ала-можо вет шуралтыман, шижтарыман айдемым... Ферме пӧрт гыч лекде, пораныш, ушкал ден шорык пӧлкаш логалаш лӱмын пулдырышт уло дене пеш сай. Лумым келшаш уке. Утыжым от лӱд адакше... Яндам нӧлталын, понарыш чырам чыкалта, яндажым волтен колта. Кидыш налын, ушкал-шамычым ончалеш. Тӱшкан погынен шогат! Сайлан огыл... Шорыкмытшо кузела койыт?.. Ух тый, Юмо-о-о! Икте теве йолым йыч-йыч тарватыл кия, вӱраҥше, весе, кумшо... «Пире-е!» – Ӱдырамашын чонысо чорик йӱкшӧ ферме пырдыжым чытырыкта, туге тудо логарже гыч чытырналт лектеш. Кандаше... Логар гыч пӱчмӧ кандаш шорыкым шотлен муо Лина. Азапше могай, ойгыжо куна-ар! Леведыш шӱтлен, поран шиеш саде пире почмо рож гыч... У, керемет тӱча, нуным шкак кидем дене кӱрышт кышкем ыле. Пире... Мынярын улмашыныт гын?

Толшаш ойгетым палет гын, лӱдмет пыта. Ала иктаж пирыже вӱташтак кодын гынат... Чонан кодметше молан йӧра? Чечас чыла тидым шӱйышкет шындат – ескыч, фермыште лиймет ӱмбач кӱпен кодынат, оролен от ул. А вашеш мом ойлет? Нимом. Тыгак лектешыс: пире, на, тол, теве тылат шорык, пӱч да вӱрыштым лӧкен кае. Айдеме-шамычын икте-весыштлан лукмо шучко законышт почеш, Лина шкак пире логарыш пураш ямде шога теве. Пӱчкын шу тудымат логарже гыч, орланаш ит кодо.

Шыдыж дене мландыш сукен шинчын, кок начар ӱдыр кидше дене тудым тывыдоп кырен-кырен шортеш:

– Пытышна, авай! Пытен улына. Ынде чурмаш наҥгаят. Ия кочшашлык колхоз пашам ыштен-ыштен, илышнаже чурмаш шӱяшна веле йӧра.

Пӧрдалынак шорто, вара шыпланен возо. Ушыжо пурымо гай лие. Чу, тыге огыл. Мом мый ынде ыштышаш улам? Йолжо ик шорыкын але гына чытыра ыльыс. Пире пурен лекмылан жап шукак эртышаш огылыс. Мыйже, аҥыраже, шортын, жапым йомдарен кием! Пӧртыш миен тольо. Шарналтыш. Бронька мӧҥгыжӧ наҥгаяш тышан эше ик шорыкым шӱшкылын ыле, коваштыжым мыскылен шуэн кодыш: «На, Коваште Япык Сергей Лина, таум ыште, коваштыжым кодем, ийле да ужгам ыште, тендан тукым тидлан гына мастар, молылан кун уке. Ойлен гына ончо, тиде шорыклак шӱэт гыч кӱзем дене йыгалтем». Пыртак кӧргӱзгаржымат кодыш шол. Кӱзыжат кодо. Тудын дене, эр марте поче-поче кашташ сакален, чыла шорык коваштым ньыктын нале, тылеч ондакше шокшо вӱрыштым йоктарен, кугу бидонеш погыш, шинчалтыш. Ынде садыгак ик мучаш! Ала шылжым ужалаш лиеш кӧргӱзгарге-моге? Шужен илышыште чыла тидым арам ышташ мо? Пазар утара гын, йӧра ыле. Шорык коклаште эртаренак, у кечым вашлие. Эрйӱдым ял гыч свечыл-шамычым кондыш, пире кышам ончышт, леведыш ӱмбакат кӱзыктыш. Актым возышт. Правленийыш наҥгаен пуыш. Кечывал шушаш дене район гыч ветеринар, милиционер тольыч. Нунат кагазым ыштышт. Да Лина ден аваже чурмаш кайышашлык сукарам кошташ пижыч. Пешыжак вара, чылт аваж семынак, Лина шортын ыш орлане: ала чурмаштыже илыш колхозысо деч сайрак, кӧ пала? Туштат тугаяк чурма-колхоз дыр.

Линам йыч-йыч йолым тарватылше шорыкым ужмыжо утарыш. Ок шеклане гын, чыла тугак тӱкыде мландеш кода гын, логалешак улмаш. Шокшынек миен лекмыжат саеш тольо: вӱр мален шуын огыл, унчыли кашташ сакалтымек, йоген лектын. Тыге кочкаш йӧршак кодыныт. Правлений пазарыш ыш наҥгайыкте, пашакече шот дене колхоз член-шамычлан да шукыжым окоп кӱнчышӧ-шамычлан Юл серыш, чодыра руышо, пурыс лукшо-шамычлан колтышт. Следствий тӱҥалын ыле, но вашке чарныш. Вӱта-шамычым уэш пеҥгыдын леведыч. Бронька тиде гана Линам пагаленрак ончале – тидыже кугу ӧрмаш ыле. Такше нимо сайымат вучышаш уке гынат, чонжылан волгалтмыда чучо. Ынде кумлым эртен, ала-можымак вучышаш уке, шона Лина, кузе пӱралтын, тугай ушым шынден. Вӱр чӱчалтшаш гай коя, вурс гай пеҥгыде шӱян еҥым, имне таганым оҥеш шынден катен кертшашлыкым, Бронькам, онча да эре иктымак шона: «Кузе тидым Моркышто чыла начальник, военкомат, кугыжаныш кучем огеш уж, чылт войналыкак шочыныс. На вот, ала-мо шот дене огыт наҥгай. Тыште вате-шамыч дене воеватлен коштеш, огешат вожыл ала-мо. Мемнан гайым индыраш начальник-шамыч лӱмын коденыт гын, тугеже чылан икгаяк улыт, кӱшнӧ шинчыше ик еҥланат ӱшаныман огыл».

Кок-кум каза пача Марпан эреак шочеда, кажне ийын. Южгунам нылытымат кондат. Сандене ондакак кеҥеж мучко пушеҥге лышташым, уалам коштен ямдыла, корвак шудым, кырве-корво тӱрлӧ шӱкшакшудым тӱредма гыч конден коштен ситара. Ушкалжат ыле, тольык тений исыреш кодын. Ӱшкыж дене вашлийыкташ вате-шамыч мӱндырк наҥгаят, тидлан вий чылаж годым ок шуто. Сандене налог умшам петыраш Морко пазарыш ужатыктен. Каза, тудо, ок ондале, садыгак шканже муэш. Шӧрымат лыҥ веле пуа, мом эре ушкал дене толашаш. Тений теве ноябрьыштак лийыч, кугу йӱштыштӧ вӱташке йӱдым-йӱдым оролен коштымжо ышат кӱл. Кум ош пачам ыштен пыштышт. Пешак куаныш вӱта оза. Пӧртыш конден, шӱкшӧ йошкар ужгаш пӱтырен, шӱлашышт рожым коден, коҥга шеҥгек шудо ораш пыштыш. Ик жап гыч нуно ушым нальыч, шуко кечат ыш эрте, йол ӱмбак шогальыч. Декабрь чатламаштыже аваштым вӱта гыч конда, йӱдланат кода – а мо, тек нуно пире вӱта пӧртыштӧ изишак шокшо юапым ыштат. Пу шагал, шонымо семын от олто.

Каза пачам арулыкыштлан йӧратыде от керт, ошо-ош улыт, йытыра кугу шинчан тугай, чылт аза. Каврий Толий тулеч вара эше ик гана тольо, имне пуымо уверым кондыш. Тунамже Ольга Маршан чодыра гыч латкок сорымым, пум, конден керте. Лина, керемет, мия гын, тунар йӱдеш ок код ыле. Йӧра, сайынак толын шуын. Толий, тудо, Каврий полкыштыжо, Кугу ялыште, иктаҥаш-шамычше дене кушкеш. Юриклан модаш кӧмыт кушкыт Чурки полкыштыжо? Осып Метрий Эчукын Санюкшо келшен толеш, тожо тыгайракак ноло коштеш ӱстел йымак. Кугу Шальыш кайымаште тӱр пӧртыштӧ вуйвулчымо Настасийын Толийже, Милай Нинюк, Зик, Тонюк... Корий вате дек шумеш тетла укеат ма? Лач тудынак веле шол Ивук ден Ойсимже... Кӧ пӧръеҥла ӱпшалтын гын, ача-иза-влакым сарыш нулал каеныт. Тынар веле шотлен муым ма?

Коштын моштыдымылан кошташ тунемаш ик йӧн веле: каза пача. Яраж годым Марпа шкежат нуным йӧратен ончен шинча. Изи годым модманак ала-мо? Кузе гына огыт орландаре изи Юрикым – ӱпшынчыт, нулат, тӱкенат колтат – кушшаш тӱкӧ олмышт чыгылтеш ала-мо, ӱмбакше поче-поче тӧршталтат, нунылан эре тӧрштылаш лийже. Ынет кынел гынат, кынелде ок лий, уэш-пачаш толыт, олымбал йымак пурен утлыде кузе кертат? Туштат ош розбоньык-шамыч вашке верештыт, эшеат оҥай веле нунылан кычалашышт.

Подышто шӱрым пудыраташ веле ойырлыш, онча, пача-шамыч йол воктенышт пӧрдыт, ма-а да ма-а кечкыжыт. «Кайыза Юрик-каза пачада дек! – шӱрдыл колта. – Писте выньыкда улыс, шӱшса. – Икшывым ок уж да кычкыра: – Эй, рожын мӱшкыр, Морко ситмыж, тореш чапа, кушто улат, пыдистып?»

Луклаште ок кой. Чыла вере ончышт пытарыш – уке! Писте выньык шеҥгек шылеш ыле, туштат яра. Тӱгак каен кертшаш огыл, омса пеш лӧчен. Кӧршӧккучемым, салмам, салмавондым да тӱрлӧ торым шылтылаш коҥга йымалне рожым ыштыме. Шеҥгелныже кылтӱк шоктыш, рож гыч кӱртньӧ ӱзгар лектын возо. Ӧрын, кидышкыже нале: коньки! Кок мужыр! Сергей марийже Ойсимлан Озаҥ гыч налын конден ыле. Але йылгыжмыжат пытен шуын огыл. Каза пача-шамыч изи озаштын кушто улмыжым пален нальыч, ювылдик веле койыч, рожыш пурен йомыч. «Лек тушеч! Шӱрым волтем. Шокшо лемым кочкына, – семала изим вовойжо. – Але марте туш пурен от ул ыльыс, тачыже мом тӧчет?» Вуйым лукшо ньогам нале да тунамак волтен колтыш: шинча рожшо веле коеш, шӱч, лавыре, пурак...

Кечывал марте тыге толашышт да Осыпватакаж дек миен толаш лие. Айдемпача ден казе пача-шамычым кодыш. Иктаж шагатат пелыжым шинчылте гын, уке гын? Пӧртыльо да онча: пӧртыштӧ иктат уке, тӱп-тӱп! Айдемпачаже пӧртйымал омса тореш возын да кӱпа. Ала-кушеч мланде йымач маа-а шокта. Изим олымбак пыштыш, пӧртйымал омсам нӧлтале – кум пачаге йымалне чытырен шогат, пеш кылменыт. Луктедыш. Мален темше йоча деч йодеш:

– Ньоньоем, пача-шамычшым молан ӱлык кышкенат?

– Папаш мешаят, эре крӱп да крӱп...

Кузе почынжо кертман тугай неле омсам? А шкежат шуҥгалтеш ыле гын?! Уке-е, коден каяш ок йӧрӧ.

Шошым шырчык-шамыч нунын шулдырыштлак кок кидым лупшышо икшывым пеленышт кудывечыш нальычат, шыже толмешке пакчаште да уремыште лие. Коштынат кертеш ынде, куржталешат, чыве коклаште йыраҥыштат кия. Йолжо пеҥгыдеме, капым погыш, кушкын кайымыжат палдырнаш тӱҥале. Телымат вара сайынрак вашлие. Аважын чӱчкыдынрак толын коштмыж дене кунжо пурыш. Тудыжо там денат шукерте-шукерте мондалтше казна кермыч киндым конда, ешге ӱпшыч-ӱпшыч, йӧратен кочкыт. Шӧрыш чыкен луктынжо могай тамле.

Телым Ипат Иванмыт дек Кӱшыл полко гычат ӱдыр ден ӱдырамаш-шамыч кӱнчыла шӱдыраш погынат. Латкок ӱдырамашлан ик черле Аркадий кодын, Иванын эргыже. Ольган Ойсим шольыж дене Морко педучилищыште тунемын, туштак пырля лийын улмаш Кокласола марий, ончыклык адвокат да писатель Сидор Николаев. Шу-уко эртымек, Сидор Николаевич Морко калык судышто аралаш тӱҥалеш адвокат семын Ойсимын кокымшо эргыжым, Игорьым. Утарен луктеш. Тиде эше вара-вара...

Аркадий кок-кум кечыште могай-гынат кӱжгӧ у книгам лудын пытара. Кызытат лампе воктеч ок кораҥ, книга ӱмбалнак пӱкта. Аваже, Ипативанватшешке маныт, чевер-йошкар-шемалге яклака да лопка шӱрган, кӧргыш шылтен шындыме пурса шинчан, шуко мутдымо, тырт-торт ӱдырамаш. Пошкудо-шамычын шижашрак тӧчыма гыч, Бронькан йымал кӱжӧ. Ипат Иван але, кузерак ойлат, Ипат-копат мельник-пыльник, мо граждан сар гыч толын гын, эреак Купсола вуй мучаште мардежвакшыште йоҥышта, мардежлан оза. Мыстырийын коеш, мыскыньын, руал ойлымыжо уке. Чыла-чыла кӱртньӧ кидше йымак ватыже поген налын. Ондакше Иван кидешыже кердымат пудыртен кертеш улмаш. Контузитлалтшыла коеш. Осалланат, сайланат шке мутшо уке.

Соня ӱдыржӧ шогылтеш теве. Ачамат-авамат поктен огыл, могай мотор пӧръеҥ деч шочын кодын ала. Аркадият вестӱрлӧ, шыма, поро, кӱкшӧ капан. Койышыж дене, тунеммыж дене тиде ешын пычкемышыжлан ок келше. Ӱдырат, эргат шуко палыше, спектакльысыла ойлен кертше, концертлык улыт.

Чынакак, Бронькалан келшет гын, натурплате деч молым палыдыме кресаньыклан имнят, олымат, шудат толеш, киндат, пырчат. Шкежат мӱкшым куча, нинат. Тыгайже колхозысо кладовщик деч куанал-шыргыжал лектыт гын, молышт азала мӱгыралтат. Нинат да нунат кызыт сар кайыме дене вашла кредалаш пижшаш гайыш савырненыт, тыныс годымжо илыш чылаштлан чот саемын ыле. Бронь почеш вуйлаташ кодшыжо, налог погышо коклаште шке еҥыштла пӧрдшыжӧ кызытат кугу ойыртемжымак ок шиж, «кому война, кому мать родна», кузерак руш манын колта. Шӱдӧ дене еҥ пӱрымашым шке кидыштет оза семын кучет гын, шкем йӧратымашетак вет изинекак пеленет шочшо порылыкым, чыным кошарта, осаллан кучыктен пуа.

Соня Аркадийлан балалайкым кучыктен шындыш. Пӧрт пырдыж воктене теҥгыллаште, вургем ора лишне да посна пӱкенлаште кӱнчыла шӱдырышӧ-шамыч верланеныт, кӱляшым, кыне мушым, Озаҥ гыч кондымо ошмамыкым шӱдырат. Парням шӱвылтымӧ, кӱнчылавондым тарватылме, шӱдырымӧ машина йӱкышт, нелашан шӱдыр пӧрдмӧ шокта. Соня шкеже пор гай ош кленкор тувырым, чеверын-кандын мелге, шокш ден урвалтыге, вачӱмбалге тӱрлымӧ тувырым чиен – таче каче толжо, тачак каяш ямде шога.

Аркадийын кум лукан чевер балалайкыже пӧрт покшелан пуйто шӧртньӧ тулотым ылыжтыш, кок чапле калай лукшо, чевер лакше йыли-юли волгалтыч. Чӱчкыдым шокташ тӱҥале, балалайкылан тудак пӱралтын, кужу огыл.

– Ольгаке, шоктымыжо так ынже лий, Юрикетым кушташ туныкто, илышыштыже качымарийлан кӱлеш лиеш, – Соня луклаште да монь, ӱдырымаш коклаште чогыматылеш, икшывым муын конда, пеш оҥайын, сӧралын койын, шкеак туныкташ пижеш. Куанымыж дене икшыве воштылеш. Лекнежат, чакат. Пеш келшен тудлан Соня акаже, тудынлак тӧча шкежат.

Жап эртыме семын Соня шкежат нойыш, пӱжвӱдым ӱштыльӧ. Тудо Ольган Вуртемыш кайымекшат кастен-кастен Марпам уныкаж дене пырля наҥгаяш тӱҥале. Мутланашат йоча йылмыжым туштак виктара. Туге сӧралын кояш тӱҥалыт вараже – Кӱшыл полко-влакат, почиҥгасат Ипатмыт дек корным йолдат, йоча концертыш вашкат: йӧра, Аркадийыштым сар гыч комисоваен колтеныт – беркулез!.

Сӧралештеш, шинча ончылнак ылыжеш йоча. Осыпваттулачыже Марпам йомдара, шкежат ӱлыкыла вола. Ондакше почиҥга-шамыч Кушакмыт деран погынат ыле, ынде Ипатмыт дене лӱшкат. Аркадийым нойыктарен, коҥгамбакше колтен, кужу йомакыштым тӱҥалыт. Умшашт ок нойо, тек ровотая. Чумырашын ончет гын, нигуш уке – фестиваль, фольклор пайрем, йомак да «манеш» теҥыз. Коклаштышт йоча йылдыртата, шке семынже кадыргыл, тӱрлым ыштылын, воштылтарен коштеш, тӱрлӧ ойсавыртышым нӧргӧ ушышкыжо пышта, тӱжем да эше ик йодышым пуа. Теве калык мом ок ыште – лочымат йол ӱмбак шогалта, кушташ-мурашат туныкта, йомакше дене чонетымат ылыжтара. Тунар сӧралын чумырга тиде икшыве – Ипат дек коштмым чарнымекат чылт шошым пеледаш тӱҥалмеш Кушакмыт дек, тиде оҥай йочан койышыжым ончымыла, шӱдыраш коштедат: кид денак кучылт налнешт чумыраш ӱдыр чуриян, кугыеҥ семынак тари-рари-ра-ри-райышт почеш йолым налаш тунемше юмынпӧлекым.

Вес телымже адакат Ипатмыт денак лийыт. Да кенета ик тугай ӱдырамаш лектеш, икшывын эн моторын, сӧралын куштымыж годым ойлен колта:

– Ончыза, ончыза, Юрикетше нимаят куштен ок моштыс!

Могай вий, шем вий нине мутыш шыҥен улмаш... Тылеч вара куштен моштымыжым пӧртылташ тиде рвезе – вараже каче, илен толын, илалше Юрик – мом гына ок пу, ок тӱлӧ ыле – но поезд чымалтын. Вожылмыж дене саде ӱдырамаш ончыланак кӱэмалт шогалын. Трук! Да чыла ушкал нулал налмыла йомдарен. Чуланыш куржын. Ӱмырыштыжат вара кушташ ок лек. Спектакльыште модеш гынат, ондак вошт терген налеш: кушташ перна гын, кудалта веле. Ынде тудлан кушташ кампаньылаште вожылмашым йомдараш чот гына аракам йӱашыже кӱлеш, тунам иже лектеш. А йӱмеке, могай мастырлык?

Ит поч ыле нине мутлан умшатым, ӱдырамаш! Тӱрветымак урген шындаш ыле, мо ойлышашетым пален налын...

Южо лудшем, кӱанрак чонанже, тыгайлан ок ӱшане да игылталеш веле дыр. Шонен ончет гын, «Чевер ӱдыр, тол-ян тышке, айда пырля куштена»-ште мӧҥгешла чынжат улыс, ӱдырат тугак муралтен кертеш: «Чевер каче, тол-ян тышке». Мурен-куштен моштышым, гармонь шоктышым да мыскарачым огыл мо кычалеш эн мотор ӱдыр? Ала тидым моштыдымо рвезыже эн кугу еш пиалжымак йомдара да...

Ипат-Копат... Тыгай лӱман романым сера вараже Ипат Иванмыт дене кушташ тунемше тиде рвезе. Таче тиде поян сурт оралтыге-моге уке, пуста планжак веле виш кия. Ынде, шуко жап эртымеке, раш: пустаҥмаште Иван вате шкежак титак. Ӱдыр ма, ӱдырлыкшым йомдарыше ма, Иванлан виешак марлан толеш, ача ден ава лийшыжым поче-поче наргӱмыжым лапашеш луген пукшен пуштеш. Кугу суртлан оза кодын, мӱкшан, пытыдыме олман, шӱшмӱй гай мланде планан озанлыкым кид йымакше поген налеш. Курыкыш миен, Курык Кугу Кугызалан улдымыж дене иялан шкенжым шке илышынек ужала, тыге колаш жап шумешке пояныште, уланыште ӱмыржым эртара, нимо нужна сеҥен ок керт. Йырваш пошкудо-шамыч мерчен орланат, а тудо пеледшашымак веле пала: пакча тич чеверген лӱҥгалтше олмам пазарыште, тугак мӱйым печке дене ужалымыжак мом шога тыгай саманыште. Но икшывылан ок шу: Аркадийым туберкулез наҥгая, Сонюк ӱдыржӧ кок-кум марий денат илышыжым ок вораҥдаре, йӱаш тунемеш. Аркадийын Клавий ватыже кид мучко кая, тудын ик парня гай эргыжат, Иван ватын йӧратыме уныкаже, Клавин Виталий офицер эргыже, тачат увер деч посна. Ипат Иван еш пиалым палыде кола. Шкеже, саде ватыже, пулдыр да тошкалтыш марте коҥгаш олтен пытарымешке илен, кок парня вочмо пурак шичме ӱзгарлаже коклаште ик теле йӱдым сондыкшым почын шында, ала-могай шинчаш койшо вий дене кредалын, умшам да шинчам полтке карен, почмо сондык ӱмбак комдык возеш, пуйто поянлыкше верч ия дене кредалеш да чонжым пуа. Пакчаште, кудывечыште, куш гына ит ончал, Морко кундемысе чыла пий пуйто погынен да сӱаным эртарен, йырныкшым мучко-мучко оптен коден, нигушко тошкалаш... Вот кузе Юмо ӱчым шукта, пеш от мошто гын.

Шуко жап йӱр ок лий да эреак тидын годым кече чытыдымын пелта, а тый чара кава эр гыч тӱҥалын кас кече волымо марте пасу пашам ыштет гын, пален налат, мо тугай кечышур. Коваште мучко вичкыж чар семын сур погына, левед шуктыдымо чыла капыштет. Кечеш кӱмӧ дене ит варе тидым, латкок-латныл шагат кӱшыч пылавыртыш деч посна олыкышто, мутлан, шудым ыштен шого-ян, мо кӱшашет лийын, немарсек чыла кӱын пытен, ала-мыняр пачаш кеҥеж мучко коваштет вашталтын, корнышудо дене левед шуктыдымо неретат коваштыж деч ньыгылген, ынде ни чевер, ни шеме огыл, ала-могай ола-вула нер, туп-вачыжым ойлыман да огыл. Кечышур, тудо, утыждене калитлалтме дене погына, капет мучко кычыкан-кычыкан чучаш тӱҥалеш, пуйто кишке семын кудаш кудалташ ыле да, кишке от ул шол. Тыгай годым мончаш пурашет кӱлеш, пӱжалт-кыралт лектат да иже ласкан шӱлалтет.

Айдеме дене веле огыл тыге. Кечышур погына тыгак мланде ӱмбалан. Кечывал тура кӱшкӧ ончал колто-ян, чон куандарыдыме, ошеммеш пелталтше коҥга тувраш гай каваже. Шӱлашат нимом, мардежат ок пуал. Нӧрепыш ӱмбал налмыла пурен веле каналтен кертеш Марпа кува.

Кресаньык... Молан тудо кресаньык? Пӱралтын тудлан вачӱмбалныже Юмын пӱрымӧ неле ыресым тӧпыртаташ, вакырнен наҥгаяш – шочмо пагытше гычак тӱҥалын, мучаште вучен шогышо колымашыш. Да тиде ыресым кресаньык вачӱмбачше кудалтенак ок керт. Аньыкше коклаште, изи лапчык мландыштыже копшаҥгыла почаҥеш. Казна тудым шуко налогшо дене ондала, зайомжо дене тола, пытартыш коваштыжым ньыктын налеш, тудлан ик-нимо дене полшыде.

Шижде-годде йӱдым толын лектын озыркан кудырчан йӱр, путыракат шучко! Марпа кудывече окна воктен лопка олымбалан купайкыш вуйым пыштен кия ыле, кӱпчыкшым чыташ ок лий, пӱжалтара. Окна янак йымалне регенче вишкыдемынат, тӱгыч юж пура, телылан шӱшкаш возеш. Юрик, кеч нумал кае, нимом ок шиж, кӱпа. Ялыштыже вате-шамыч тыгайыште пӧртышкат огыт пуро, орваталаштышт шӱдыр йымалне ракатланат.

Ондакше мардеж вожге савырышашын пуал колтыш. Вараже талышнен, мом гына ыш рӱзӧ, ыш шалатыл. Волгенче йошт гына ужаргын-кандын вич окна кумдыкеш шужен андыгышыла волгалте, чылт тунамак, ик татыште, чыра катымыла, но тунар виян лыче-ло-о-о-оч! Волгалтме дене кӱдырчӧ коклаште пел секундат ыш эрте. «Ала-мом мемнанымак пытарыш!» – шоналтен шуктыш суртвуй. Пӧрт пу лулегын чытырналтмыжым капше шиже, пуйто кумалме отышто имне ӱмбак йӱштӧ вӱдым оптальычат, чытырнен колтыш. Дыр-дыр-дыр чучын кодо: «Кушеч йӱлаш тӱҥалеш ынде, вӱта гын, коретньык гын?» – кид йымак верештше шовычым вуйыш пыштен, Юмылук вашеш сукалтен шинче:

– Мемнам перенат гын, перенат ынде, Илья Пророк, мый пеш шижым, суртнамак шелын пуышыч кызыт, языкна шуко погынен да. Юмынава-Шочынава, Неопалимый Купина-Юмынава, Тул он-Тулводыж, Тулава, суртем тул деч утарен кодыза, сӧрвалем, Николай Чудотворец шнуй, путырак чот уло чонем дене йодам, чамане, Тӱня кугу Юмо, Иисус Христос Юмем, саклен кодо!

Тидын годым уэш чатламан волгалтше уремыште тӱр окна гыч койын кодо: кок писте гыч иктыже вожшым савырале, йӧрлын возо. Лишемынак ончале гын, урем покшеч кайыше корно воктен шогышо куэжат тӱтан мардежым чытен кертын огыл.

Пелйӱд деч вара тӱҥалын улмаш ужат? Волгыжмешке мом гына ыш чыте мланде да тудын ӱмбалныже илыше чыла чонан да чондымо. Тулымак вучыш Марпа, но вучен ыш шукто, пиалешыже. Да лыпланыш вараже.

Йӱрат мардеж гаяк кугу да шучко лие. Кужу кутышан эшежым. Волгалташ тӱҥалмылан урем тич вӱд кая, ош шоҥ дене оваренак чыма тайыл дене Бронькамыт да тудын ваштареш илыше, туддеч лучко, кумло пачаш йорло Корийватшешке могырыш, Метрий Эчукмыт шинчыме коремыш, нунын турня вуян таве воктекыла. Пар гына кӱза урем мучко. Мланде, коҥгамбал семын шуко арня кошкен кийыше, кӧвален толшо йӱрым йӱын ыш керт, логарже иканаште ыш нал, черле семын умшажым тарватыле гынат... Икмыняр жап гыч веле шортын-шортын йӱаш тӱҥалеш: вараш кодшаш огыл ыле, весе руалтен ынже нал – упкала.

Теҥгече кастен шижтарымыла, шудыш кайыман ыле гын, могай таче шудо? Ял калык йӱдымсӧ кӱдырчан йӱрын, таул мардежын кондымо зиянышт йыр азапланен пӧрдаш тӱҥале. Марпамытым йӱдым волгенче перыме уш гыч ок лек. Суртоза вӱтамбак сарайыш кӱзыш – чыла тӧр, нимат уке, пӧрткоклаштат йӧра, моло вереат. Пудапка, шуар, адак коляшинчаланшудыкичкым, коштымо тыглай шинчаланшудым, пырчым йоҥышташ лӱмын ыштыме кидвакш шогымо коретньыкыш пурыш, туврашыш кӱзыш. Тевыс! Пел могыр вӱчым, пел пырняжымак, шелын шуэн саде волгенче. Тулат пижын улмаш! Чырык пырняже ӱлыкыла йӱлен волен... Тудым ӧндал шогале да йӱкынак шортын колтыш, ниялткала: «Ом юмылто гын, мемнан чыла суртна кокымшо ганалан йӱлен пыта улмаш... Тиде суртым йӱлышӧ олмеш вет Япык ачам колымыж деч ондак шкетын нӧлтыш. Кудыш пурыш, товарым ӱстембак пыштыш да кугу вуйжо дене шинчавӱдым йоктарен, пеш тазан шортын шинчыш: «шешкым, мане, тиде ынде мыйын пытартыш сурт лиеш, тетла товарым кидышкем ом кучо, ызыра чот ноенам. Таче колаш лиеш гын, тачак колаш ыле лучо». Тышанак адакат Юмылан тауштен кумале Марпа.

Кӱтӱ кая теве. Ондак эреак ушкалым, тунам луктыт, шолдыра вольыкым, вара иже каза ден шорык тӱшкам. Пытартышлан комбым весе-шамыч наҥгаят, тудыжым черет дене кӱтыман.

Юмо деч йӱрым лӱдын-сӧрвален вучымо да йодмо шукталтме деч вара эрденыже могай кече лекмым кузе сӱретлет ала. Шӱшмӱй гаяк, куанен шортшо чонет гаяк тудо. Мардеж ынде уке, шарнымаште веле, кӱдырчыжӧ, волгенчыже йӱдым колоткасе тукымвожет марте чытырыктен гынат. Ну вет пытарашыжат пытарен коден тольык! Шкет-шкет шогышо пушеҥге-шамычым шотлен лектыч пӧрвӧжӧ, шуко йӧрыктылын. Анисмыт, Лаймырмыт ончылно чыла ошкыпу-шамычым уто укш деч парикмахер семын тӧрлен коден, уремысе вольыклан, поснак казалан тодашыже кӱшыч волтеден. Но тиде ала-кузе лӱдыкшын ок чуч, рожгышо тӱчам ончен, куанет веле – лийманыс нунынат пайремышт! Кӱтӱм ужатен колтымеш, кушто могай зиян кӧмытлан пернен, раш пале лие. Куштыжо леведышым налын шуэн, куштыжо у оралтымак пушеҥге пызырен. Тыгайже вич ий лиеш толын огыл ыле, маныт. Ачалкалат, эмлат, тӧрлатылыт, руат, шупшкедат, пӧрт ӱмбак кӱзат-волат.

Шорыкым ужаташ Марпан уныкажат лектын шуын ыле – молан тынар йӧрата ош-шем кудыр межан-шамычым? Воктечышт ок ойырло вет. Нуныжат эре тудын йыр пӧрдыт, кидшым ӱпшыч каят. Кудывечыште модмо ок сите, кечывалым Яраню коремыш, Лавыран олыкыш шорык кӱтӱ почеш нушкеш, кушто ужын шукта – тушко. Кӱтӱчышт олым шӱвырым, писте воштыр гыч шӱшпыкым да монь ыштыл пуат, тӱрлеман тоям.

Аваже толын пурыш. Теҥгечак тыш шушаш улам ыле да, мане, Усола вавайже дек пурен мутайкалышым, пычкемыште лекмем ыш шу. Ила тудо Лизук ӱдыржӧ дене пырля, саламым колтат. Юрикын ачаж деч тугак увер уке, Миклай шольо кумытым колтен. Пеш талын кредалмым ойла. Туштат, Усолаште, мален ышна керт. Кум пӧртым савыралын, леведыш деч посна коден, чыла пушеҥге пудыргылын. Мемнанат ынде ик писте да ик куэ гына кодыч аман, йыгаш тӱҥалшаш.

Сурт рашкалтымым ойла Марпа, мемнам рашкалтыме деч вара иже йӱр Купсолалан тольо, манеш.

Уремыште кас марте эрыктен шуктышт. Ушкал лӱштымӧ лишан Аркишмытынак иге гыч кушкын шушо йошкар-ош межан пырыс молгунамсылак ведра воктек толын шинче, шке жапым пеш пала тиде коймар.

– Манька, тынар тый шӧр кочкаш тунемынат, – манеш Марпа, – кеч ик гана умшат дене пурлын, калай атетым кондем ыле, заман вет оптал пуэм, ато кычал кошт, кушко чыве-шамыч чумен наҥгаеныт. Мыйжын пашам уке шонет мо? У, коймар, тый, йолагай лӧтрӧс! – Вара ушкалжым вурса: – Чыгӧ-ӧ, аташ майра, муштовет умшашкемак логале. Ит лупшо, манам, почетым. Шып шого. Шӧретым ястарена да шканет ласка лиеш малашет. Шкеже лӱшта да шона: «Мо пеш вольна таче кастене, мо пеш сайын чучеш? Но ала-мо ок сите пуйто. Мо ок сите гын? Можо ок сите?» – Кудывече йыр онча, чыла шке верыштыже. Ольга теве киярым поген конда. Шуко веле шочын аман. Кугу урлык. Тичмаш ведра. – Эре вӱдым оптен толашенам-ла. Шокшышто вӱдым чот шавет гын, чот шочеш тудо. Ольга, тыланет туге ок чуч мо, – йодеш, – нигузе умылен ом керт, мо таче кастене пеш каньылын чучеш, йӱр толын каен гын да веле мо шке, тыланет иктаж-мо укела ок чуч? Ласка, ласка...» Паша пытымек, пӧртыш пурат, Ойсим деч таче налме серышым уэш ончат. Биробиджан олаште тудо. Дальный Востокышто. Кум тылзе шып кийыш. Госпитальыште киенам, манеш. Ынде лектын. Патречымат колтен. Вич йолташыже коклаште шога, уна. Армият ял икшывым чаплын чиктен шогалтен. Очыни, чиктен шогалтыме деч ончыч чыла велым капетым локшич налеш, нула, эрыкта... Портупей шӱштӱштан, уна, Япык чочойжо гаяк. Тудо Сергей семынак мӧҥгеш лие айда, шкенан мландыште кият. Тидымат Юмо кондыжак ыле.

Шӧрым кок ужар кружкаш темыш, йӱаш кидышкышт кучышт. Да Марпа, шке пайжым налаш тӱҥалше, ӱстембаланак велен колтыш:

– А Юрикнаже?! Э пиос-пиос, мыйже, каварен кертдыме, шукертак шӱйын йогышашлык албаста, мо ок сите да мо пеш ласка, йытмыжын, куанен шинчем. Теве мо ок сите улмаш! Кушан йомо ынде тудо. Йомеш гын, чот йомеш-ла тудо. Ну летешка, ну лӧҥгӧр кува. Пире логарыш логал кертеш вет.

Суртышто да пакчаште, мончаште укеак, шерын лектыч. Уремыште иктат ужын огыл. Вӱтамбак кӱзен, кукшо шудым вужгыктыльыч – ала мален колтен?

– Эре шорык кӱтӱш кая ыле тиде кок йолан пача. Кӱтӱчыжӧ кӧмыт дене кочкеш кызыт, умылен тол, йод, ала ужыныт. Кушто кочкеш, туштак мала кӱтӱчыжӧ, тудо суртыштак, ӧрдыж ял марий.

Милай ватымыт дене сийлана улмаш. Чынак, кечывал деч вара нылыт мартерак шорык кӱтӱштӧ лийын, вара мӧҥгеш каен.

Куржыт-ошкылыт, шӱлештыт, тӱрлӧ велыш торлен каят, ушнат, йодыштыт йӱд велеш шуэм толшо ик-кок еҥ деч. Кӧ нуным эскера, йочам але тӱшкам? Ушышт ынде йыклыкак шонен ок мошто: кудо велне кычалашыже? Томаша...

– Во-от шинчат гыч колтет тудым, шоҥго йӱлер! Шинчамжат Моркышто операце ыштымек ок уж сайынже, тӱтыраште улам. – Шкем вурса шоҥго. Тоям йолташлан налын. Но мӧдывуеш монь садак шӱртнен возеш.

Куштыла кӱтӱ ныл шагатлан лийын, саде вел гыч ялыш толман гын, вик кайыше еҥ кушко тӱкна – тудым веле лачымын шоналтен лекман ыле да... Уке-ла, вуйыш пура мо тыгай.

Ава Кугуялыш куржтал тольо. Конюшньо деч савырнен, Кугу пӱя мучаштыла, Агун кӱвар велне кугорнышто лие. Ындыже сайын ужашат ок лий, пычкемышалтеш. Лап лият да веле каватӱр юап дене лап шинчын эскерет, иктаж пий кӱкшытан ӱмылка лектешат, тушкыла куржат. Шоген кодшо аваж дек Ипат Иванмыт воктен лопышто чодырала кушкын шогалше ошкыпу лоҥгаш толеш. Тудыжо почиҥгаштыла кычалын улмаш. Ала капшым верештам манын, Милай пӱям тоя дене лугкален.

– Ынде муын огына керт дыр, – иктаж еҥын пеленже наҥгаен кертмым мужедеш Марпа. – Йӱд ынде. Айда мӧҥгӧ. Проч ала койко йымалнына мален кия.

Пакчагутан гыч тӱҥалын, пече воктен ялышкыла, Вачиймыт пӱя дек, олян кутыркален, азапланен ошкылыт.

– Чылт ок лек гын, мыланемже куш пурыман вара? – йодеш Ольга.

– Эрлат, манат? Мыланемже вара шкевуя шӱгарлаш веле миен вочман.

Нимом ышташат ӧрат. Лийшаш огылыс, кай-кай-кай. Ала-мо велыс ындыже, мо-мо-мо...

Иктаж коло йолтошкалтыште шке ончылнышт иявуч, шымавуч пошен шогыман лопышто пече чашма ӱлык вошт шуын огыл, Ипатмыт пакчаш мӱшкыр дене нушкын пураш лиеш. Тольык чыла вере почкалтыш. Ольга тушко шуын ыле, кӱэмалтмыла верешыже кодо, аваже ончык кайыш. Поктен шуо да ойла:

– Тый ыжыч шеклане? Пече шеҥгелне ошо-ошо ӱдырамаш коймыла койо. Мый шогальым веле, иканаште йомо. Иван вате ошым чийыше огыл тудо, эре шем вургем дене коштеш. Кӧ лийын кертеш вара? – лӱдынрак, пеле йӱкын ойла. – Тый ужыч мо?

– Ужы-ым, ӱмылкала чучо да... Ипат могырышто эре тыге коедымым ойлат шол. О Юмо-Пӱрышӧ, муашак полшо ыле. Лӱдаш ок перне, Ольга. Айда тушкак чакена.

Шыр да шор шолдыра лышташан ир кушкыл-шамычым тошкен, шерын каят ынде мӧҥгешла.

– Ольга-а! – пеле йӱкын куанен ойла аваже. – Пече коклаш кержалт кеча ма тиде?!

Ӱлыл печыломаш ӱмбалне кок тренча коклаш пижын кийыше Юрикым верештыч. Мӱшкырвалныже мален кия.

Ава кӱдыланже сукалтен шинче. Йолжо тӱжвалан кодын, а вес могырышто вуйжо мландыш тӱкнен огыл, изи вӱдварала кадырген возын. Аваже вара тудым, шинчавӱдешыже нӧрен пытыше тувыраным, ӧндалтышышкыже нале. Каяш иканаште ышт тарване. Вурдан шудым таялтен, ӱлык волен шинчыч – шкештат тыгак улнен ноен пытеныт. Ынде пеш куаненыт. Икшыве ышат пожалт... «Печым шотлыде, шкенан дек пакчала гоч вик кайынеже улмаш, – тогдайыш ава. – Теве, рожеш пижын кержалтын». Пӱжвӱдым ӱштыт, нерым почкат, шинчаштым ӱштедат. «Ош вургеманже кӧ лийын кертман вара?» – «Юмынава, – кӱчыкын вашештыш Марпа. – Миена да сортам чӱктена. Тудо огыл гын, огынат верешт улмаш. Тугай полдыран, иявуч коклаште кычалаш ушешна возеш ыле мо? Теве кушкын шужо изишак, йолвийым погыжо, Кесемлак черкыш наҥгаем». – «Авый, тынеш пурташ кӱлеш тудым».

Волгалташат тӱҥалын. Ончат, шымлат, иктаж-можым пече коклаш сусыртылын огыл дыр? Ныл вере какарген теве. Кузе эше тӱвыт кержалт пытен огыл!

Кынельыч, кугу ошкыпу воктен Юмылан тауштен улдышт, нигӧн локтылдымо эр тымык юапыште пакчагутан дек пӧртылын, мӧҥгышт шеҥгечла пурышт. Ончальыч Шале пасу могырышкыла. Лач тыште, мӱндырнат огыл, Изи Шоло шога, коремат уло. Революций деч ончыч Кушак тукымын тушто едок дене шеледен пуымо аҥашт улмаш. Агун, идым, шуко кинде каван шогеныт. Калыклан «сай илышым» кондаш вакырнен тарваныше «революцо» чыла ӱштыл шуэн. Лач тиде коремыште шоген улмаш кастене шорык кӱтӱ...

Марпан «Осыпватакаже», тудымак эше «Осыпватшешке» лӱмден, пеш кугун пагалымыжым, йӧратымыжым ончыкта – толын шинчешат, коҥга йымал рожыш пурымым чарныше ужар йочан пылышыже нунын велыш виктаралтеш. Ойлат-ойлат-ойлат...

– Япык ачам лийшет тыште чыла суртым Сергей эргыже, марием, полшымо дене нӧлтен шындыш, – манеш Марпа. – Коваштым илыме дене налме оксаж дене чодырам шупшыктен. Рӱдӧ пырням Маршан чодыра гыч конден оптыш. Шкеак эргыж дене, мыйын марием Сергей дене, оҥа пилитлыме станыш нӧлтышт. Кутынь пилашт иктаж кумыт-нылыт ыле, кызытат кият теве коретньыкыште. Э вет шумат нуным... Кид денат, пӧрдыктылмӧ монар денат.

– Чыла тиде мыйын марлан толмекем каен шога ыле, Сергеватеҥгай, – пошкудо куван чурийже ӱдыр годсыжла волгалт кая.

Икшыве тудын ончык миен, торалтыме эрде коклаш пурен шогалеш, пырысла шыман вуйжым пулвуйыш пышта. Икшыве ден тудын коклаште шукертсек кугу йӧратымаш каен шога, тудо «каен» кертеш гын. Марпа вавайже вурсенат, торжан шӱрдылынат, пеш от мошто гын, кырен оптенат кертеш гын, поро пошкудо – нигунамат. Арален веле налеш эре. Умбакыже колыштеш. Ойлымышт гыч сӱрет шочеш. Кок тале пӧръеҥ гыч оҥа шелмаштет иктыже кӱшнӧ шога, кугу пилан тореш вурдыжым кучен, весыже тугак ӱлнӧ, мландӱмбалне. А коклаштышт оҥалан йыгышашлык кӱжгӧ пырня... Да кужу кечыгут нунет йож-йож, йож-йож кӱшыч ӱлыкӧ, ӱлыч кӱшкӧ йыген шелыт. Йымалне шогышыжын ӱмбакше пилашӱк йога, ӱпшат, вургемжат чылт ошо лийыт...

Индеш аршынан пӧрт, изи клатан пӧртӧнчыл, вараже кӱшыл кугу клат, кӱчыкынжӧ – кӱшклат, тудын йымалне «ӱлылклат-ӱлклат». Умбакыжат ик леведыш йымалнак – коретньык, тушан ожно каретым шындат улмаш, вот и тылат коретньык, – терым, эше, ваван манмыла, тӱрлӧ имне кычкыме торым оптат... Тудын шеҥгелне кая вара шемпӧрт – окнадыме. Тудын лач ик омсажак веле. Ондакше коҥгамат оптымо улмаш да, рончен шуэныт. Мо Юмо кечым пуэн, Сергей ден Япык эре тушто жапым эртареныт, шуко-шуко вочко шоген. Шале кундем гыч калыкын кондымо вольык коваштым ийленыт. Тиде, ойлымыштла, пеш кугу да йӧсӧ, неле производство улмаш – ньыктын налме, шинчалтен кондымо шорык, каза, ушкал, туна, презе, сӧсна да ир янлык (маска, пире, мераҥ, рывыж, ур да эше мо логалын, луйэт-мочет – ожсо поян-поян марий чодыраште) коваштым пушкыдыш, чаплыш, йытыра межаныш савырен, соганмыжерым, ужгам, курткым, пижгомым, пушкыдо йолчиемым ургыкташ ямде лиймешке. Могай гына ӱзгарышт, химийышт тидлан уке улмаш гын... Адак имне ӱзгарышт, товар-пужарышт мочол!

Икшыве чыла тидым шукертак ужын, кучылтын, шалатылын, модышлан луктеден. Оралте леведыш умбакыже П буква семын савырна да йымакше вӱта-шамычым пурта: ушкал, имне, шорык, комбо-чыве илем. Нунышт кок пачашан улыт. Ӱлнӧ вольык шоген, кӱшнӧ – нунылан ямдылыме курго. Клат ден пӧрт, коретньык ваштареш кугу гына леваш, крешеньылан, ӱярнялан йӱаш толшо-влакын имньыштым, терым шогалташ... Вич-куд тер дене толыныт гын, шонаш кӱлеш, мочол вер кӱлын! Пӧрт ваштарешак вара, пытартышлан, кужу кутышан рушла капка воктене, кеҥежым кочкаш шолтымо кудо, туштак шӧрдорыкым шындылаш лӱмын шем кудо клат. Тудым вавайже ӱмбалклат манеш. Уныкан корно тушко нигунам ок шудаҥ, эре ӱмбал кочкаш коштеда... Торык эреракак лиеш – тыглаят, кӱчымат, ӱйым шӱшкаш поген шындыме посна кӧршӧк тич тошто ӱмбал, ӱй, ӧран. Вавайже эскераш пеш эскера, но нигунамат эше кӧгӧным сакаш ушешыже возын огыл. Ондакысе пеҥгыде йӱла почеш илен тунемыныт: еш деч нимом суралаш огыл! Кажныже ӱшанле да ондален кертдыме лийшаш.

Кудышто шикш лекташ тыглаяк кок рож уло, леведыш кок велнат. Шошым тӱҥалын, игым луктын, чоҥешташ туныктен, шокшо элыш чоҥештымешкышт, кудо ӱмбалне вараксим-шамыч эксыде чоҥештылыт. Эре кок еш дене илат, тыгак кок пыжашышт уло, нуно вӱчӧ кашташте йытыра чумырка семын койыт. Иктат нигунамат кайык-влакым ок лӱдыктыл, ок поктыл. Еҥ-шамыч ӱлнӧ шке шотышт дене пӧрдыт, кужу кӱртньӧ воштыреш сакалтыме подышт воктен, ӱстелышт йыр азапланат, а нуно кайык йылмышт дене вычымалтен, ласкан илат. Пырыс-шамычат огыт кӱзӧ, огыт ваҥе, шӱчаҥме деч лӱдыт ала-мо...

– Пытартышлан капкам ыштен пытарышт да Япык ачай, кудыш черпыт аракам конден, ӱстембак шындыш, – ойла умбакыже Марпа кува. – Ну, Сергей эргым, шке ӱмыремлан мо чоҥышаш уло ыле, чыла чоҥен шуктышым. Пытартышлан мыланем эше ик пу мыжерым урген пуэтат, сита веле.

– Пу мыжер? Мом туштен тудо?

– Мом-мом... Колымекше поген опташ атым. Колоткаже марийлан пуйто пу мыжер лиеш.

– Э-э, окмак, мыйже омат умыло аман.

– Манеш умбакыже Япык чочает: чыла луэм коршта веле огыл, шортеш, лавыртышлан лӱч да лӱч лӱен колта. Кок войнам эртаренам, тылеч ончыч рвезем годым тидын олмешак, Сергуш, изи улмет годымак путырак кугу суртым ыштенам, чыла тиде кид денак, – манеш, кидшым ончыкта. – Но тудо сурт нимогай шанчаш коддымын йӱлен пытыш. Чылт чара улына ыле. Ныл имнем, кум ушкалем, шым амбарем, левашем, вӱтам, мончам, кудем – чыла пытен. Шорыкшым, комбыжым, чывыжым шотлымашна уке ыле. Ынде мый, эргым, нимомат тетла ом ыште – мутым пуэм, чыла тыйын ӱмбалнет кодеш. Ну вет чонышкем витен пытыш, – казна ошым стакан тич темыш, йӱӧ да пеш шорто.

Сергеемже куньырий гына але, самырык пешак, мыйын воктекем, ватыж воктек, малаш возашат вожылеш ыле...

Осып куват йырымлалтен колта:

– Мо гына тулеч вара лийын пытен огыл, ушет каяс. Кажне ийын мо-гынат эре ударак да ударак веле лиеш, сайжым ужмаш уке...

Нунын йомаклымышт шеҥгеч уныка чошен. Турня таван Метрий Эчукмыт пӧрт ваштареш корно кок велнат чӱчкыдын ошкыпу-шамыч шогат. Кугу пӱя гыч вӱд эреак йоген лектешат, апшаткудо гычак тӱҥалын, олык лакылаште вӱд шинча. Ужава, ӱшвуй, шыҥшале, шуко копшаҥге ийыт, тӧрштылыт – йоча-влак шагат дене почешышт коштыт. Шке кудывечыштыже, пӧртыштыжӧ тетла нимат уждымыжо кодын огылат, кугу тӱням почеш шканже икшыве...

Метрий Эчукын Волойжо йочам кенета авырыш. Ала-кузе иканаште мутышт ыш келше. Изин пылышыжым пӱтырале, саҥгаж гыч тӱчен пуыш, шӱкале... Оҥайын чучо: вийдыме изи айдеме «герой» ончылно лавыран вӱдыштӧ почаҥеш, шортын удыркалымыж дене вуйге, шӱргыге монча тӱньык петыртыш лийын. Лот-лот-лот воштылын, серыш шушым тоя вуй дене уэш веле шӱкалеш, лекташ эрыкым ок пу Волой.

Ольга Кожлаер кыдалаш школышто тунемме годсо характеристикыжлан каен ылят, корнеш имне лекмылан, вашкерак мӧҥгеш толын шуын, лачак Метрий сурт воктен ошкыпу радам кутышеш шуйналтше корнышто эрта ыле. Колышталешат, эргыже шортеш, шкеже гына ок кой. Волой, иктаж 13-14 ияш, тояж дене лавыраште изи чонан моклакам тугак пӧрдалтара. Вара кидым кыдалыш куча, йолым торен шогалеш.

Куржын миен, ава эргыжым лавыра гыч шӱдырал лукто, индырышыжым вурсен пытарыш:

– Ачат сарыште вет? Тудынат, эргымын, ачаже сарыште. Тыйже могай тушман кушкат?! – мутшо вӱдла йога. Шкежат чытыра веле. Тыге кодышаш огыл манын, Эчукмыт пӧртыш икшывым вӱден пуртыш. Метрий кочашт шкетын веле ыле.

Пурыш Ольга, лавыра вузык эргыжым ош шовычан, ару ӱстембак Юмылук ваштареш лопток гына шындыш да тӱҥале:

– Теве немыч Волойда кузе мыйын икшывем пӧрдалтарен... – кузежым рат дене умылтарыш. – Пошкудо ден пошкудо тыге илыман мо? Уна, тенданат эргым таҥашак Санюкда уло. Тудым мыланемат кырен колташ мо вара – пырля вет модаш тӱҥалыт нуно!

Оҥым петырен леведше лопка, чока сур пондашан кугыза толшо пошкудылан ондакше пеш сырыш: коштыт тушто сакый кӱлеш-оккӱллан... Но вара чакныш. Эркын ошкыл миен, ӱстембач йочам нале да пӱкеныш шындыш. «Тый тыште чечас спектакльым ончаш тӱҥалат», – мане, кудывечыште изи йочалык тошкымо орва дене толашыше Волойым пылыш гыч кучен, пӧртыш пуртыш. Омсадӱр пусакыш кошар парняжым шуялтыш. Тыгодым ик мутымат ыш пелеште, но пеш келесырын, шӱтышашла шем яндар шинчаж дене пролен нале.

– Ок кӱл, кочай, ок кӱл, мый тетла огым! – кара осал уныкаже, ынде ялт шӱшмӱй гай левен, коеш. Ольгамат миен сӧрвала: мый йоҥылыш лийынам.

– Наказаньым шканет, Волой, ешарет веле тидын дене. Кондо, маныт! – келесырын каласыш шоҥгыеҥ.

Шортшо рвезе, нигуш пураш ӧрын да пеш лӱдын гынат, пӱкеныш шогалын, лукышто кечыше лупшым волтыш, кочажлан кучыктыш. Тугак сӧрвала шкеже, шортеш...

– Кадырген шогал ынде тиде изи рвезе ончылан. А тый, Ольган эргыже, ончо ынде шке тушманетым. Сайын илен огыда мошто гын, умбакыжат тыгак лиеш.

Да шелышташ тӱҥале Волойым пушкыдо верже гыч, йошт да йошт мура шӱштӧ лупш, южым пӱчкын. Чылт чаманыде налыктара. Ольган эрге верже гыч кыч-куч койо, кочан кидшым руалтыш.

– Ите, ите-е, кочай... Ите-е!

– Йӧра, шкак тыге манат гын, – лупшымым чарныш коча. – Эше ик гана тыйын ӱмбакет мут пурыжо, тачысыге ешарен пуэм. Кайыза, модса, келшыза. Марш! – Волойым поктен колтыш. Лач тыгодым Волойын изаже, Толий, пура ыле. «Адакат вереште аман?» – воштылеш. Коча тудланат мушкындым рӱзалтыш: «Шого, иктаж гана тыят логалат, шукертсек кидем лӱгышта». Вара Ольга дене сайын кутырыш: кузе иледа, Юрикын ачаж деч увер уло але уке?

Эрге аважым кудывечыш лукто. Йочалык велосипед дене кудалыштше шке таҥаш Санюкым ужын, тышанак модаш коднеже ылят, аваже чарыш. Тыгай лавыра вузыкым волакеш пыштен мушде ок лий.

Тыге первый гана ужыч икте-весыштым иктаҥаш кок ньога. Армийыш каен ойырлымешкышт ялыштак келшаш тӱҥалыт. Купсолаште улшо кок патефон гыч иктыже лач тыште лиеш. Санюкын ачаже Эчук, Герман мланде гыч трофей семын чаҥым кырыше пырдыж шагатет-мочет, патефонет, конда. Кызытше сарыште коштеш тудо. Метрий кугыза аммонал дене пудештараш тӱҥалме Карманкурыкыш кӱ лукташ кая, Кугу Шале пошкудо ялеш (ик колхоз улыт, эше Олыкъял ден Изи Маршан почиҥга пурат) иктаж коло ЗИС машинан шофер команде илаш шогалеш, Октябрьский поселко гыч тӱҥалын, Морко марте кӱм шупшыкташ пижыт, чыла калыкым корно вакшаш луктыт. Санюкмыт деч ончымаште, Каврий Толиймытын курыкышт Кугуяллан тӱҥалтышым пышта. Урем гоч пӱя воктен имне вӱта-шамыч шуйнат. Кугу пӱя. Конюшньо вес велне Конюх пӱя уло, тушеч Кугу Шальыш пакча шеҥгеч кайымаште Памаш коремым колхозник-шамыч покшеч пӱялен шындат, кугуракше Ший Кол пӱя лӱмым налеш, тылеч кӱшкыракше – Памаш пӱя. Купсолан тыгеракын, илен-толын, вараже шым пӱя шочын шинчеш, чылаштыжат колым шӧрӧка дене шупшашат, мурдам шындылашат куан шочеш. А тылеч кум меҥге ӧрдыжтӧ, Олыкъял шеҥгелне, Кугу Ерже мом шога! Тудын нерген шуко легенде уло эше...

Руш мурым колыштын, рушла ойлаш тунеме сар деч варасе тымык марий ял. Сар эртымылан майыште ик ий шуо. Шӱдӧ чоло сурт улман Купсола гыч шагал гын кандашле пӧръеҥ тушко каен ыле гын, пелыже укерак иктын-коктын кужу кутышын пӧртыльыч. Илыш ялыште шолдырген. Имне да ӱшкыж дене икшыве-шамыч мландым куралыт. Ик шулдыран, кок шулдыран плугым да тырмам шӱдырен але тыртышышт дене наҥгайыше имне-шамыч Коваште Япык Сергей Ольгамытын пӧртышт воктен пу капкаш, пасу капка гайышкак, пурат, пакча, монча воктечышт пасуш каят. Йошкар Сер чоҥгам, Изи Шоло корем ден Шӱгарла пасум, шем Кожла воктенсе аҥам куралыт. Йыжве-яжве уржам, шыдаҥым вара шыже шушаш дене кида-кида тӱредыт. Суртеш тыгодым иктат ок код, изиге-моге, изи ийготан икшывыге, колхозын пеш чоткыдын вуй да сурт еда шеледен пуымо аҥашт гыч огыт лек. А шокшыжо, шокшыжо могай... Кызыт тыгайым, у курымышто илыше, товат, ок пале, ужынак огыл. Телым кумло-нылле, шукыж годым нылле градус йӱштӧ гын, уржа-сорлалан эреак кумло утла шокшо, тыге эн пытартышлан йытын кӱрмӧ, шемшыдаҥ солымо марте.

– Э-эй, Сергеватакай, уныкатым пареҥгыш шӱк кӱраш таче!.. – бригадир Каврий окнам пералта. Метрий Санюк, Корий Ивук, Семон Толий толын шуыт, погынен каят. Нунылан сай: шӱкшудо кутышак улыт, пӱгырнен-вийнен, кугыеҥ семын шылыжым тодыштшаш уке. Нунылан пасушто – узьмак, пырля погынымылан куанен, южгунам шӱкшудыге, сай кушкылге тавен-тавен, модын кучедалын, орен кият. Нӧргӧ парняшт ужаргеш котыраҥ пыта гынат чытат, вуйым шияш нигӧлан.

Кечываллан ик шултыш киндым колхозын пуымыжат шочмо мландым йӧратыкта. Шужен ий умбакыже эрта... Огыт сарлане гынат, кочкаш эшеат чот уке лийын, коля шинчаланшудо, полдыран, шымавуч веле куча. Ломбыгичке але пеш ужарге, пареҥге шуын огыл... Нимом-нимом умша йыр пӧрдыктылаш. Колхозын шке пыштыме киндыжым, изи катышым, Марпа ваважлан уныка ӱпшынчашыже конда. Олмешыже тудо коншудо лапаш дене сийлалтеш. Вургем коклаш шылтен пыштыма гыч луктын, ур пӱй-сакыр падырашым нулалашыже пуа. Кум ньога ик кастен теве шокте дене нюго-влакым конденыт, лемлан пеш йӧрыш.

...Уржа шумым пыкше вучен шуктышт. Ынде Анис полкын тыгыде икшывыже-шамыч эр гыч кас марте Юрикмытын мончашт воктен кугу ломбышто, умбалнырак эше кок кугу ломбышто ломбыгичке орлаҥгылак кечат, пырчын-пырчынат огыл, кормыжыш рӱдалынак кочкыт. Кидышт, умшашт шем пелгандын шемемеш.

Уржавуй погаш наҥгайышт вараже. Тидыже шӱкшудо кӱрмӧ гай огыл, тыште шукырак шке мешакышкет поген висыктет да кинде, пашачырак улат гын, кок шултышат логалеш. Сандене ӱчашен погат. Совешет туржын, яндар лиймешке кид гыч кидыш йоктарен пуалтет, пӱет дене йоҥыжет, вуткен-вуткет, нямат. Кӱсенешат конден кертат. Кова тудым коҥгаш кошта, коретньыкыште кидвакшышт уло – йоҥыштен налыт, лапашлан пеш сай.

Шокшо-шокшо йӱдшӧ, тымык-тымык. Да Маршан корем гыч йӱд орол лектеш – тылзе, туге волгалтара тичмаш улмыж годым, книгам нал да око веле. Ик велым пӧръеҥ йӱк, «ачатат тиде тӱняште уло дыр», шарныктарен йоҥгалтеш:

Алексей Никифорович толеш Азъялже гыч, мурыж гыч палат. Ольгамытын капкам пурымешке «Златые горы» кая, вара тудын шодо логаран «Александрийский цетралже» тӱҥалеш, кугу чурма нерген тидыже. Элексеят Ольга семынак Купсола школышто шканже верым муын ок керт, Азъялыште туныкта. Юрикын ончыклык кресачаже... Сар гыч контузитлалт пӧртылын, саҥгаштыже кугу лаке уло. Вичкыж коваште, вӱр кырыме семын, лакым я петыра, я уэш вола.

Теҥгече кастене Милай ватымыт ваштареш илыше Выльып ден Вачий эргыже вӱрвузык кучедалыныт, кӱзо-товар денак. А таче йӱдым Кугуял гыч коктын ӧндалалт толыт. Сӧрасеныт, коеш. Нунынат эре ик мурак кая:

Эше «Бродягышт» уло нунын: «По диким степьям Забайкалья, где золото роют в горах...»

Нине кужу мурылаште руш мут-шамыч мом ончыктат, ынде ялысе марий вате ден нунын ньогаштат палат: «повторенье – мать ученья».

А путырак чаплын мурат, коваштетлан шыр-р чучын волымешке шӱмышкет шуктат.

Выльып мӧҥыштыжӧ да ялыште ешыже да пошкудыж-влак дене кужунак кредалын да еҥ-шамычым сусыртылын, локтылын ыш шукто, апшаткудышто ик кечын пошкудо марий дене осал мут ылыжынат, мӧҥго кайышым, Выльып шеҥгечше турнян таве воктелан поктен шуэш, апшат чӧгытшӧ дене вуйжым перен шалата. Кучен наҥгаят. Тиде – сар деч ончыч.

Олма шумек, почиҥга йоча-шамыч Лекандр кугызан пакчаш кучалтыч...

Юрикын аваже тений Купсола тӱҥалтыш школыш толеш. Ешыште тиде шуко кугу шонымашым тарватыш.

Куд ият пелым пыртак темен шуктыдымо эргыже первый сентябрьыште пеленже пижын, школыш кайыш. Кум-ныл арня нимат огыл кошто. Но икана переменыш класс гыч уремыш ӱчашен куржшо кугурак икшыве-влакын йол йымаланышт тошкалт кодо. Тевак колен огыл. Сусыржым эмлаш мӧҥгӧ кондыштат, тетла вес ий марте тунемаш ышт колто.

Эн ораде, эн сӧрале, нӧргӧ пагыт мо дене вара тӱнямбалне (марий коҥгамбалне веле огыл) кажне еҥым кугу лиймешке пӧртылташ лийдымын сымыстара? Вачӱмбалныже тунам сакче шинча да модыкта, вот молан. «Купсола уремет – кужу уремет» манын муралтен кодышо Кожлаер селькор да поэт Сергей Эчан вӱдышкак ончалын улмаш. Ты кужу уремым да тусо еҥыштым йоча уш ныл кугу кугыжанышлан шелын: Анис полко, Каврий кокла полко, Кугуял да Кӧршӧк полко. Йоча ончалешат, ошкыпу олмеш шинчажлан йомак кугыжаныш конча, кажне укшыжо – ошман пустыньыште кадыр-мугыр корно, парчаже – оазис, тӱҥыштыжӧ коштшо йошкар кутко – палыдыме араб калык. Ик воштырым, шукертсек камвозын пеле шӱйшым, мланде пелен муртиен пижшым, нӧлталын, «молан йӧра тиде?» манын ок кае, лап лийын пургедеш, могай шукш ден копшаҥге тушто ила эше? Вӱташте, вольык шогымаште, тудым эшеат кугу йомак вуча; шинчан, умшан, неран да кужу межан шорык... Мо але кӧ тиде тыгай, кушто ила тудын чонжо, молан эре ме-э-э манеш, мом эн йӧрата, иканаште темже манын, мом пуыман... Икманаш, вашмутдымо миллион йодыш чыла вере тудым вуча. Ай, лумдымо теле йӱштыжӧ коньки йолан конькизылан могай вучымо да сай!

– Пӱя кылмен але уке? – ик «пашкар» весыж деч йодеш. – Айда ончал толына.

Да куржыт, лакылаште ош ийым пудыртылын. Тошкалат, а кӧргыштыжӧ вӱдат, ият уке, кузе пуста лаке ӱмбалан ош ийже налман?

Але вӱд ӱмбак пураш ок лий, ийже пеш вичкыж. Да кышкылташ тӱҥалыт кылме рок комлям, тыгыде кӱм. Йыҥ-йыҥ-йыҥ муралтен, мунчалтен кая, ик сер гыч тӱҥалын, весыш лектын возеш. Тояже, тояже! – шуэн колтет да кузе пӧрдын-пӧрдын мунчалта. Рай, узьмак толын шуын, куане, рожын мӱшкыр! Эрла-кумышто ий сӱан тӱҥалеш Купсолан чыла пӱяштыже. Конькиже могай-могай улыт: кӧн могай йӧнжӧ, кӧн могай мастарлыкше, кӧн могай кид але ача-аван кӱсенже – кӱжгӧ але вичкыж. Белкинмыт шке ыштат. Налыт оҥам, йол кутышлан келыштарен, ече вуяным лодат, кӱжгӧ кӱртньӧ воштырым коньки семын шумат, рожым шӱтат, йолешышт пидын шындат: у-у-их-ха-ха, ийыштат, иян корныштат кая.

Коваште Япык Сергей уныкан кум чапле конькиже уло, эн акрет годсак: кадыр неран «Снежинке», пуч вурдан «конькобежец», пике неран «хоккейлык» – ура-а! Семон Толий, Корий Ивук ден Ойсим, Метрий Санюк... Иктылан, эше пыдистып Ойсимлан ок сите, молан манаш гын, кум мужыр веле. Нимат огыл, алмашташ шуко от шого.

Лум чот толаш тӱҥалмешке кая тиде иян сӱан, изижге-кугужге пӱя ӱмбалне кият. Кастене вудакаҥаш тӱҥалешат, Кугу пӱя ий ӱмбаланак, кукшо оргажым поген конден, олтен шындат. Тул йылме кӱшкӧ кынелеш, кавам да пычкемышым нула, тӱрлӧ тӱсын шке волгыдыж дене ийым тӱрлен шында; ах, кузе волгалтешыже тудо ий ӱмбалне, ялт шонанпыл, – тольык тудо мландӱмбак волен, чынжым ойлаш, ий ӱмбак, ынже шулен йом, -тулым вес вере кусаркалат. Кок велнат луман ошкыпу-влак, «тыге-тыге» ышталын, куанен ончен шогат... Ик тыгай ныл йочаланат ӧндалаш ситыше ошкыпу йымалан, ойлат, ожсо купеч, революций тарваныме годым кум тумо печке мӱй пӱрым да шӧртньӧ поянлыкым шылтен коден – кудыжо шке вож йымалне арала, кычал, тыгайже лу-латкокыт шогат, Белкинмыт, Белугин Толий, Метрий Толий да Юрикын «шучко тушманже», Волойжо, Карсак Миша, Когой, Майок Элександыр эрге, Борька, Милай да молат, Кӱшылполкын эргыже-шамыч, Анис почиҥгасе ныл мушкетермытым ишат, сай вер гыч поктен колтат, нуно сандене Кугу пӱяш эрежак толын огыт керт, Памашкоремыштышт кият. Но ий икгаяк, Юмылан тау. Тыштат ошкыпу, тыштат кукшо пу – олтен шындат да макым огыт пу. Тугаяк тул, тугаяк телымсе йӱд шонанпыл... да кажне шем копшаҥге, ий йымач волгыдым ужын, лӱкӧ вондерлажым коден, кӱш кӱза. Мунчалтен нойышо йоча-влак кумык возыт, яндар-яндар ий вошт ончат, копшаҥге дене вашлийын кутырат: «Эй, шем тувыр, эй, копшаҥге, кӱзӧ, кӱзӧ мемнан дек, лек, окнатым шӱлышет дене шӱтӧ да!»

Ий йымалсе вӱд тӱня... Эше могай сӧрале уло тудын гай?..

Но вучыдымын кенета левыкташ тӱҥале. Арня утла тугай умылыдымо игече шога: лумат лумеш, йӱрат йӱреш. Коньким йӧратыше Ольган эрге ик кече кия, вес кече пӧртыштак эртара да кумшешым эрденак, вачӱмбак коньким лупшалын, Кугу пӱя воктек кая. Йоча-влак школышто улыт. Вӱд ӱмбалне лум левен, шуко вере окна почылтын. Яндар окна, кугу, кеч-кузе савырныл. Йыдал йолеш кӱртньӧ настам пидын, тоям кидыш налын, пуренак ончыш. Э-э, эшеат оҥай! Чж-ж шоктен, конькиет вӱдым пӱчкын кая, шыжалт кодеш. Ийже нимат кӱжгӧ огыл, изи нелытан улат гынат, огешат шел, йымалнет лызык-лозык тайналт кодеш, почешет адакат кӱшкӧ нӧлталтеш, чылт шепкаште лӱҥгалтыметла чучеш. Могай чот са-ай... Чож-чож каен колта ик вере, чож-ж – вес вере. А теве ошкыпуан сер воктен эшеат волгыдырак окна... Чож-чож, льывыр-лювыр... Да кенета рӱп, шыр-шор шоктен, конькиге шувырдик коеш. Йол ок шу – пурен кая, кок кида ий тӱреш кержалтеш. Йӱштӧ вӱд шокшо капым иканаште оҥ марте авалта, вургем ӱлык шупшылеш. Азапым шижын, йолжо пеҥгыдым кычалеш. Кычкырынеже – йӱк уке, логарвундаш гыч умылыдымо, кӱчык кутышан, радамдыме йӱк лектеш: о-о-ух-буль-буль-буль... Умшаш вӱд пураш тӱҥалме годым коньки вуйжо дене пеҥгыдым вереште... Изи чон, утлаш тӧчен, вӱд йымалсе йолварнявуйжо дене саде пеҥгыдыште ошкылын, кӱкшакаракым вереште, оҥылашым нӧлталын, вӱдым пӱрген шӱвале, южым пыкше налын шуктыш... Йомдараш огыл ыле койдымо пеҥгыде пундашым!

Осып Эчук, пӧрт шеҥгекше йоктараш лекше, ий ӱмбалне ошкыпу коклаште извуй ӱмылкан тарванылмым ужын шуктыш да куржын волыш. Кок век ийым кидше дене солкален, пудыртылын, йӱк деч посна тарванылын, ала-могай йоча утлаш тӧча. Кужу варам нумал кондышат, тудлан шуялтыш...

– На, чот кучо, кыртме, чечас шупшын луктам!

Лукто пыкшеракын. Тудлан ондакрак ужашыже кӱлеш ыле, вӱд пундашыш конькиан йол шудымо годым... Колымаш деч кӱч мучашеш кодо, йочам пыртак ияш тунем шумыжо веле утарыш, эше ий тӱреш кок кида чот кыртмымыже. Йӧра эше ӱлык, ий йымак, каен ыш шукто...

Эчукын пӱрымашыже... Мом ойлашат ӧрат веле, кажне енын тудо вестӱрлӧ. Ик теле кечын шоҥго аважым кода, сырвык-сорвык вургемым, эн шӱкшӱм, чия, тупела-мела йолым пидеш, корак пыжашыш савырныше упшым упшалеш, вынер сумкам, укшан тоям налешат, аҥыра, нимом палыдыме, шочын вочшо аза ушан гайыш ялыште нигӧлан вучыдымын, шоныдымын савырна, ик чурийымат тетла ок пале, лектеш да кая. Жапын-жапын кушто улмыжо ялыш увер семын толеш. Йошкар-Олаште да У Юмо черке воктене ужыныт, Озаҥыште, Зеленый Долышто, вара Сталинград олаште. Тылеч вара Купсолаште гына огеш кой эн поро, тыматле, вийӱмбал икмарда ийготаш марийын -ӱдырымат налын огыл чай – кышаже. Таче мартеат тӱп. Лийын тыгай айдеме да уке. Можо оҥай эше: кузе иканаште окмак лийын, тугак кенета ушыжо толын пурен, ойлат.

Пеҥгыде теле январьыште мландым чоткыдын урген шындыш. Лум тольо – рушла капкам, Юрикмытыным, петырыш. Корий Ивук ден Ойсиммытын марла капкаштын меҥгыштат огыт кой. Теве кунам уэш лум кугыжаныш почылто изирак-шамычлан! Урем гыч тӱҥалын, капкашке, кудывечыш вошт чинче лум окоп шуйналтеш, тӱжвак лекде, лум йымач каяш лиеш ынде пакчашке, пӧртӧнчык, кудыш. Мыняр «пулемет точко», бруствер, разведке блиндаж, оҥам пӱчкеден ыштыме винтовко, наган, гранате... Нунын Крисам азийышт армий гыч пӧртыльӧ, кӱкшӧ капан, шуко мутдымо, казна шӱштӧ дене ӱпшалтше... Да икмыняр кече гыч Морко Осоавиахимыш пашаш пурыш. Мелкашке винтовко, патрон, кӱртньӧ прежан ече, кобурасе наган... Ялысе могай икшыве тыгайым ужын эше? Куштылгын чият, ботинкешыже, шылте-шолто шоктыктен, ечым тыманмеш пижыкта да йошт-йошт-йошт пашашкыже Моркыш каен колта. Юрик Моркеш шочын гынат, эше нимом ок пале, пуйто Моркым нигунамат ужынат огыл (шочмыж деч вара Усола гыч аважын Купсолаш кондымек, тушто лияшыже але ыш перне).

Да ик гана Ивук ден Ойсим кидеш малокалиберный винтовкыжо, кум пачке патронжо кодыч. Лӱдын-лӱдын ончыштыч тудым, патроным ӱстембак луктеден оптышт. Авашт унала Элкеҥерыш каен колтен, кумшо кече шканышт шке кочкаш шолтен илат... Юрик толын шуо да Крисам азийыштын тамакажымат, тамлын-тамлын ӱпшалтшым, кычальыч, шупшынак ончынешт ыле, но ышт му. Пырдыж гыч регенчым кӱрын, кагазеш пӱтырен шупшыч: кочо, нимолан ок йӧрӧ.

Изи Калашников-шамыч мелкашке винтовкылан пижыч... Патроным патронникыш колтат, затворым шупшылыт. Йӧра, Ивукшо Крисам кидыште ужын, мом да кузе ыштылаш тыште, лӱйылташ кузе ямдылалташ – пала. Плакат-шамычат улыт. Нуным ончат эше. Лум йымалне траншейыште тирым ышташ тӱҥальыч. Кӱвар оҥам ӱмбала шогалтыльыч, йыргешке мишеньым пижыктышт да тӱҥальыч веле. Буҥ да буҥ шоктен кодеш, лӱйкалат. Кажныжлан Ивук кум патрон гыч пуыш. Ушыжо ситыш. Поген налын, клатыш пуртен пыштыш... Шуко лӱйкалет гын, уремыште колын кертыт да азийыштат пален налеш... А капсюль шуко, шотленат ок шукто, изи мешакыште. Кинде нӧнчыкым тушкалтет, вӱрж мучашыш пижыктет, кӱварвак тура колтет да пудешт кая веле. Сӧрале. Адакше шырпе вуй гыч сирам кӱзӧ дене нӱжен налын, олымбалне укш рожыш пыштен, кошар пудам пералтет да лӱ-ӱч веле шокта, пудештеш. Пеш тамлын ӱпшалтеш, сарыште улметлак чучеш. Юрик йолташышт, шкеныштын пӧрт коклаште шишланен коштшыжла, Г буква гай сӧралын ыштыме вӱргене-той пуч-шамычым муэш, Сергей кочаже руш-ипон сар гыч конден улмаш. Тидыже кеҥежым лиеш. Ала пудешт кертеш манын, кузе гына рончаш огыт тӧчӧ, огыт пӧрдыктыл – садак шотым огыт му. Вара кудыш каят. Омса гоч кӧргышкыла тошкал пурымаште неле, кугу кӱ кия. Тушко иктыжым пыштат да ӱмбакше вес неле кӱм шолен колтат. Ик йоча омсам кучен шога, кӱын кӱшкӧ пернымыж деч ончыч вашке гына тӱчеш, иктымат эмгатен ынже керт, пудештеш гынат... Ик гана шуат, вес гана... Да та-ак кумшо ганаже мӱгырале-еш! Ончат, кугу вакшкӱ кокыте шелын. Кудо тич шере таман тар шикш...

Вурсаш тӱҥалыт манын, иктыланат огыт ойло. Лач саде кастене Крисам Морко гыч толын.

Той пучым кидышкыже налын, окна воктек шинчын: чынак, мо тиде тыгай? Ик мучаштыже йыргешке изи воронка гай лаката уло. Тидым име дене пургедаш пижын.

Пудештмек, окна лектын возеш. Крисамын шола кидыште кум парня кӱрлеш... Тошто годсо руш гранатын запалже улмаш саде той настат, ипон войнаште шкенан салтак-влакын кучылтмо... Кугыеҥ-шамычын тыгай ойгыштлан кӧра Юрик иктаж кумло наре той пашкарым йыгыреак илыше Огавий пошкудо куваважын пакчасе тавыш намиен кудалта.

Кудывечыште Марпа кува уныкажым олымбак воктекше шында.

– Мый тый дечет лӱдаш тӱҥалынам, икшывем, – манеш, кечеш ошемын, йӱлен чалемше ӱпшым ниялта.– Путырак чот орадыш каенат. Ала пожарым ыштет, ала иктаж-мом пудештарен колтет да чыланат пытена.

Вара шотлаш тӱҥалеш, мом-мом ыштылын. Коваште илыме клатыште мӱкшым шикшаҥдыме пошым верештыныт ыле, шарна. Тушак мекшым темен, тулым пыштен, саде клат ӱмбак кӱзышт. Почиҥгасе чыла йолташыже толыныт ыле. Пеш талын пошеныт, тиде чын. Леваш йымач шикш пеш талын оралалт лекте... Ну и мо вара? Пел ведра вӱдым пеленышт налыныт. Так тул ораш тӱҥалеш, вӱд дене йӧртат ыле...

Ондакысе сурторалтышт кузе икана йӱлен, тудым ойла куваваже. Ойсим чӱчӱжӧ, кован эргыже, тунам пеш изи улмаш. Пакчаште эҥыжвондо коклаш тул деч лукмо погым оролен шинчаш веле йӧршӧ лийын... Тунам чыла еш чара кодын, тул нимом ыш чамане, манеш...

– Орадетше эре погыненак веле шога,– умбакыже шуя куваваже. – Вес арнян мый тыйым Юмылан ончыкташ Кесемлак черкыш наҥгаем. Тетла тыге илаш ок лий. Ала вара ушет пура. Айда пӧртыш пурена, лапашет йӱкшен пыта.

– Шойыштат-ла, лапаш ок йӱкшӧ-ла, тудо нигунамат шокшо ок лий... Вавай, ваваем... Мый эре сӧрем да, аҥырамже лектынак шога. Мелна руашетымат вочкыжге коҥга ӱмбач икана волтен шуэнам ыле. Ну вет кырышыч, ну лупшышыч... Мый ом сыре тыланет, вавай. Тольык вескана ит кыре, йӧра? Ызыра тунам чот корштыш. Кидетше кӱ гай неле. Вавай, йӱдым писте да куэ камвочмо годым перыше кӱдырчетым шарнет мо? Палет, мемнан суртым волгенчет перенак. Мый муынам кышажым. Коретньык ӱмбалне пел вӱчӧ вошт шелын да йӱлен, шикшын волен. Тул вара шкеак йӧрен.

– Шке огыл, уныкам. Ме чыла йӱлена ыле. Тыят вет шарнет. Сортам чӱктен, Юмынавам сӧрвалышым. «Неопалимый купина» маныт, тугай юмоҥа уло, тушто Юмынавам сӱретлыме. Теве ончыктем вара. Тый дечет ондак ужынам, кушто йӱлен...

Семон Толийын Саня кугазийжым армийыш нальыч да тудо Германийыш логале. Изиракше, Венюкшо, воктен пошкудо Выльып Генюк дене Кожлаер кыдалаш школыш коштыт. Коваште уныка деч Толий кок ийлан кугурак гынат, первый классыште ик парт коклаште шинчат. Толийын эше кугакажат уло, Нина. А Тоний шӱжарже эше изи.

Григорий Герасимыч туныкта, Кугу Шале ял марий. Партийный шемпелганде китель, оҥыштыжо «Калык просвещенийын отличникше» ромб йылгыжеш. Кӧ мом шона, тудым ыштен шинча урокыштыжо... Кугуракше изиракым, вийдымым, тӱрлӧ семын индыра, иша, ондала, южгунам урокышто кыренат налеш.

Толий ден Юрий переменыштак ала-мом пайлен ышт шукто да тудыжо, вийжылан да пеҥгыдырак капшылан ӱшанен, йолташым кушкыж шинче... Йымач лекташ тӧча гынат, утыр да утыр веле чотрак кӱварыште шортын кийыше пошкудыжым чумалеш, тошкалынак колта, да шкеже эре возышыла коеш. Урокышто сайын, туныктышылан келшышын шинча пуйто.

Шортын чарнен моштыдымо Коваште уныка чылт улнен пытен, нерым йоктарен кия, лекташ тӧча. Вийже ок сите да орландарышын ботинке вуйжым уло шыдыж дене пуреш, шӱведа, тушан нер гыч лекше нолыжым йыга.

Ида орландаре, ида намысле нигунамат еҥ коклаште шке йолташдам!.. Ӱмыр мучкылан шочеш ужмышудымаш.

«Вием лиеш гын, кузе мый тыйым кырем ыле,– шона кызыт изи айдеме.– Йӧра, эше жап кунам-гынат шуэш, тыят мыйын семынак шортын кий, нигунамат кидем ом пу, утарен ом нал...»

Коктын вараже ондакысылак модыт да юарлат. Урокым пырля ыштат гынат, нунын коклаште тылеч вара ала-можо печкалте. Лӱдаш тӱҥале Коваште уныка: «А вет тунам урок мучко мый йол йымалныже шортын почаҥым гынат, ыш чамане, ыш нӧлтал, чотрак веле чумыш. Шкеже тунам кузе йолташ-шамычлан воштыл шинчыш: «Йоктаре, йоктаре нолетым, нолнер, ботинкем гыч пуракым шӱвылет дене эрыкте, сӧснаиге...»

Метрий Волой дене, лавыраш тояж дене шурен пӧрдалтарымыжлан тудым кочаже лупш дене нияле гынат, уремеш вашлийын, чарнен шогалын, нигунамат тетла кутырен огытыл... Эреак шыдым, ӱчым нумалеш дыр мыланем, шонен Ольган эргыже, лупшалтмыжлан ӱчым шукташ йӧным гына ваҥа... Да йоҥылыш лийын огыл. Тудат пире семын ончен коштын. Тетла тӱкен огыл гынат... Айдемын шкем кугуэш, эн кертшеш ужмыжо, ӱчӧ шуктышо чолгалыкше сеҥаш лийдыме, очыни. Ойлен-каласен веле колташ ыле вет, шонен Юрик: «Шоляш, тый ит сыре, тунам мый йоҥылышым ыштен колтенам, нелеш ит нал, шоляшем», – да чыла шеҥгелан кодеш ыле.

Марий калыкыште калыкмут тугаят улмаш: «Пийымат, йочамат нигунам ит обижае, нуно ӱмыр мучкышт огыт мондо». Ах, мондаш ыле, кӧ обижаен... Проститлаш ыле да йӧраташ, йӧраташ, йӧраташ! Вет эн сайже тиде тӱняште – йӧраташ.

Каврий-бригадир эрденак кычкыраш тӱҥале:

– Кӧ кольмым кучен кертеш, чыланат каена пӱям пӱялаш!

Могай пӱям, кушто? Шкенанак Памаш коремыште улмаш. Улыс тушто ик изи пӱя, памаш йоген пура, ок сите мо?

Калыкше погыне-ен... Изи пӱя гыч йоген лекше вӱдымат так ынешт ыште улмаш, шеҥгеланже эше иктым авыраш погыненыт. Шуко-шуко тачкым ыштен конденыт. Ончыкшым вӱд шинчышаш верыште, корем пундаште, тореш-кутынь пырням оптен, нунылан рельс семын пырня корным ыштеныт. Тачкысе волакан ик орва лач саде пырня кутышеш кая ынде, кок кучем гыч кучен, шуко мландым оптен, кӱш кӱзыктат, корем сер гыч вес серыш вӱдлан корным пӱчкын оптедат, шолеш веле паша. Носилкаш оптенат кӱзыктат. Чурмаште шинчен толшо Выльып чузай тачкым ышташ туныктен улмаш, кузе тудын дене мландым шупшыкташ. Шкеже ок ярсе, Семон Толиймыт ваштареш ял мучаште торат огыл Купсола ялеш школым чоҥымаште пӧръеҥ-шамычым вуйлата. Шкенанак ынде шымияш школ лиеш, могай куан! Пӱят кажне кечын нӧлтеш да нӧлтеш. Уло ял дене лектыныт. Кӱнчен кертше кок трактор тольо. Кужу кӱртньӧ кидан, а кид мучаштыже – корка. Саде корка ӱлык вола, ший парням шаралтен возеш да совешыже удырал луктеш, иканаште кум-ныл возлан ситышым, да пӱя ӱмбак кӱзыктен пышта. Вара тудын ала-можо ньыкеште, тӱпланыш. Кид денак пытарашышт логале. Вӱд погына. Кугу йӱр деч вара темынат шинче. Ура-а, Ший Кол пӱя-а-а! Шер теммеш йӱштылына да школ чоҥымашке кӱзена. Тушто ший колла койын, шанчаш-шамыч погынат. Семон Толиймытлан коҥгашышт олташ чылт рай толын. Мыят мӧҥгӧ поген наҥгаем мешак дене. Вавай пеш куанен да кудешна йӧратен олта. Вараксим-влак кудо леведыш йымалан шуко игым луктыныт. Подышто шӱрым ырыкташ але ӱмбалан шӧрым шолташ тӱҥалме годым эре кудо ӱмбалне оҥасе рож йыр пӧрдыт, шикшымат огыт шотло, игыштлан кочкаш нумалыт.

Ший Кол пӱя шеҥгелне кугу идымна уло. Агунеш коштен, кылтам ынде сапондо дене вате-влак огыт лупшо, кужу кутышан молотилкым конденыт. Чопай Вачий лӱмын ыштыме пу пӧртыштӧ цемент негыз ӱмбалан двигательым шынден, кужу пучшо кӱшкӧ лектеш, буҥ-буҥ-буҥ шоктен, тушеч оҥгын-оҥгын тымыкыште шикш пӱрген шинча. Нефть денак ышта двигательышт. Кугу маховикше уло. Вес велне – лямкам пижыктыме орва ший вӱдыш чыкен лукмыла йылгыжеш. Пырдыжым шӱтымӧ. Лямка-ленте кӱртньӧ ушемже дене шолт да шолт шоктен пӧрдеш, шийме машинам пӧрдыкта. Тушто ныл ӱдырамаш кӱшнӧ шогат, пӱян-пӱян тӱмырыш кылтам пуэдат. Таче идымыш первый автомашина толын! Кабиныште Кугу Шале гыч Логин эрге виктарен шинча. Номержым нигунамат огына мондо: МЦ 41-23. «Марийский центр» манын, шке шотна дене кужемден лудына тудым. Ну, илышат! Ну, илашат сай вет, мыняр олым каван погынен, визыт-кудыт уло, да чылажат кужу кутышан. Кӱргӱлен, нямлен модын куржталаш, вушт волен каен, олымеш урналташ, адак удыркален лекташ... йӧра эше авамже ыштен, уке гын нимом-нимом тыгайым ом уж ыле, шона кажне йоча.

Кастене Олыкъялыште концертым ончыктена, пеш шуко мурым тунемме. Тольык сценыш лекташ ызыра чот вожылам. Ала-кузе лияш? Эрла мыйын имне кӱтӱ, кумышто – комбо кӱтӱ, шуктет гын шукто. Йытыным кӱрын пытарен улына, пасу гыч идымыш конден оптышна. Валяк дене кыраш тӱҥалына. Адакат вара вавайлан изишак колхоз киндым кондедаш йӧн лектеш. Шӱрымат идымешак шолташ тӱҥалыт, манеш. Кечыгут валякым нӧлтышт, кид пеш ноя да... тунемат вараже.

Чалвуй, кудло ияш, кызыт мый тидым возем да чаманен шонем: оласе гаяк ушан-шотан тӱҥалтыш школыш логалына да Григорий Герасимычын уроклаштыже кредал шинчыме олмеш, изинекак наукылан, шотан илышлан тунемына гын, мемнан кокла гыч кӧмыт лийын лектыт ыле?.. Остром Саня – философ, Каврий Толя – писатель, Когой ден Микале – борец, Чопай Вачий – инженер-конструктор, Чопай Милай -дипломат... Ойсим чӱчӱ дене пырля тунемше гыч йолташыже Александр Тимофеевич Белков семын районышто эн куатле физик, спортсмен да немыч йылме дене лекше газетым лудаш марла але рушла деч чотрак йӧратыше еҥ гай, маннем. Гётем шке йылмыж дене лудшыжым кӧм эше муат гын? Тудак Весшӱргӧ школышто Валентин Колумбым туныктен, тудыжо «Ончыко» журналешыже кугу почеламут-шарнымашыжым пӧлеклен возенат, Йошкар-Олаште мыйын мӧҥгӧ, Купсолаш, кайышашем пален налын, шкеж дек ӱжыкта, журналын гранкыжым кучыкта: «Наҥгае, Юра, тидым мыйын эн йӧратыме туныктышемлан». Конден шуктем ялыш, Александр – Санюк йолташем деч Лекандр Чачукмыт суртым коклаш коден илат. Вот, манам, тылат паша. Пӧлеклен колтыш Колумб-тунемшет, кызыт тудо Москоланат палыме поэт. Москолан веле мо, пӱтынь Российлан! Нале, лудо, мӧҥгеш пӧртылтыш.

– Пу, каласе: он меня предал! Да! Тиде опусым шканже пӧртылтӧ.

...Тышан мый, лудшо шӱмбелем, Штирлиц-актер Вячеслав Тихоновын Пастор Шлагым Швецийыш немыч «мерседес-бенц» автомашиныште ужатен кайымыж годсо гай чурийым ыштем да каласем: «Тиде – эше ончылно. Ме тушко шуын онал. Кокымшо серийыште лиеш». А кызытеш... Изи Юрикын кугу тӱням ялыште умбакыже почмо юапшак гына...

Ынде сар уке. Ачамын уверже дене пырляк йомо тудо.

– Ончалаш нимом, картычкыжат эсогыл ыш код, – манам.

Ялыште крешеньым йӱыт. Ялт шкетын кугу пӧртеш кодынам. Кас. Коҥга аҥ гыч шокшо вужге лектеш. Кашташ кошкаш сакыме шовычым лӱҥгыкта. Ӱстембалне черпыт дене пура, сыра шогат, лампе волгыдышто йошкаргын йылгыжыт, нуным йошкарушмен вӱд дене ыштат – шоҥешталтыт веле. Але гына авай, Лина кокай, вавай да пошкудо ӱдырамашмыт ӱстел йыр мӱкшигыла гыде-гыде-гыде рӱжген шинчышт да унала кайышт. Тыгай кугу пайремжылан могай-гынат перемечна уло, туара, тӱрлӧ когыльо. Мый крешенье когыльым путырак йӧратем, вольык шоло да шӱраш кӧрган. Тыгайжым, подкогыльо семынак тӱрлымым, клат олымбалне шуко-шуко муаш лиеш, лӱмынак йӱштышкӧ кылмаш луктын оптат. Сокта адак пеш тамле, малыше вӱр да вольык кӧргӱзгар, шӱраш дене темен шындыме шоло... Мӱшкырпуштанже эшеат чеслырак. Путырак тиде сылне пайрем, крешенье!

Буҥ да буҥ пернылыт туврашыште шокшеш иланыше шыҥа-влак. Пӧртыштӧ шокшырак да волгыдырак лийже манын, йырым-йыр обой олмеш – омат пале, мо тугай обойжо? – «Марий коммуным» пижыктылме. Пырдыжлаш кучымыжым мый чыла лудын пытаренам, поснак почеламут, мыскара, тӱрлӧ ойлымаш, басне пеш келшат. Ынде, пӱкеныш шогалын, туврашыш шуаш тыршем, лудшашыже тушто але пеш шуко. Воктен Огавий вавайынат тыгак газетым пижыктылме. Сталин, Молотов, Каганович, ала-могай Врублевский – эреак нунын чурийышт печатлалтыныт.

Шыҥа-шамыч кагазан пырдыжыш пернылыт, вуйыштат ок коршто ала-мо.

Мемнан красин лампыже пеш начарын йӱла да икте-весыштым кычал огыт му, очыни, орланен коштыт.

Урокым ыштышаш лучо. Тунемаш Чалай Васлийын почеламутшым пуэныт. Уэш-пачаш рӱдымем дене ушыштем чевер кеҥеж сӱретлалтеш. Кагазым наламат, кок куплет гайым шке гыч сераш тӧчем. Уке, нимат ок лек. Тудын кузе чаткан пералтын лудалтеш, уна... Могай юзо улыт возышыжо, кузе тыге моштат? Пером кагазыш тӱкалтен веле шуктем, чыла сӧрал шонымашем, вуйышто волгалтше сӱретем йомын кая... Пеш кугун тунемман ала-мо. «Поэт» – могай тиде нимо денат таҥастараш лийдыме мут... Поэт я... Рушла «поёт» гычак лектын чай? Поэ-эт... «У лукоморья дуб зеленый...» Тумо Аркиш Санямытын пакчаште уло. Тумлегыже, тумлегыже! Могай лийын тений! Калпакышт гыч ойырлен, шыжым шкеак йогат. Но ме тидым огына вучо, тоям кышкылтына. Тугай йывыжа капан улыт, шӧртнялге-кӱрен тӱсан. Калпакышт олмышто гына ошалгырак. Кӱсен тич поген кондемат, возак тулеш пуштыл кочкам. Тидат ок сите, Кугу Шале ял воктен тумерыште тумыжо пеш шоҥго улыт, ӱлык йогышыжым мешак денак погат. Коштен йоҥыштена, пеш сай ложаш лектеш. Ме тудын дене киндымат пыштена эсогыл, пеш пеҥгыде кинде.

Колышталам. Капка пералт кодо. Пӧртӧнчылнӧ гылдыр-гӱлдыр шоктыктен, кок пӧръеҥ ювыге пурат. Иктыже галстукан, костюман. Одеколонак ӱпшалтше. Ужгаже пеш мотор адак, ош ужга.

– Кузерак илыштыда, сай ма? – ала йодеш, ала тыге саламлалтеш. – Шкетын кодынат мо, эргаш-шоляшем?

– Шкетын, – манам. – Авыймыт крешеньым йӱаш кайышт. Ала Аркишмыт дек, ала Ипат Иван дек, ышт каласе.

– Тыште крешенье йӱштӧ уке аман, – весыже коҥга аҥыш кидым шуялтен ырыкта. – Чем балшой Сибир, лучше маленький Купсола.

– Мом тыге тунемат? – галстуканже тетрадьым онча. – Возет мо? Шого-шого, удыркален пытарыметше – тиде мо, почеламут?

– Почеламут. Нимат ок лек – манам, – шкеже тунар вожылынам, лостыкемым савыралам. – Чалай Васлий таратыш.

– Тугеже шкеак возаш тӧчет?

– Так гына, так гына... – шӱргывылышем тулла йӱлаш тӱҥалеш.

Йолташыже лишеме, кидшым вашла йыга. Тудо удыркалыме лостыкым йолташыж деч пӧртылта.

– Почеламут, – кугун шӱлалтен колта, – Почеламут... Тыгае сокыр шӱкшӧ ялын пӧртыштӧ... О тӱня! Тӱнян пычкемыш маска лукшо. Тыгае илышым вынемже гыч лукташ – ала-ала...

Кӧмыт улыт нине, шонем, тугак чоянрак вургемыштым, чурийыштым эскерем. Шкенан ял огытыл, тидыже раш.

– Тугеже поэт лийнет? – йодеш иктыже, ончычсыжо.

Весыже тугаяк кумылан огыл, коҥга аҥ гыч кидым ырыктен толшыжо. Манеш:

– Ой, Юмыжат, тыгай пычкемыш гыч, да – поэт...

Каяш тарванышт. Галстуканже вашештыш:

– А мо шонет? Кунар пычкемыш, тунарат айдемын чонжо волгыдыш кая. Возо, эргым, лий поэт!

Савырнен каяш тӱҥалмекышт, пӧрт омсаш шумешке, саде галстукан деч Пушкинын возымыжо йоҥгалт кодо:

Кушеч, шонем, ялыште тыгай галстуканже, нунат йӱаш толыныт мо вара, кӧмыт улыт, палаш ыле...

Пӧртӧнчылнат «Памятник» гыч ужаш шоктыш, кудывечыштат. Мый Пушкинын тиде почеламутшым палем. Йомак книгажат уло, лудынам.

Тиде изи гына кӱчык вашлиймаш мыняр гана толын ушышко, мыняр гана! Чурийыштым шарнаш тӧчем, вургемыштым тачысыла ужам, коктынат ужган ыльыч. Тамлын ӱпшалтше, нимыняр-нимыняр йӱшӧ але подылшо огыл. Мо тиде тыгай?.. Кӧ Пушкиным чулий тулан шӱкшӧ, пуста, пычкемыш пӧртыштӧ лудын кодыш... Авам деч ятыр гана йодынам: нуно ала тендам кычал миеныт, молан уке гын мемнан декше пуреныт, кӧ нунылан кӱлеш улмаш, манынам. Уке, огеш пале: «Тыгай кок еҥым ужынат омыл, лийшашат огыл... Юмо-шамыч улмашыныт гын веле?»

Мо, чынак, сугыньо семын йоҥгалт кодыныс чыла тиде, ушет ок кай мо ындыже... Тиде сугыньым шукташ ик-нимогай ӱнарем лийын огыл гынат. Пеш кугу языкан улына, каргыме...

Мыланем тунам почеламут огыл кӱлын, а гармонь! «Великий Сталинский закон» дене йоча тӱшка дене концертым шындыл коштшетым, мыйым, гармонь тунар алгаштарен, шинчам кумалтем веле – кидыштем гармонь. Уке, баянак! Кузе шӱдӧ дене полдыш ора парняла йымалнем шыдыр-шыдыр шоктен модыт, кажныже тушто олыкысо висвис... Могай тӱрлӧ семым ом лук ыле мые гармонь кӧргӧ гыч... Планке-шамыч йыл-юл койын колтат. О, Юмо, гармонист лийшаш ыле! Баянист, аккордеонист... муренат моштем, кажне у семым ик гана колмаште ушышкем пыштем да мутшым кычалаш тӱҥалам. Семон Толий вара ала койдаренрак ончыштмыжым чарна ыле? Ончо, Юрикет мом мошта улмаш... Ургызо Лазыр кугызай шкенжын скрипкаж дене Москош миен толын, кугу концертыште кок мурым шоктенам манын, кажне мийымем еда пырдыж гыч «коҥ-коҥжым» налеш, йытмыжыкта. Ай вет чӱчкыдын кертеш тудо! Шинчам йӱлен колыштам. Уэш да уэш. Кок теле гоч стрепкажым мыят кочыртатыльым, кум-ныл муро сайынак лектеш. Ок чамане, кылжым тӧрла да пуэн колта.

Усола вавайжым кунар сӧрвалышым, ушет каяс. Йӧра манеш да монда веле. Уэшыже эре йодаш оҥайжак огыл.

– Авай, гармоньым нал!

– Мо дене налам мыйже? Уна, кочкашна нимат уке. Могай тушто кармон да монь.

Тыге ик гана, вес гана, кум гана. Мый Купсола вавайымат нӱшкӧ пилам дене йыген-йыген кӧндаренам. Тудат ик гана...

– Налын пу, уке гын, Ольга! Ындыже чыташат ок лий. Ушемак кая тендан дене. Тек магырыктылеш. Такше мемнан ешыште кармон але марте нигӧнат лийын огыл ыле. Уке гын, лийже иктыже. Э-э, налме деч ончыч Онис Кузьман Йыван кочат дек миен тол, мом манеш тудо?

Ой, вучем вет, ну, вучем. Чынак, мом манеш тудыжо? Ойым налаш эре туддек коштыт. Мемнан ял гыч веле гала, чыла велым еҥ-шамыч – эре ӱдырамаш – тудым ваҥат, да эшежым ончыкшо мо лиешым мужедыкташ Осып кувай дек кажне эрдене кум-ныл вате черетыште шога. Толеш, уна...

– Мом мане, Ольга?

– Эргычым сӱан еда йӱаш чот туныктынеда гын, налын пуыза веле... Вот кузе ойлыш тудо.

– Э-э, вот, ушан еҥ! Вот, ушан. Шоналтен ончо-ян, тидыже тыгакыс. Тавален-тавален наҥгаяш тӱҥалыт вара, шогалашат эрык ок лий. Ваштарешыже шогалын, кушташ-мураш пижыт, эр гыч йӱд марте. Вылятка помышыш пурен кая вара.

Тӱҥальыч саде-шамычет! Могай ӱдырамаш, могай вылятка? Мый ӱдыр-шамычым ом йӧрате. Ужмемак ок шу. Нунын дене ни модаш, ни мо. Мемнан коклаште Ивукмыт дене сарла толашен кийымаште ик ӱдырат уке, тау. Тӱкалтет веле, тунамак шортыт. Шотым муат мо нунын дене?

Кеҥежым соромна мый шонымашкем шуым. Пазарыште Морко гыч авай тальянке йошкар гармоньым налын, кидышкем кучыктыш. Мо тиде тыгай, тальянке? Пурлаште латкок пашкарже уло, семым лукташ. Шолаште бас олмеш кум йыҥгыр. Изи гына гармонь лач мыйын гай йочалык. Шукыжым ынде кугу ломбо йымалне мончаште шинчем. «Элнет эҥерын ший гай вӱдшо» – первый мурем.

Да икана шокшышто пӧртӧнчыл тошкалтышыште пеш магырыктылам тыге. Кече пелта, чыве-шамыч пуракыште йӱштыл кият. Мый Ший Кол пӱя деч толынам веле.

Капка почылтеш. Ложашаҥше вургеман – мо Юмо кечым пуа гын, эре тыгаяк ош-сур коштеш – Ипат Иван пура, пошкудо.

– Аватше уке мо?

– Моркыш каен. Вавайым шыч уж мо, кугызай, Кугу Шале кевытыш колым конденыт да... Лач тушеч толат вет, вакшет деч.

– А-а, ужым. Вашлийынже ышна керт, ончычрак каен колтыш. Гармонетым кольым да пурышым. Лектеш веле аман? Йыҥгыр паҥгатшым молан от темдышт? Теве пелкида шокташ тунем шинчат да шола кидетше йолагайыш кая. Когынек иканаште туныкто. Вара вет пеш йӧсӧ лиеш.

Чынак, мыйын пурлаже веле ышта. Шолаже чылт нимом ок мошто. Шкежат пеш тӧчем да...

Ипат кочай пешыжак шоҥго огыл. Пылнышырак изи шинчан, оваргыше неран, пешак тугай икмарда пошкудо, нимо-нимо денат шуко еҥ коклаште огеш ойыртемалт. «Мустырий кочат вакшыш кайыш», – вавай окна гыч ужмо годым ойлен. Телыже-кеҥежше эре пурак да ложаш йымалне.

Тудат пӧртӧнчык шинче. Йылгыжше йошкар кармонем деч кече волгыдышто ала-могай куан толеш. Онча. Шинчаже вашталтме гай лиеш. Ниялткала.

– Ала шоктен ончынет, чузай? – манам.

Налеш, шӱштӱштӧ кылым вачӱмбакше пышта.

– Мехаже пеш йытыра, – манеш.

Пычырик ньориклыкта, темдышт налеш, йыҥгыржымат йыҥгыртыкта. Кум тӱрлӧ йыҥгыр кӧргыштыжӧ уло, мый почын онченам. Э-э, тидат мыйын семынак веле магырыктылеш аман...

Тугай чӱчкыдӧ суасла куштымо семым шолен колтыш, мый ӧрмем дене верем гыч тӧрштен кынельым, ала-мо семын ӧрын ончем. Вет, ушдымо, лийшаш огылыс! Мо тиде ышталтешыже, мо ышталтеш, томаша...

Пел шагат ала ик шагат нӱжеш ынде, сӱан мурет-мочет, марла куштымет, каласенмурет, радиошто колмет... Шуленак каенам мыйже, колыштам, нимогай мут умшам гыч лектын ок керт, о-о да а-а веле ышталам. Тыгай изи, латкок пашкаран нюмырий гармонь, а на тый, колышт, чылт олыкымак пеледыктас. Мустырий Йыван кочайын кидыште мый нигунамат ни гармоньым, ни Аркадий эргыжын тунар мастарын шоктен моштымо балалайкыжым ужын омыл. Чу, вавай деч йодам але, тудо качыж годсек шоктен мо?

Йӱкшат тудын пычкемыш, ложаш-пуракеш варналтше гай, но лыжга, пушкыдо, шыма...

– Мыйым, Николай Щорс дене пырля Молдавийыште да монь кредал коштмем годым, ик суас туныктен ыле, – шыргыжалын манеш тудо. – Вот, лач тиде муро шӱмешем логалын...

Первыйланна тӱҥалме чӱчкыдо суас мурымак лоҥын налеш тиде тальянкем дене. – Капка тӱкетым шупшыл. Айда мый декем каена. Мӱйым, олмам пукшем. Кува пазарыш каен, мешайыше уке.

Тудын нерген вате-шамыч каласен мурыштышт тыге шергылтарат ыле. Ынде вот шканжат черет толын шуын! Ончыза тудым.

Мый капкам тӱкылышым. Тудо гармоньым ыш мучыштаре. Лектына. Уремыште ик еҥат уке. Шкенан кудым, ужар пожар гай дӱбырге кушкын шогалше полдыраным, шымавучым, коршаҥгым, почкалтышым ойырен оролышо пече коеш. Огавий вавайын пӧртшым, Анисмытым эртена. Еҥ ынже кол манын ала-мо эркынрак шоктен кая мыйын пошкудем. Анисмыт воктенак волгыдо у пӧртшӧ коеш теве, кум меҥган, но леведышдыме рушла капкажым шӱкалам, ончыч шкенжым колтем. Кудывечыште лопка кӱм кушеч-тушеч вакшме, ынде мугыльыжо иктынат уке, еҥ-влак йолышт дене таптен, ягылтарен шынденыт, мландыш вошт пурен. Пурла велне кум клатше ик леведыш йымалне ӱлык пызнен. Покшел омсажым почын колта. Ложаш вочко, лар, тӱрлӧ тор коеш, шала кият. Шинчаш верым ыштыш. Лук гыч пудапкам шӱдырен лукто. Ончем, пундашыштыже мӱй кылмен шинчын, ала ӱмашсе, ала ончылийсе. Вуйым чыкен ӱпшынчам: ах, тамле-е... Могай тиде юж.

– Вуетгеак ит пуро, – воштылеш, – на теве пеҥгыде совла, удыро, коч, кунар кертат, ларыште олмам нал, сакырныйжат шуко кодын, керемет кувам ужален шуктен огыл. Коч, эргым, коч, шерет теммеш коч. А мый чечас ик «пудапкам» колталтем. Тачылан пашам пытыш.

Шылтыма гычше пел черпыт укерак шолтымо аракам, ошырчыканым, шӱдыралеш, ужар кружка-пудапкашкыже темалта.

– На, подыл ончо.

– У-уй, шакшым!

Колталтыш, умшажым ӱштыльӧ.

– Шакше да... Путырак сай шакше. Але чыте, пален налат. Ондак эше... – ынде тудын шыргыжмыжым эре вучет веле, сӧралын, оҥайын шыргыжеш. Ойлымыжат ынде мыланем вестӱрлын чучеш. Шинчаже могай тудын ласкан, айдемым йӧратышын онча! Уке, ом пале улмаш Ипат Иван кочайым, мый нимат-нимат илышыште але ом пале.

Шоктен ситарымек, гармоньым ончычшо ыш кораҥде, оҥылашыж дене эҥертыш – ӱлнырак турышто шинча да лач веле тудлан. Да тугак шыман, ласкан, йымыжан да иктӧр каласкалаш тӱҥале, кӧ тугай Николай Щорс, кузе армийыш логалын, Западный Украиныш, кӧмыт улмашыныт Петлюра да эше бандит йолташыже-шамыч... Островскийын «Вурс кузе шуаралтын» романжым марлаште кок гана почела лудынамат, лӱмыштым изишыже палем. Шепетовко, Житомир да монь, Новоград-Волынскийже-можо, Кременец...

Ме гармонь гоч путырак кугу йолташыш савырнышна. Тальянкем коден тольым, тек тудым мастар еҥ шоктен ягылтара.

Вольыклан выньык налаш мемнан семынак кочайын пистерже уло, коклаштышт пӱкшерме пошен. Туштыжо нимо деч сылне. Писте южым нимогай дене от таҥастаре. Шыже шумек, лышташ коклаште ӱлык велше пеҥгыде, кугу, калитлен лукмо гай пӱкшыжӧ умшашет шула, тугай там.

Кеҥежым тыге коктынак, манаш лиеш, эртарышна, пакчасе олмажым оролымаште, мӱкш омарта коклаште. Ватыже келесырын пуда шинчаж дене южгунам шӧрын ончен кая гынат... Мыланем ни мӱйышт, ни олмашт ок кӱл, нимом-нимом йодде ом тӱкале. А олмапуышт нунын могай гына уке! Тыгыде, икмарда, шолдыра китайке, шере да йыгыр мушкындо гай шолдыра, тӱрлӧ-тӱрлӧ кугу олмаже – сортшымат шотлен от пытаре. Ватыже отна пазарыште, мыланна пеш вольна.

Вара тиде, илен-толын, «Ипат-Копат» романыш чумыргылеш.

Мутшак вет могае – «аммонал»!

Карман курыкым пудештараш тӱҥальыч. А мо тиде тыгае, Карман курык? Овдасола гыч ончымаште курык саҥга уло, ӱдыр оржа маныт. Йомак коштеш: марлан лекшаш ӱдырым татар мурзан салтакше-влак покташ тӱҥалынытат, ял гыч тушко шылын куржын. Почешыже куржыт, ханыштлан йытыра чонан пӧлекым наҥгайынешт улмаш. Пытартышлан ӱдырет саде оржаш кӱзен шогалын, тушман кидыш логалаш огыл манын, ӱлык тӧрштен, урылтышыш шуҥгалтын колен.

Шуко-шуко умылыдымым, палыдымым арала Кугу Карман курык. Кугужын эше шольыжат уло, Изи Карман курык. Шеҥгелныже Муналмаш ял шуйналтеш.

Вот, когыньыштымат пудештараш да тушеч кӱм лукташ тӱҥалыныт. Иктаж кок-кум кече чыла шып шога. Кӱ коклаште лӱмын лакым кӱнчат. Шурф маныт. Тушко аммонал-калай ате-шамычым бикфорд шнурым ушен пыштат. Чылт кугу бригаде ышта. Шнуреш лӱмын тулым пижыктен коштшат, ик еҥат курыкышто тидын годым ынже лий манын эскерышат улыт, манеш Метрий Санюк. Тудын Осып Йыван Метрий кочаже ынде кӱ лукмаште почаҥеш. Тудым, пондашаным, кугу шем шӱштӧ запонаным, газетеш печатленыт, фотопатречшымак. Сандене йолташна чыла пален шога.

Тымык-тымык кеҥежымсе Олыкъялым, Купсола, Кугу Шале ялым, Муналмаш ден Арыным, Овдасолам кенета сургалтарен, мландым чытырыктен, лу-коло вере поче-поче курыкышто ош кылта гай оварчык пурак нӧлтеш, вара йӱкшымат колат: буҥ да буҥ, буҥ, буҥ... Пыта, чыла шыплана, иктаж кок арня адакат тымык лиеш. Ял гыч пашам кычал мийыше виян пӧрьеҥ гыч тӱҥалын, Метрий чочой марте вара кӱм пургед луктыт, чылт-чолт веле шокта, шурганла кӧргыш пургедыт. Ик гана ончен толына, вес гана, чытенак огына керт, коштына. Пӱкш пеш шуко тушто. Тольык шкетын лӱдыкшырак, шем кишке уло.

Ший Кол пӱяште киена. Кечываллан шудо удырыма гыч имньынам пукшаш конден улына. Эре-эре имне дене коштына ынде, кушкыж кудалыштына, чыкем шупшыктена. Ондакше эре терысым лукмо. Первый гана авам «Лесная» вӱльым кычкен пуыш. Конюшньышто. О пӱрышӧ, манаш веле вет, тыгай кугу йошкар капан, чонан, шыл, коваште, лу ораталан мый, изи пашкар, ынде оза улам!

Ах, могае чоншижмаш манмет ылыжеш улмаш изи айдемын капыште, кунам тудо первый гана кидышкыже сапым куча... Имне... Тугай куатле вольык...Палыдыме чонан, виян, йӱштынрак ончышо кугу шинчан... Яндар-яндар, пундашдыме, шем шинча. Шкежат, изи айдеме, тушто коям теве, мыскынь... Кузе тудо тыгайым колыштшаш ынде? Так манаш, кӧргыштыжӧ азырен тарваныман гын, шотла мо тыйым, изи ньогам? Оптен шындышт вӱташте терысым. Орвам омсаш пижыктен-пижыктен луктым, кузе вет воштылыт, люргат вате-шамыч, шаньыкышт дене оптен шогышыштла.

Кочыртата, наҥгая Лесная вӱльӧ! Имне капыште, кӱренын йылгыжше коваште йымалне, оварен-пучен, чогашыл ораже тарванылеш. Мочол йӧсӧ дыр тыгай кӧтыремым шупшаш... Пормыжо, пормыжо... Лышташан укш дене поктылам. Чаманенам...

А олыкышто паша вестӱрлӧ. Куштылго капан, камвозаш-кынелаш ямде лийман, чыкелан имне дене кужу варам шӱдырыктен кудалыштат гын. Та-ак вучыдымын савырна имнет, та-ак шуҥгалт воза-ат... Шорташ жап уке. Содор, содор, содор! Тывыдӱп-тывыдӱп-тывыдӱп... Кӱшыл полкысо рвезе-влак талырак улыт – кӧранен ончет, гвардийыштат кугу.

Вараш кодашат жап уке. Вот мо айдемым туныкта – паша! Тӱшка паша. Нюмырийымат талыш луктеш. Шонен шогаш ик минутетат уке. Ыште! Писын, талын, сайын – еҥ ынже мыскыле, а моэт коршта, моч ок керт, кузе шонет, ынет ыште-ыштынет – чыла шеҥгелан кодеш, койдымаште. Лектыш лийже, лектыш!

Лӱмжак Ший Кол пӱя... Лӱмжак аммонал... Йочалан чыла у. Чонлан сай. Ынде идымыште чылт кугу производство кая. Курыкышто кӱм луктыт – саман шолеш!

Карман курык гыч пызлым да куэм конден, пакчаш шындышым. Куэже кагыр-мугыр веле. Ала илана?

Серапим Вачий... Пырля тунемына. Чылт имне азырен! Кеч-могай чумедылшым, ӱмбачше кышкышым, кушкыжшо – пудийла капешыже пижын шинчеш, кузе кертман тыге, кузе кертман... Тӱшкан ӱчашен чымена гын, тудо эн ончылно. «Мыняр чыкем, возым конденат?» – эн первый тудо. Изи гына мундыра, а тугай мастарлык. Остром Толя ден коктын школышто арифметикет-мочет, ну вет шотлен пуат, шагат-кок шагат контрольныйлан вич-шым минут кая нунын: ямде, ямде, ямде. Кугу вуян улыт коктынат. Чынак, вачӱмбалне пыкше нумал коштыт кугу «комдыштым». Пӱртӱсак мо пуэн нунылан тыгайым? Кузе чот кӧраныме нунылан изи чонна дене.

Юмончылно товат, тынарже, мыйын наре, илен шуаш огыл да палаш огыл ыле: Остром Толий Челябинск олаште газик автомашина дене военный командирым шофер семын гына шупшыкташ тӱҥалеш, Серапим Вачийже комбайнер лиешат, районлан район тӱредаш вашла полшымо годым Параньга гыч Моркыш толшыла, йолташышт коклаште аракам пайлен огыт керт, чонжо лектеш, комбайн орва йымалан лиеш...

Купсолам чытырыктен кычкырем: тыгайлан мо шочыныт ыле нуно?! О илыш, марийын кресаньык поргемже... Мый чылт кугемден ом ойло, кӧргӧ гыч нуным палем да веле – наҥгай ыле вигак, сакалтен, университетыш, иктаж-могай почтовый яшлыкан секретный математический лабораторийыш, мом нуно тушто огыт ыштыл ыле немарсек, кудло ийыште?! Вот могай-шамыч пытат марий кресаньык поргемыште комбайн орава йымалан.

– Колым кучаш йӧра ыле, – Санюк шаршудыш комдык шарлен возеш, кандалгымешкыже Ший Кол пӱяште йӱштыл ситарен да. – Но первыяк Карман курыкыш миен толына, кочайлан полшаш кӱлеш. Келшеда?

– Келшена-а!

Кутыраш, ылыжтылаш пеш мастар тудо. Вичкыж тугай рвезе. Шоягоремыштыже ала-молан кугу лаке шӧн коклаште палдырна, тугай еҥ шойышташ, курыктылаш мастар лиеш, маныт, чынак ала-мо. Кидше-йолжо пеш куштылго. Кугече годым вавай мыйым лӱмынак эре тудым кычкырен кондыкта, суртыш тудо эн ондак ты кечын пура гын, вольык тӱла, манеш. Лавыраныштак, ночкыштак келын, Йошкар сер гыч эрла кугече годым нулго уалам тодышт кондена, юмылукыш шогалтена, пӧрт, пӧртӧнчыл кӱварыш оптена – да туге тамлын ӱпшалт кая йырым-йыр, мончаш пурен толат да нигушкат ынет лек, ӱмыр мучко тыгай южымак шӱлен илаш ыле, шонет.

– Айста кочкаш каена, шукыракат кийышна. Белугин Каврий, бригадир, вараш кодын мийымынам ужеш гын, пытара, – Семон Толий кугурак семын тарвана да ме ӧкымеш мӧҥган-мӧҥгыш шаланена.

Мо вуча тушто мемнам кечывал кочкышлан? Ӧран да шоган, эше шултыш кинде. Тугак эше нелын илена.

Теле чатламаште ик кечын Кугу Шале ял ӱдыр, Почто Чачий, мемнан дек извещений-уверым кондыш, Ойсим чӱчӱт, мане мылам, посылкым колта... Кувавай лудын ок мошто. Телыгоч коҥгамбалне йомакым да мо да лудмаште, уроклан ямдылалтмаште мый тудлан, кӱнчылаж деч ойырлен кертдымылан, пыкше-пыкше «Марфа», «Афанасьевна», «Кушакова-Букетова» мут-шамычым возаш туныктенам. Чӱчӱлан шке пеш серем письмам ынде. Аваже, мыйын вавай, каласкала гына, мом увертараш. Окна янда кок могырымат кӱр гай кылмен шинчеш, пуэн-пуэн, пыкше гына рожым почат, уремыште курык ора лумым ончет. Издерым шупшын, южгунам еҥ каен колта, имнешкат терже дене коеш.

– Ну, ынде ме поена-а, – ызыра чот куанен вавай. – Посылке вет, мо тиде? Шӱраш, кампетке, кинде. Айда Азъялыш. Кызытак. Таче вет шумат-рушарня огыл. Кочкашнаже нимат кодын огыл, уштымтурак...

Тудо эре шкенжым «каварен кертдыме» лӱмдылеш, иктаж-мом йоҥылыш ыштен колта да. «Уштымтуракат» тудын мутак, эше «пелеголшо», тулеч молат.

– Издерым лук. Ават тыланет пинчаклык матерым налын, Азъялыште пеш сай ургызо уло. Лазыр кугызает пинчакым пешыжак ок мошто, ужга ургаш веле тале. Ынде вет тыят качымарий улат, ньогарай!

Мемнан пӧрт воктечitleак лум ӱмбачын тупрӱдӧ гай йолгорно Яраню коремыш, Йошкар Сер кожерыш, Кршпай Кӱчыкеҥерыш кая. Азъял тушеч мӱндыр огыл.

Тугай вичкыж мардеж, тугай йӱштӧ. Первыяк нерым солкала, пылышым... Тупынь савырныде ок лий. Йоча, тудо, куржат да ырет, а вавайым вучет гын...

Кршпай Кӱчыкеҥерыште палымыже улат, ырыктен лекна, изишак чонна пурыш. Ялсовет конторышто шуко ышна кучалт, кугу фанер яшлыкым пуышт. Неле, шайтан. Кувавайже, кувавайже кузе куанен... Чӱчкалтенак колтыш. Эргыжыс. Тымарте вет... Куд ий ма, шымыт ма... Эре кӱчык серыш веле ыле: илем, служитлем, тугай игече да йолташмыт, теже кузе? Да чыла. А ынде – яшлык!

Ургызо дек Азъялыш пурышнат, тореш-кутынь мыйым висен нале. Пеш сай. У пинчак – кугу ӱшан.

Толын шуын улына, ура-а! Посылкыште сургучан печетшат уло. Дальний Восток! Биробиджан ола! Могай чот мӱндыр. Картым кувавайлан ончыктем.

– Поч, могай карт да монь мыланем, Чечас пучымышым шолтена. Шӱрашым колтен дыр. Тудо ок локтылалт. О, могай неле... Ох, эргыжат-падырашыжат... Школышкыжо шыл падырашым пуэн колтем ылят, туарам да монь, тудо тортаже печымеҥге ӱмбалан оптен кода огыл ужат...

Почашыже мый тале улам... Семон Толий ден коктын пу пистолетым, наганым, пычалым ыштен илена.

Ӧрын ончена. Тичак книга, журнал – «Артиллерия – бог войны»,

«Суворовский натиск» ора газет, иллюстрироватлыме плакат, шуко сӱретан, салтак илышым ончыктышо, да Сталин, Сталин, Сталин... Тетла нимо.

– Ах, тый, нолне-ер, ай, каварен кертдыме йоча, терыс ораш шӱйын йогышашлык, – нерым почкен-почкен шорташ тӱҥале вавай, – молан йӧра, ончышым, пукшышым, йӱктышым, чиктышым, туныктышым... Сӧсна от ул мо? Сӧсна-а! Ончо ынде, аважлан книгам пукшынеже. Моланем кӱлеш тиде сотана газетан Сталинже? Шӱрашым, макароным, вермишельым колтем ыле, ме тыште ужарген-орланен илена...

Путырак тале вурседалаш вавай, нимоэтым ок кодо, йыжыҥет еда шотлен-карген лектеш, логалат гын, кечыгут ок чарне вара. Осып кувай пура.

– Мо пеш тамлын ӱпшалтеш тендан? – чжок-чжок нержым ышта. – Чылт книга кевытла чучешыс.

Ончыктылына. Мый тидын годым посылке яшлыкыште лукеш пызнен вочшо ош мешакым муын луктым, куанен тӧрштылам:

– Уло, вавай, уло! Тевак мешак, айда ончена, – почын, нулалына, но тиде порошок киндым ок шарныкте. Мо тугай? Наймык шке пешак, йошкаргырак тӱсан.

– Мӱндыр велне шочман дыр тудо? – пошкудына терга. – Иктаж-могай сой ложаш,очыни.

Самвар шолаш пурен ылят, лугалтышт садетым. Совлам налына. Шинчам пӧрдыктылына, кочкына – огеш умылалт, чынак, молан вара келшен толеш?

Но пагарыште, мӱшкырыштӧ йӧрала чучеш. Шуко колтен огыл, катышный.

Пытарен шуышна.

– Тидланат тау, – мане вавай. – Арамак вурсен оптышым.

Арнят пеле гыч эше ик посылкылан увер тольо. Вавай путырак ынеж кае.

Мыланемже почтышто огыт пу гынат кертыт, йочам кӧ шотла, манам.

– Тиде ия эрге адакат мыйым ондален коштыкта. Пинчакет дек кайымыла каяш гын веле? Ойсимемланже пычырикат тетла ом ӱшане. Тунамет тыйым ош ложашет ыш пушкедыкте мо? Мый сайынак коштедышым. Кочмо ок кӱл улмаш, ала-мо тор. Осып ваваетат тугак ойлыш. Эргым онченат, пиалым ужшашем уке улмаш чай. Айда, вуйжым кузе-гынат кондыжо ыле. Каена туалгын почтышко.

Ӧкым мийымыже ыш йӧрӧ. Такше пинчакан лийым ынде. А посылке... Ме туддеч коктынат йӧршеш йӱкшышна. Тиде гана эре салтак вургем, йымал ош йолаш, портянке, тувыр, бумази... Нимо оҥайжат. Ынде вавай почтышто ойлен коден: эре толын ом керт, теве Юрик уныкамлан пуэн колтыза. Мыланем сотара:

– Теве ужат чай, мом эше колта тудо... Салтак казармым!

Чынак, эше тольо, эше... Эре вургем, ындыже шинилжак эсогыл, ватке кӧрган. Эре кӱлеш-ок кӱл явала. Да книга, книга, книга, ик шӱраш пырче, ик макарон! Нимат.

Пытартыш посылкыжым ышнат поч, тугак клатыш луктын шуышна.

Ну, айдемат, асамат вет... Серышым вучен шогымемлан кунам ик кампетке лийман огыл?

Тудо толеш да мыланем але чо-о-от кугу чудам ончыктылаш тӱҥалеш.

Авамже Купсола школлан пӱралтынак огыл ала-мо, Токпердиныште туныкта.

Мачвей Ваня ден ватыже мемнан кудо шеҥгелан шырчык омарта гайрак ик пӧртым шынден кертыч. Пӧртӧнчылышт, левашышт лие. Нунын кок ӱдырышт уло: Ольга ден Лизук. Ме Семон Толий дене нунын деч кугурак ийготан улына, Толийже эше мый дечем кок ий ончыч шочын чай. Сӱанла модаш лач веле келшен толына. Ынде ныл йочалан мемнан акрет годсо кугу сурт кышкарыште кӱргӱлен, нямлен, чыр-чыр орава дене модын куржталаш пеш лач. Эреракак мемнан суртвечыште киена. Корий Ойсим, Ивук азийже, Сашок толыт эше. Корий Ойсим лукыш шогалешат, шотлаш тӱҥалеш: ика рож, кок рож, кума рож, ныла рож, вича рож...

Ме коретньыкыште Ольга дене икана ларыш пурен вочна, ӱмбалнына оҥа леведышым волтен колтышна. Тышан ложашым, мо палем, нигунам оптымашна уке, тиде Япык ден Сергей кочай годым гына, поянышт годым, лийын. Ынде шлия, тӱрлӧ калып, имньым эрыктыме кӱртньӧ щетко, мӱкш омарта гыч раме да монь веле кият. Эшеже куш ит тошкал, колян оптен кодымыжо.

– Тол, ӧндалам,– манеш Ольга, мый декем шокшын пызна.

– А мо тиде лиеш, кузе ӧндалытше?

– Тыгеракын вот, – ончыктылеш. – Мый кузе тый декет пызнем, тыят тугак ыште, кидетше дене, кокыт денат, чот-чот кучо, шке декет шупш.

Капшым ойлымыж семынак пеленем ишем.

– Ну и мо вара? – шӱлышем денак веле тудын семынак шып пелешткалем, шылше-шамычым кычалаш лекше, шотлен пытарыше Ойсимым шелше гыч ужам.

– А тыланет ала-можо вес семын, сайын-сайын ок чуч мо?

– Шыгыр веле. Да тугакат тыште шӱлаш нимо дене.

– Шупшалалташ кӱлеш. Туныктем мо?

Йодын ок шого умбакыже, ӧндалашат туныктышым, шона ала-мо, ынде ночко тӱрвыж дене мыйын тӱрвым петыра, кампеткыла шупшеш. Садыгак нимо сайжат уке.

– Ынде ӱмбакем воч. Ачый ден авый икана тыге ыштеныт. Ме Лизук ден коктын комака ӱмбач ончен киен улына.

Корий Ойсим чылаштым верештын. Ынде ме гына огына сите, кычал коштыт. Лар воктеч иктаж кум гана эртышт, тушто ончалаш ушешышт ыш воч. Чарнен, уремыш модаш каят манын лӱдна, лекташ логале. «Ала-молан Ольгалан тидыже кӱлеш, – шонем. – Мо тушто сайже? Ӱдыр, тудо, ӱдырак, шот дене модынат ок мошто».

Кудывечыште шер теме, пакчаш каена. Ольга эре мый денем пырля улакеш шылын возаш тӧча. Тиде ганаже кыне коклаш пурышна. Мемнан кыненур кугу. Тушто кок кайыклӱдыктыш шога. Кукшо ужар вондер гай кыне. Тӱкалтет да та-амлын ӱпшалтеш. Пеш йӧратем сандене. Южшо тушто могай! Кайык пеш шуко толеш, нӧшмым чӱҥген пытара. Кечыгут да кечыгут оролыкта вавай. Но шулдыран-шамычет изи оролым шотыш ынешт нал. Ик мучаште тый коштат, вес мучашым нуно авызлат. Аралалташ пеш сай йӧным муынам. Коҥгалан налме шун вынем дек изорва дене кайышым, нӧрыжымак оптен тольым. Нӧштылын, пытыдыме йыргешке изи чумыркам ыштыльым. Кече ваштареш монча пулдыр ӱмбалан шарышым: тек топлана да кошка. Тунар шуко шун пуля уло ынде! Рогаткылан Самон Толий йошкар резиҥгым пуыш, Венюк азийже Кожлаер школышто йолташыж деч шуко верештын. Шеме гай огыл, пеш чаплын шуйна, кеч-кунар шупш, ок кӱрл. Мый олмешыже пулдыр йымалне нӧрепеш шындыме тумо вочко гыч шер теммешкыже шуктымо ковыштавуйым пукшышым, ызыра тамлын шуын. Йӱштӧ тугай, шыдыр-шыдыр шокта. Шошымак лумым кышкен, тошкен-тошкен оптет да тушто кеҥеж гоч аралалтеш, тӱнӧ игече кеч-кунар шокшо лиеш гынат. Келге, кумда нӧреп. Шужен ийлаште шудо нӧлтмӧ деч ончыч шошым ковыштам огыл гын, мом кочкат? Мемнам, почиҥга йолташ-шамычым, ты вочко шуко ийын утарен. Пеш вурса ыле мыйым тыге шалатымылан кувавай, но мом ыштет, раз йодын толыт. Мый уло ӱмбач, шоякын, уке манын ом мошто, моэм уло, чыла йолташлан. Тиде койыш ӱмыр мучкылан эре ваштарешем шогаш тӱҥале. Пален налынам вара иже: пасу капка гай почылтшо чонаным марий еҥ аҥыралан веле пыштен ужеш улмаш, эре-эре чон пундаштет кокымшо чоным аралыман. Тудыжо икымше гай чара коля огыл, пунан, да шонымашыже лач икте гына: шканем, шканем, шканем! Аҥыра ит лий, уштымтурак, вес гана тыланет вашешыже кӧ полша, кӧ кидым шуялта, урылтыш гыч шупшын луктеш – шӱвалыт да каят. А тый шортын кодат. Кӧранышт тыланет, лӱдышт тый дечет, шотлышт: «Аха, тиде вет пеш чоя еҥ, тудын дене йолташым ышташ кӱлеш, шке верчше шоген кертеш. Мыланемат, воктенже лиям да тудым нулем гын, иктаж-можо чӱчалтеш». Вот-вот, шкемым тидлан кӧра еҥлан кӱлешаным ыштен ом мошто. Пеш кугу ойго тиде илышыштат, тыгак йӧратымаштат. Марий лоҥгаште тыгай еҥ эн пиалдыме лиеш, тудо курым-курым дене еҥ шинчаш ончен ила – рушыныш, суасыныш, вуйоза-пошкудыныш.

Монча пулдыр ӱмбалне шун пулям кошкен шуо. Чапле рогаткемат уло. Ну, чытыза гына ынде, кыне нӧшмӧ вор тӱшка! Эх, илышат кайыш вет мыйын. Мо лудам гын, марий книгалаште рогаткым эре вурсат. «Пионерская правда», ожсо «Ямде лий» газетлаште рогаткан йочам кузе огыт сӱретлыл, огыт вурсо, огыт игылт. На вот, утаре кыненуретым тиде рогатке деч посна. Вавай нӧшмӧ дене катламам, пӧремечым ышта, шӱрым тугайым шолтен шында, когыльылыкым нӧштылеш. Торыкеш вашке гына туржын пуа, салмаш пуштылеш – пӧрт кӧргетат ӱпшынчаш кынелеш. Кузе кынем ом аралыже? Малаш кайымешкышт, кайык-шамычым сургыктылам. Туштак книгам лудын кием. Шун пулямже шуко рожлан эше. Туге шӱшкалтен кая – чыват лӱдын куржеш, не тушто пӧрткайык ала-могай, сур комля.

Тыгаяк чевер-чевер тичмаш кече ыле, Ольга мыйым виешак кыне коклаш пурта. Шупшалеш да «Мый тыйын изи кечет лиям, йӧра?» манеш. Вара тушеч пакча шеҥгекыла кыненурым таен эртена, уржаште торгавуйым погена, мый ӱдыремлан вуйшӱдышым, оҥйолвам пидам. Иктат-иктат мемнам кычал ок му ынде. Ольган шӱргыжӧ тичмаш орава гай, тӱсшӧ чевер-чевер, шинчажат кугу шоптыр, ваштарешем, кумалтыде, чыл-чыл-чыл йылгыжтарен онча. Куржын колтена умбак-умбак, Изи Шоло коремыш. Тушто шинчаланшудо шуко. Мӧр ден снеге кӱяш тӱҥалыныт.

Эрлашыжым Ваня ден ватыже Ольгам мемнан дек вӱден кондышт. Ольган кидыштыже кум литр пурыман шӧр бидон уло, лӱҥгыктылеш да кылже йӱклана. Кувавайым мӱйым налаш мыйым колташ пеш тулартат ача-аваже:

– Мемнан тушто кугу родына уло, Кугорнӱмбал ялыште, Кугорнӱмбал Шальыште. Мӱйым пуаш сӧрен колтен, кладовщик. Юрикетым Ольга дене пырля колтет гын, тыят мӱян лият. Шкетшым ынена колто, йомын кертеш. Меже каяш огына шу, эре паша да паша. Кугурак семын уныкат ужата гын, пеш сай лиеш ыле.

Келшышт. Арун гына ош йолым пидын шындем, у ыштыр, у йыдал дене. Тувырымат клат гыч арум пуртымо, йолашым. Азьялыште ургыктымо пинчакым чием. Качымарий! Ольганат, ужам, чыла у. Изи катаже шемын йылгыжеш. Платъыже йошкарге, вошт койшо, моткоч сӧрале. Кужу кӱляш ӱпшым вачышкыже шалатен колтен, кудо вереже, поснак саҥгаштыже да пылыш воктене, кудыргылеш, тугак ӱлыкыла колчалалтын вола.

Мыланемат вавай тугаяк бидоным пуа, тушко оксам пышта. Пакча шеҥгеч Азьялыш наҥгайыше уржа йолгорныш лектына. Чока, неле уржавуй тӱшка аҥысыр йолгорныш вуйым тугак нелын сакеныт. Нуным кораҥдылын, шканна корным почына. Вараже огынат шотло, оҥ денак шелына. Пеледышыже уржа коклаште пеш шуко. Торгавуйым погена, ӱпшынчына.

Ондакше тиде корным эреак вавай дене эртена ыле. Шочынжо тудо Эҥерӱмбал Шале гыч. Эчан чӱчӱмыт дек, мӧҥгыжӧ, унала коштыктен. Нине кок кугу ял мемнан деч огыт кой, Йошкарсер да Кугу Ер курык мешаят. Коклаштышт, чара верыште, пасу. Шемшыдаҥым ӱдат. Санденак мӱйым пеш шуко погат. Пасу покшелне, икте-весышт деч пыртак ойырлен, имне ӱмбалне шинчыше Илья Муромец, Алеша Попович да эше Добрыня Никитич йолташыже семын койын, кум кугу пушеҥге-шамыч чыла Шале кундемым оролышыла шыпак шогат. Шочмо годсекак кажне эрдене вӱта шеҥгеч онченам, вуйымат савенам эше. Салам, патыр-шамыч, манам ыле. Кече тӱҥалме годымак нуным ужат да чыла верышкыже шинчеш.

Мый ом ойло шочмо вер кажнылан шерге манын. Ну, кӧлан шерге огыл? Тугакат раш. Мыйын гай кум патыр пушеҥге кава тӱрыштӧ уке гынат, вес верысе еҥ тугаяк вес сӧралым муэш. Но тыште, мемнан дене, мутшат ок сите дыр.

Шерет ок тем. Карманкурыкшак мом шога, Кугу Ерже эше. Ондак кок курыкшат, Карманем-шамычем, пушеҥге, вондер, тӱрлӧ тыгыде ужарге дене леведалтше улыт ыле гын, ынде вуйышт йомак чочойын гай ошемын. Аммонал дене пудештарен, кӱм луктыныт. Мыйын тушеч нумал кондымо кыдыр-кудыр начар куэм иланен! Шола кидыште Макар курык тӱҥалеш, Олыкьял шеҥгелне. Арын черкыш лач тушеч кайыман, ял гоч. Туштат вондер шуко, кече ваштарешрак, сандене снеге, мӧр Олыкъял икшыве-шамычлан лач веле. Нуно тушко да Карманыш коштыт, туштыжо меат шуко пӱкшым поген илена. Макаркурык деч вараже Посанур тайыл вола, Кугу Ер дек миен, чарнен шогалеш. Вот туштыжо, ер ӱмбалне, пешак тура вер кӱш кӱзен кая. Йошкарсерже ынде шолаштыла. Лӱмжат санденак Йошкарге, снегылан эн поян. Почкалтыш коклаште эн лӧза шочеш. Нуно изи кидет деч лӱдын, ӧрдыжкӧ, когартышыш шылаш тӧчат – налын ит керт. А меже тудым семалена: «Тол, чеверем, мый дечем ит шыл. Ме шудетым огына кел, ужаргырак саскатымат она тӱкале, вес ганалан кодена, тек угыч кӱэш, кечылан вашеш умен шога».

Эн чотшо ужар ушнам Карманкурык йыр пудыратылына ыле. Мыланна умбалне мо койшо огыл, мланде йымалне мо лийын шогымым, мо улмым, мо ышталтмым ужаш кӱлын. Кугу да пич чодыра – Маршан чодыра гайже, курык, тӱрлӧ ер, пич корем кеч-кудо велнат лийыт нуно, легенде, йомак дене, «манеш» дене авырналт илат. Йоча уш чыла тидым шкеак пален налнеже, тусо чыным кычалын орлана. Эреак тымарте уждымым, палыдымым палынеже – тугаяк пӱралт шочеш мо шке? Молан Карман, молан курык, кушеч тыгай кӱ ора толын шинчын, можо конден оптен? Таче те тидлан вашештен кертыда мо? Кугу Ер, Карман курык, Кожлаерын ерже иктеш кылдалтын илат, очыни. Нунын коклаште мланде йымалне вӱд корно да монь лийын огыт керт мо?

Кузе каенна ме, кузе чоҥештылынна Ольга ден коктын ялт изи мӱкшла пеледыш гыч пеледышыш... Изи кок еҥ деч посна шканже шке пеледыктыме пӱртӱсым Юмыланат ончаш изиш йокрок ала-мо да, тевыс, мемнам мӱйлан гочшо наҥгая, юарлыкта. Койдымо оркестрым шоктат шудышырчык полко, ошымшӱлыш, мӱкш, копшаҥге-музыкант-влакым поген шынденыт да.. Турий мура вуй ӱмбалне, вара юлт гына коеш, кӱла волен кая уржа кокласе торгавуй коклаш.

Вуйшӱдышым шаҥгак пидын улына, ынде кайымаштак оҥйолвам ыштена. Ольгалан шӱйышкыжӧ кумытым тыгайым чиктенам, тӱрлӧ кугытаным – эшеат ок сите. Яраню корем серыштат мӧржӧ, снегыже шуко. Пундаште шудо тугае, икте-весынам йомдарена, вашла кычкырена. Тыште изи вӱд йога, Кугу Шале ял пӱя гычак тӱҥалеш. Шуко памаш лектеш. Калампыр пеш чока, шинчаланшудын нӧргӧ вурдыжо сымыстара.

Кугорнӱмбалне шуко ышна кучалт, кӱлешан еҥ кӱлеш верыштыжак ыле, мыланна мӱйым темен пуыш, эше кок кугу кинде шултышым да помыш тич олмам оптен колтыш. Бидоным почын, корно воктен шудыш шинчына, киндым тушкалтен кочкына. Умшана, кидна пижедылеш веле ынде. Тиде ыш сите, толмына годым шокшо мӱйым уэш-уэш кочештмеш тӱрын йӱна. Нимо укелан ваш ончалына да воштыл колтена, мурена, тӧрштылына. Ноена да канаш шинчына.

– Айда, тӱрвынам вашла нулен, мӱй деч эрнена, – манеш Ольга. – Пижедылеш веле ато. Йӱмат пеш шуэш да, вӱд уке. Яраню коремыш шумеш ала-кузе чыташ.

Тугак ыштена. Нулышыла манам: «Йошкар Серыштат мый памашым палем, вавай дене икана Йыр ялыш кайыме годым пурен улына. Тушто вӱд пеш яндар, коремысе гай огыл.»

Мыйым Ольга уржа коклаш пурта, мемнам иктат ынже уж, манеш, уке гын, мӱйнам шупшын налынат кертыт, чоялана. Шинчеш да бидон комдышым налеш. Комдык вочмыж деч ончыч платьыжым нӧлталеш, ӱлык ынже воло манын, оҥылашыж дене темдалеш. Бидон гыч кок парняжым мӱяҥден луктеш да мӱшкырешыже йыга.

-Тол, воч ынде, мӱшкырна ваш пижше...

Тольык туге шонымо ок кӱл, пуйто мемнан коклаште чылажат вуешшушо ӱдыр ден каче кокласе семын лийын, уке-е, мый тудын кӧргышкыжак шуын пурен омыл. Тиде изиш варарак Семон Толий ден тудын коклаште мемнан мончаште лийын. Мый вожылмемлан кӧра нигуш пураш ӧрын, лӧка могырыш ончалаш тоштде шинчем, а нуно ӱмбала киеныт тушто. Вӱр лектын да коктынат лӱдын кычкырал колтеныт. Ме чыланат лӱдын куржын пытышна, Ольга – мӧҥгыжӧ, а ме – йӱштылаш...

...Пурла кидшым ӱлык волтен колта, йыгкала, а шолаж дене шӱй гычем тазан ӧндалеш, шкеже шупшалеш, шупшалеш... «Эрла мӧҥгыштӧ сӱанмарийла модаш тӱҥалына, мый ӱдыр лиям, тый – качымарий, а Йогор Вачийын Лиляжым, Зикшым, мемнан Лизукым сӱанватым ыштена. Тый Лизукым огыл, мыйымак марлан налат, йӧра вет? Вара когыньнам койкыш левед пыштат. Сӱан годым эре тыге ыштат, ӱдыр ден качым петырен кодат, шкешт мураш-кушташ, кочкаш-йӱаш каят. Мӱйым йӱын, ала-мо лийым, ызыра чот тыйым ӧндалмем шуаш тӱҥале. Вашла тыге кияш ызыра чот сай. Тыланетат сай вет?» Мыйже пелештыме гала, вожылмем дене вуем тудын деч шылтем, шӱргем йӱла веле... Но огым манам гын, кок-кум тылзылан да монь сыра, модаш ок пурто, огешат пелеште вара...

Вуем мыскылтыш деч шылтен шуктен омыл, содык. Ик тыгай «сӱан» эртышат, Ольгамыт деч шылын, мӧҥгӧ каем ыле. Кудо велым авам мыйым кычал толеш... Пӱгыр ошкыпу воктеч кечываллан имньышт дене толшо каче-влак – Ивий, Микале, Когой, молат уэш мемнан пӧрт воктенысе капка векыла кӱзат, куралаш каят.

Авийже лач тыгодым, нунын колын шуктышаш годым, йодеш:

– Кушто коштат, эргым, кочкашат от тол, кычал коштам.

А мыйже ойлен колто:

– Авай, мый ынде Ольгамыт дек ом кай. Эре нюй да нюй...

Армийыш кайымешкем ситыш тиде мут ялыште мыскылен воштылашышт. Мыйын кумшо классыште улмем годым Ольга ден Лизук икымше ден кокымшыш веле коштыт ыле: Корнына вашке ойырлыш. Мачвей Ванямыт Песатторой манме чодыра поселкыш илаш куснен кайышт. Иланен шудымо йӧратымаш деч вуем утлыш. Мый нуным эше вашлиям да Лизан пӱрымашыжым каласем, путыракат тыглай огыл тудо... Пеш сӧрале да яндар-яндар чурийвылышан ӱдырыш савырныш. Ольгаже гын вашке марлан лекте. Нунын эше кок шольышт шочыныт. Мемнан Купсолаште улмышт годымак – Миклай, вараже Семон.

Йоремей, Альберт Степанов... Лизук

Сар мучко мыйын Лина кокаем, авамын акаже, пурысым руыш, пӧръеҥ пашам ыштыш. Вараже эшеат кагура, вавайын мут колыштдымо, торжа-торжа лие. Пӧртыштӧ йолым веле пӱтырал шинчеш, нигуш-нигуш тарватен от керт. Кӱртньӧ курык гай. Авайым гын эре сеҥа ыле. Коҥга йыр вашла поктыл куржталыт, кредалыт, ӱпа-ӱпа пижыт.

– Кунам тыйже марлан лектат гы-ын? Ӧндал возат да чарнет ыле гын веле?

– Мыланем марий тиде тӱняште шочын огыл, нигунам ом лек!

Уда, пӧръеҥлан ончалаш йӧрдымыжак от ман ынде. Линан чыла пеленжак. Чумыраш, пешак виян капан, ош мотор лийын шогалын. Ыштыш-кучышыжо путырак пеҥгыде, чылт пӧръеҥын гай. Но пеш эркын тарвана. Кувавайым пӧртыштӧ гала, пасушто тӱредше, олыкышто солышо, колхоз вӱта гыч терыс лукшо эн йылман ӱдырамаш коклаште талылан шотлалтшыжат вурседалын сеҥен кертше уке. Нуно тӱрлӧ йӧрдымӧ, мыскылтыш мутым кучылтыт, «терыс, поҥго, шӱйшӧ» да кутанеш-вуеш аватмутлан веле поян улыт. Мутышт пытымек, ӱпа-ӱпа пижыт, пырысла удыркалат. Мый Каврий вате ден тудын марийжын йоргаланен коштмо еҥгаватын вашла пижмыштым ужынам гын, чылт вӱрвузык лиймеш ышт чарне. Кувавайын ийготшо нунын деч кугурак, эшежым кажне ешын кузе шочмыжымак пала, шӱдӧ дене тӱрлӧ историйым, калык уш да шинча деч арален ашнымым, ушыштыжо куча.

Олыкышто ик гана Майра вавайым нимо укелан ишыктен шындыш, Анис почиҥгаште эн каргазиже тудак веле улмаш ужат?.. Ойла, ескыч, ме коваштым илен пойышо улына, кулак семын колташ кӱлеш ыле... Аватмутым орален оптыш, чыла сайже, шукертсек луктын пышташ шонымыжо ярсыш да... Кувавайже чыла тидым ласкан гына колышт шогыш. Малаш вочшаш годымсыла уэштын, умшажым сово дене лоп-лоп петырен колтыш эше... Мый веле огыл, уло калык ӧрын онча тудым: мо шайтан тыгай, сеҥыш ма Майра вате?! Лийшаш огылыс тиде, Марпам сеҥаш ок лий.

– Коваште Сергей вате еҥгай, тыйже, мо... Чылт арам лӱмдылешыс. Вашмутет йомын огыл дыр? Ойлен пу иктаж-мом. Почшым ишыже. – Вавай пожалтмыла лие.

– Мыйым колыштшыла, кыдетлаш огыда тӱҥал? Йӱкемже тиде кереметын гай тале огыл да-а... Ынде тудынла кычкырен ойлен ом керт.

– Огына, огына! – ойлат.

– Эшежым пеш чаманем Майра шешкым, йылмыже да ушыжо нимолан огыт йӧрӧ да, вӱта шеҥгек мый туддене пырля нигунамат ом кай гынат, пашалан садыгак тале. Мыйже тудлан каласен пуэм дык, намысше дене чечас пикталташ кая. Те вет, пошкудо-шамычем, тудын нерген нимат-нимат огыда пале. Эй, Майра, тый пеш сайын умылет, мом тӱҥалнем. Каласаш але уке? Вӱрем такше чо-от шолаш пуртышыч, ынемат чамане ыле. Икшывет шуко, нуным ончашет кӱлеш. Тый дечет посна колен пытат... Йод мый дечем, «Ит каласе, Юмо гай лий, Сергеватшешке», ман. Але вараш кодын от ул.

Кумло-нылле еҥ вуй Майра дек савырна. Тудыжын чурийже какарга-ошемеш-йошкарга. Ала-можо тарватыш. Вуйым сака да... О, тиде адыштанымат вавай тарватен кертын! Уло почиҥга вате-шамычым кидыште кучас такше. Туддеч ызыра лӱдыт. Майра деч.

– Сергеватеҥгай, моат мемнан коклаште ок лий, чон ночкышто, – манеш, миен шогалынат.

– Ончыланем сукалтен шич. Калык ужшо, – ок чакне мемнанат кӱ курыкна, Марпа вавай.

А йырым-йыр ну палынешт вет, мом тугайым ашна тиде керемет Марпа Майра нерген? Манаш веле вет, каласа гын каласа тугайым, туддеч вара пошкудо лоҥгаште айдеме илышашат огыл веле. Иканаште оҥай, иканаште шучко...

Тыгодым каргасиэт шкенжым сеҥыш, кувавай ончылан сукалтыш. Чыланат-ах!..

Вара мый шуко йодынам: мом ойлынет улмаш? Но шӱрдылеш веле... Манеш, вара аҥыра вует дене иктажлан луктын пыште эше, пашам кертат. Тыйынлык огыл тиде. Мый пеленем шӱгарлаш наҥгаем. Да воштылеш эше: тушко чылт яражак тожо миен пурыман огыл. Юмын судышто, эн шучко судышто, лияш перна.

Чакнен омыл да икана ойла: кузе шонет, ила-ила да айдеме, чылт эре арун, юмынвӱд гай яндарын, шонет мо? Шуко-шуко языкым вуешыже пӱтыра. Кеч-могайым нал, мыйын семынак чактараш лиеш.

Ик пеш тале да осал, шакше чонан, чыла пошкудым Кугуялыште ойго дене пызырыктен пытарыше Чолак Микывыр ма, мо ма, шучко колхоз тӱшка погынымаште кувавайым тӱкалтен:

– Сергей вате Марпан Коваште Япык дечак кодшо шӧртньыжӧ шуко улыс, тек тышке луктын пышта, вара иже раскулачиваний деч утарена!

Ваваят, тунам эше самырык марий колышо вате, еҥын да шке ойлымыж гыч веле мый декем шуын, кынел шогалеш да мутым налеш.

– Чыным ойлет, Япыкын шӧртньыжӧ пеш шуко кодын. Мыланем теҥгече омыштем ойлен кодыш. Тудым чыла Чолак Микывырлан пуаш шӱдыш. Мий, пуэн колтем. Да тый туберкулезет деч эмлалтат, шояк налогет ден недоимкетлан клатем гыч Бронькат дене пырля шинчавӱдем дене погымо ӱй жбаным нумал лукташет чолак кидет олмеш шӧртньӧ кидым шындена, калыкымат вара вик логарже гыч руалтен, пиктен пуштын кертат. Мемнам нултен-нултен, пӱетат пытыш чай, шӧртньӧ пуян шӧртньӧ оҥылашым шындыктена. Колымекет, шӧртньӧ колоткаш пыштена. Часамлаш шуатат, Япык ден Сергей чочой дек миен каласет: «Здрасче! Шӱдыметым шуктенам! Шӧртнетым сайын кучылтым».

Калыкше у-у да у-у воштыл шинчен, мӱшкырым туржын ларгыжын. Шукак илен огыл тулеч вара, манеш ыле вавай. Метрий тайыл дене пеш кӱзыктат, шӱгарлаш ужатат. Ешыштак веле орва воктен кая, манеш. Ик пошкудат лектын огыл. Вавайже окнаш ончалын. Колымыж нерген ала-кӧн деч колын улмаш.

– Мемнам раскулачиватлен ыжыч шукто ужат, Чалак Микывырем. Уна, ынде шке Коваште Япык дек кает. Мий, ойло, шӧртнетым налын кертым, ман. Шуко вӱрем йӱыч, суапыште лий ынде, каварен кертыч гын. Колен миемат, Юмын судышто уэш вашлийына. Вара иже тамыкыш колтат тыйым. Але тӱҥ свечылетше, мый, тышан кодам.

Умылалтеш: еш дене суртпечым кучаш гына шочшо пычкемыш ял ӱдырамашат вуйжо дене тыгай философыш савырныман гын, илышыштыже мом чыташ пернен огыл тудлан, еҥ деч толшо чоям, намысдымылыкым, икте-весым янлыкла пытарымым... «Юмо ок утарен нал гын, ме чыланат шукертак кошарген пытен улына ыле», – манын тудо. Эр-кас Юмылукеш шогалын кумалде, нигунам пашажым ок тӱҥал, ок йӱ, ок коч ыле... Пайрем годым пел кече улден. Арын черке – мемнан тукымын кумалме черке. Эре туш коштыныт, черланеныт гын. Ший оксам сӧрен, Юмынлукыш вӱдыл пыштеныт: изиш вучалте, тӧрлате мемнам. Сӧрымынам тугай-тугай кечын черкышкына намиен шуктена... Тудыжым, Арын черкым, петырыме гынат, ик велым ӱмбаланже куэ кушкын гынат, лукеш тӱжвалан сортам чӱктен кумалме, чыла пырдыжше шыште вашакан ыле, шагал огыл калык коштын. Чыла вере кумалме ший да вӱргене окса кийылтын, рӱдаҥше, вульышо, тӱс кайыше, роткылгышо.

Нигунамат марлан ом кай, мыланем тиде тӱняште марий шочын огыл маншемат, Лина кокай, шоҥго ӱдыр, ынде марлан лектеш! Кузе куаненыт мемнан-шамыч, ойленат от мошто. Сӱанлан шикш-пурак ямдылалтыт. Огым манше кынергут соктам кочкеш. Ынде тиде калыкмутат пытартышлан чыныш лектеш.

Нылле ияш шоҥго пӧртна волгалт кайыш. Ожсек шемын йылгыжше туврашым шовын дене мушкыт, пӧрт кӧргым ачалат. Пошкудо-шамычат полшат. Шувыш дене йӱкташ тольо... Кршпай Кӱчыкеҥер ял гыч корнан-корнан йошкар тувыран, йошкаргырак ӱпан, кӱчыкырак кӱжгӧ, пеш таза капан, путырак поро ончалтышан, мыскара чонан, изиш окшакленрак ошкылшо Карасим. Тудын дене кылдалтеш ынде мыланем ош тӱнян порылыкшо.

– Тендан тунада уло маныт да, толын ончышна, ала мемнан ӱшкыжлан йӧра, – ышталеш ик тулар вате.

Кувавайлан оҥай, кузе нуно вашлийыныт. Йодыштеш.

– Пурыс руымаште, – ойлат. – Мемнан Карасимым сарыш налын огыт ул, окшакрак шочын, сандене ныл ий эре тӱрлӧ окопым кӱнчен коштын, труд-фронтышто лийын

– Мый кайымаш уке! – руэн веле шинча ӱчызӧ Лина.

Вавай ылыже.

– И-и, ме тыгай тул гай марийым тышеч низаштат яра огына колто. Юрик, тый эре ачатым вучет, уна. Увер деч посна йомын тудо, тыланет государс пособийым тӱла, кумло кок теҥгем. Аватым тиде мотор Карасимлан марлан пуэт мо?

Мый качымарий воктек миен шогальым, кидшым нальым. Ме туддене ала-кузе иканаште чон ден чон келшен шинчын улына. Пӧртыш пурен, иканаште мыйым кидыш налын, тувраш кашташ вуем тӱкнымеш нӧлталын, оҥжо пелен ӧндал шындымыж годымак. Кок парняже коклаш кидем вашкӱзыла иша – чуч ом кычкырал. Мемнан йымалклат воктене кок пудан кир кия ылят, мо тӱрлын ыш кышкылт. Кӱшкӧ шуэн колта да куча. Йот шонымашем ылыжын, но ом каласе, кӧргыштӧ кучем: «Лина кокай ынже кай да авамым темлаш тӱҥалышт ыле! Авамат тугаяк поро. Коктын лач келшат. Лина ызыра чот кӱчемдыш. Мый гын тудым нигунам-нигунам марлан ом нал ыле. Але вара тиде поро марийым витараш тӱҥалеш?» Карасим изам ызыра чаманенам. Тудо эше изам веле. Курскайым ыштен шуктат мо таче?

Шолыпынрак йошкар тувыр дек миенамат ойлем:

– Чот орланаш тӱҥалат мемнан Лина дене, тудо пеш осал. Лучо авайым марлан нал...

– Мый пеш йодынам да, – мане. – Тунемше лият гын, миемат ыле, мане ават. Мыйже вич классым веле пытаренам-ла.

Келшышт. Тидымак вученыт огыл мо вара, кызыт ок кае гын – нигунамат. Шкежат пален шоген тидым. Сӱан дене шуйкалаш да монь огыл, маньыч, тӱрлӧ еҥ тӱрлӧ семын ӱдыр ден качым шӧраш тӱҥалме деч ончыч мӱгырыкташ да – паша.

Арнят ыш эрте, изирак сӱан тольо.

– Юрик, сондык ӱмбак шич!

Шинчам. Мыланем курскай оксам пуа.

– Юрик, капкам оролаш шогал.

Шогалам. Адакат оксам пуа.

Пеш кугу шем ожо туге лектын чымалте кудывечына гыч, тевак рушла капканам сӱмырал кода.

Кайыш мемнам орландарыше Лина кокай. Вольна да пуста кодо пӧртна. Авайлан сыренам. Тыгай марийлан лектын ыш мошто! Мый тудым ачай манаш тӱҥалам ыле. Илыше ача... Тиде могай сай! Мыйым «Морко ситмыж» манын лӱмдылмым иканаште чарнат ыле ялыште.

Ончылйӱаш тольыч. Кршпай Кӱчыкеҥер гыч. Карасим курскайым ӧндалам, ончыкшо изила кӱзен шинчам. Модына, воштылына. Чон чоныш утларак келгыш пура.

– Авай, – мане у еҥ кувавайым, – ӱдыретым мыланем пуыметлан таум ыштем.

– Ой веҥымжат, моторемжат, – вавай ӧндалеш, шортеш, тупшо гыч вӱчкалта.

Авай почеш авайым ешара. Веҥым да веҥым веле шокта. Чынак, Лина кокаят весеммыла коеш, порештын ала-мо, мыланем шуко кампеткым конден, печеньым, мӱгиндым – тыгайжым ий дене ужмашна уке ыле. Кувавай гына ур пӱй сакыр падырашым сондыкыштыжо клатыште арален. Авай чӱдӧ пашадаржылан конден гын конден. Ачамын пособийжылан изишак чӱчыктат ыле шол. Чыла-чыла налог тӱлаш каен шоген. Да кызытат эре налог, пене, недоимке...

Нунет, у мужыр, Кугу Шале ял деч да авамын кыне лукшыла телым вӱдыш пурен кайыме каргыме Регенче Шор куп деч кум меҥге ӧрдыжтӧ, Тыгыде Морко воктене, Азъял почиҥга ялыште ик кугызан тошто пӧртшым оксала налыныт. Кршпай Кӱчыкеҥер гыч ойырлат. Туге улде мо, Лина кӧн дене пырля илен кертеш? Нигӧ денат. Тушто ынде пызыркален-ондалкален илыме Ольга шӱжарет да эреак перен шуаш лийме Юрик-ситмыжет уке-ла! Чаманем такше Линам. Мыскыньым. Кугун тунемшат лийын кертеш ыле да... Вот, туддеч прокурор лектеш гын лектеш улма-аш! Вашла ӱстелтӧрыш шинчына, а Линан чара саҥгаже чылт ӱйым шӱрымыла йылгыжеш.

– Ой, Линажат, могай тый пиалдыме шочынат, саҥгатат йӱлен гына шинчас, – манын кувавай, – Йӧра, осал улат да. Осалет дене кузерак ӱмыретым шуктет гын? Порет уке гын, осалет полшыжо айда.

Вурсен гынат, тудат икшывыжым пеш жаплен. Пурсым луктын ончо тунаре! Марий кресаньыкын тунамсе, мыйын годсо, осалже – шкенжынат огыл, илыш тыге пунчал локтылын: тый явитлен от шукто гын, шкендым явитлат. Власть Бронькамыт велне ыле: толо, ише, грабитле, ондале, пунчал, шояклен тӱлыктӧ, колымо-пикталтмешке шукто йорлым, пойо тугай кӱшеш – тыланет нимат ок лий.

Ончылйӱмӧ так ыш эрте. Сареш да начальник илышеш, вуйлатыме пашаш локтылалтше шуко пӧръеҥ Купсолам шемын чапландарен шоген. Возалтдыме законат озалана: йот еҥым кырен колташ.

...Каврий-бригадир дек икте (туге веле манаш перна але, «заслугыжо» кугу, чурмаште кужу жап шинчен толеш вараже, кок-кум еҥым, пошкудыжым, аярым йӱктен пуштеш – тиде вес кугу историй. Шӱгар ӱмбаланже шындыме моряк штурвалжымат кошартен шумешкышт поро еҥ-шамычлан осалым ыштен ситарен) эреак тудлан озанлыкшым пойдараш имньым пуэн полшымыжлан черпыт аракам да шкеж гаяк йолташым конден, шолып йӱд пашаштым мушкыныт.

...Каврий куньырийла коеш гынат, куньырий огыл, айдеме ӱмбак арланла кержалтеш, сеҥа.

– Кушак Линатым ынде колхоз делянкыш пырня шупшкедашет колтен от керт, – воштылыт. – Пеш иштарышыч да, мучыштен куржо. Утлыш. Таче теве ончылйӱаш толыныт, Кршпайыш лектын.

– Окшак Карасимлан! Мый палем, – шыдештын суртоза, Каврий-бригадир.

– Айда тудым ӱжыктена да вуйжым коҥыла йымаланже ишыктен колтена.

– Айда! Эй, Толий, курж-ян Кушакмыт дек, ончылйӱшӧ-шамычым пуртен лукташ кӱлеш. Аваже, чесым ямдыле.

Каврий Толий уна-шамычым йӱаш ӱжаш куржеш.

Толыт ӱжмыжлан. Марпа куанен: Каврият ӱжын гын, ала осалже деч шӧрлен, ала нуныланат пу кондаш имньым тетла ок чамане?

Черпыт шеҥгелне шинчылтше поро огыл шинчан еҥ-шамычым ужын, Карасим Линан ӧрдыжшым шуралтыш: «Так кредалаш тӱҥалына, иканаште лектын куржса, мыйым аралаш ида пиж, молыланат шижтаре».

Каврий ватын вычыл-вычыл мутшо чесым авызлаш тӱҥалмешкат ыш сите. Каврийже шылтыклан пеш аярат, амалым вашке муо. Умыленат ышт шукто – молан, Карасимым брдо-оҥ шелынат пуыш. Сарлык окопым йӱд-кече кӱнчен, вурс капым шындыше Карасим шуко кӱмыжан, чаркан, черпытан ӱстембалым кум пӧръеҥ шинчыме могырыш рошт веле нӧлтал шуыш. Саде иктет Карасимын оҥышкыжо пижын шуктыш. Кидыштыже финке кӱзӧ волгалте. Ӱдырамаш-шамыч да ӱжын кондышо Толият иу-иу лектын шикшалтыч.

Шкенжым шуралташ уна ыш пу, осал кидым тодыльо. Коҥылайымач нӧлталын, иктетым, чурма финканым, омсадӱрыш наҥгайыш, лоч-брдӱҥ вуйжо дене – омсашке. Полшаш толшо Каврий ден вес еҥым вашла кучен чарен, вуйышт денак икте-весым тӧҥ-ҥ шупшалыктыш. Нунын умшашт гыч вӱр кайыш, шӱведен шогылтыт.

– Пеш кугу тау чесетлан, ӱжаш колтыметлан, – Каврий ватын вачыжым шыргыжалын пералтыш Карасим да вашкыде лектын кайыш.

Пеш кӱчык жапыште ышталте чыла тиде. Озавате нимом кӱлынжӧ умылен ыш шукто.

Агун йымалне Ипат-Копат коҥгаш олтен ила. Шокшыжо мланде йымач кокымшо пачашыш кӱза, тушто шем ваге коклаш кылтам шогалтен коштат. Тугай тамле, шокшо канде юж нӧлтеш, ӱпшынчат да илымет веле шуэш. Йытын кылтам валякышт дене кырен нойышо ӱдыр ден рвезе-шамыч Ший Кол пӱян вес могырысо курыкшо гыч, идым велым, олымым кушкыжын мунчалтеныт.

Кужу-кужу олым каван-шамыч шуйналтыт. Кӱргӱлен модыт, «Я сам – олавуй» денат. Каван чурикыш кӱзен шогалатат, тый декет нушкын кӱзышӧ-шамычым шӱкеден кышкет, нунышт ю-у-ушт ӱлык волен каят.

Милай куп шеҥгелне у школ нӧлтынак нӧлтеш, икымше гыч шымше класс марте лиеш. Эше иктыжат ямде огыл. Шыжылан шуктат. Ме Карсакватын пӧртшӧ гыч, тудыжо йӧратыме кугу пӱяна ваштареш шинча, у школыш куснышаш улына. Допризывник-шамычым туныкташ тӱҥалыт, манеш, военкомат гыч лӱмын кагаз толын. Мемнан визымше классыш Когой ден Мелна Васлий Микале логалыт. Каврий Толият уэш шымше классыш шинчеш. Остром Саня ден пырля лийыт нуныжо.

Имньым кычкена, пасу гыч кылтам шупшыктена. Южгунам пиалат ончалеш, колхозын автомашинашкыже, тудо эре шкетынак веле але, логалына. Логин Миклай, Кугу Шале марий, виктара. Бензин пушыжо кузе тамлын чучеш... Кузовыш кӱзен шинчына да шергылтарена, мурена.

Ипат Иван ожсылак агунышто кошта гынат, ынде шурным шияш комбайным конденыт, Кугу Шальыште, пасулаште йӱдвошт-кечыгут огыт чарне, теве мемнан декат толын шуэш.

Ик кастене Каврий бригадир кычкыра:

– Йӱдым шияш кает, Кушак иге! Семон Толий бандитет дене пырля. Метрий Санюкымат налыда, шояк мешакым!

Йӱд. Йошкар Сер пасушто ӱдыр ден вате-шамыч лыҥ погыненыт. Комбайн дек лым лийде кылтам шупшыктена, ынде теве комбайнжат ора коклаште мӱндырч йошкар вуйжо дене веле палдырна. У-ух, кр-ӱ-ӱп! Шупшылеш кылта почеш кылтам кӱртньӧ логарышкыже, тореш ок шынде кереметешыже. Кондымынат шагал лиеш, маныт, пеш талын колта тиде кӱртньӧ ора, моторжо кузе виян мӱгыра. Олымым шеҥгечше удырен, каванлен шогат – чылт кугу идым почылтын пасуэшак. Илыш саман ончык кая – куанена, ньога-влак.

Колхоз илышат, комбайн йыр пычкемыш пасу гыч кылтам воз дене шупшыктымат мыланем ызыра келша, сайын чучеш чонышто. Талашке возат да комдык ончен кает ший гай сорла тылзым, а шӱдыржӧ мыняре... Мардеж юалгын пуалеш, ӱпет дене модеш. Мӱгыралтме велне волгыдо копна ора гай электротул шурнын шӧртньӧ пуракше вошт ӱжарала волгалтеш. Мӱндырч ончет да тыге коеш.

Олым воктен улакыште, пычкемыште, кылтам конден ястарышымат, вӱдылкам рончышым. Шолтымо муно, шоган, пареҥге, кинде, кленча ӧран... Ваваем пуэн колтен, кочде ит кошт, манын тудо. Шеҥгелнем мӱндырнат огыл олым ора кыж-гож шоктыш. Йӱкшӧ гыч палышым: Чачук ала-кӧм вашлиеш, тудо лӧза-лӧза ала ӱдыр, ала ӱдырамаш, мый омат умыло ындыже – марлан каят да ойырлен толыт, Кугуялыште кӧм чылаже шотлен шуктет? Терентей Йыван Кычырий улмаш, толшыжо, пеш шӱлештеш, шокшештын ойла. Кычырийын эргыжым имне саҥгаж гыч чумалын – орваш кычкаш тӱҥалмыж годым. Илен ок шу дыр, ойлат. Пӧртышт Каврий чоҥгаште, мемнан велне эн тӱрыштӧ. Воктенже – Пӧтыр Иванмыт. Иван нигунамат умшаж гыч трупкам ок лук. Мемнан Ший Кол пӱяште шӧрӧка дене кол кучымынам ончал кая гын, тетла ик колат ок логал, шӧрӧкатым эрыкташ гына тӱҥал. Тудын Кугу Шальыш монь кайымыжым вучен шуктен иже пурена. Ала-мом тугайым пала, юзым ыштылеш. Пӧрт пурам тудо кӱвар воктен мончаж пелен ӱлнӧ чоҥыш. Негыз пышташ шуыныт улмашат, пӧръеҥ-шамыч дене черпыт аракала ӱчашен: тиде негызым мый шкетын чоҥгашкем тиде лап гыч кӱзыктем гын, арака мыйын лиеш, ом керт гын, тендан. Тольык вачышкем пыштен пуэда. Пыштеныт. Тугай кугу, кӱжгӧ иле пырня... Кудытын пыкше гына ик еҥын вачышкыже нӧлтал пуат. Пӧтыр Иван тошкалешат, йол йымачше шаршудын ужар лемже пызырген лектеш, пунчалалтеш... Могае вий кӱлман, могай куат! Лу денак тодмо але кӱртньӧ «шкилет»? Нимат огыл, тӧпыртатылын, шкеак кӱзыктен. Тидын марте ялыште шкенан гаяк лийын шуктышо поро-поро Карасим курскай ойла. Манам, манеш, давай мыланемат тыгак пыштен пуыза. Ныл негыз пырня улыс. Тудын гаяк черпыт верч ӱчашенам, манеш. Ну, манеш, воштылыт мыйым: куш эше ноло виет дене юм палыше Пӧтыр Иван дене ӱчашаш?! Пыштымышт лийже, шонем, манеш курскай, мый труд-фронтышто паровоз орвамат нумалынам. Мыйынат, шаршудым тошкалмекем, йол йымач ужар лем лектын. Эшежым вет курыкыш кӱзыктыман. Утыжденат неле улмаш негызлыкше. Эше ик вич метр лийман гын, ом шукто улмаш дыр. Волтен шуышым. Пӧтыр Иванын шинчаже подкинде гай лийын. Йодеш: «Тыят иям полшыктен моштет мо?» Вот, палышым, Юмо да Ю нерген так огыл ойленыт! Молышт, пӧръеҥышт, мемнан полшыдегеч эше кок пырням кӱзыктышт, имне дене да монь шупшылыктен... Пыштышна негызым да йӱаш тӱҥална. Ынде Купсолат мыйын шочмо ялем гаяк лие.

...Кычырий манеш, – мый пеш колыштам, пылышым веле шогалтенам – лыт-лыт-лыт воштылмо кокла гыч: «Ну пӧрдалтарыш вет мыйым Изи Миклай комбайнерет, ну пӧрдалтарыш... Капемлан ызыра чот ласка лийын кайыш, пӱтынь йыжыҥем йырак шуктыш. Пеш тале пӧрьеҥ. А ондакше, ондакше-е... Каван воктен канен кия кызыт шкеже. Тугай колым вара пӱчкеден оптен, ӱйжӧ умшат гыч йога. Казна соктам луктын пыштен. Муно, ош кинде, ош арака, жаритлыме шыл, шоган. Мий, аҥыра! Мый Чачукым тый декет колтем, маньым. Туддеч вара шкежат але ик гана мием...»

– Ме туддене икана отарыште ик кружка дене шокшо мӱйым йӱын улына. Шинчажым мыйын могырыш пеш модыктыл шинчыш. Мыйынжын, мо, тунамже марлан лекшашем уло ыле-ла, пуэн ыжым шукто...

– Мий, аҥырала ит кой кызытше, ынде йомдарышашетым йомдаренат.

– А тый вара кол семын мыйым еҥ ончылно кукшо серыш луктын от пыште?

– Товат, огым, Чачук, шкежат языкаҥ тольымыс.

– Ай, кайышаш уке гын. Печетьымак кутанешем шындыме огыл ынде. Ик вуем, ик почем. Мыланемат тудо пеш келшен ыле.

Кайыш. Э-э, тыгай пашат ышталтеш ужат тыште, шонем, шкемым нимогай йӱк-йӱан денат ом палдаре. Кочкын темын, чара отылым мурыктылаш огыл манын, олян-олян ошкылын, мый дечем посна йокрокланыше имнем дек каем, вучен шогымыжлан пырля намийыме киндем пуэм, кочкын пытарымыжым вучен шуктен, шӱйжым ӧндалам, вуем тудын вуйжо пелен ишем.

– Ончо, Машка, могай кугу сӧрале йӱд толын. Лывырге, эн чечен, – манам, ниялткалем, шыматылам. – Чыла вере калык, комбайн, машина.

Ф-р-р пӱргал колта имнем. Ме икте-весым шукертсек йӧратена. Конюшнышто пече кӧргыштӧ шога гын, мийымем иканаште ужеш, кудал толеш да вачӱмбакем вуйым пышта. Конюх Аркиш Найукат вашла йӧратымынам пала, воштылеш: «Адакат вашлийыч. Куш каеда таче, могай наряд?» Мый яра ом кошт, кӱсеныштем мо-гынат эре уло. Кычырий, Чачук, Изи Миклай-комбайнер коклаште мо каен шога маншыла, комбайн могырыш кылтам кондышыла, шинчашкем вой пурыш, лукташ ок лий, коршаҥгын гай имыж денак пижын шинчын, кӧргыш да кӧргыш веле кая, азап!

Пеш чот орланышым. Нигуш пураш ӧрмем дене Семон Толийлан ойлышымат, ялыш имньым кушкыж кудал колтышым. Осып Метрий Эчукын аваже гына тыгайым луктын мошта. Чулым шем кува, вичкыж капан, вавай гаяк поро-поро. Эре тупем гыч вӱчка. Рушла ок мошто. Салтак машина пӧрт ончыланышт лӱкеш пижын да шофержо орава йымак пышташ капка оҥам налаш тӱҥалын улмаш. Ужын да куржын лектын, тыге вурсен: «Капка йымал оҥам почом трогый, пий льоп-льоп, пий льоп-льоп!.» (Пий коштеш ато, маннеже улмаш).

Окнам тӱкалымылан шкеак лекте: самырыкше ешыштыже малат, а тудын омо кошкен. Капкам почын, кудывечыш пуртыш. Ончалынак палыш веле: вой! Вуем кок велым кучыш, чак лие, йылме вуйжым шинча шелшыштем кок могырыш коштыктылеш. Вот, айдеме йылмын тамжым, йӱштыракым, мый тунам шинчам дене тамлышым. Шукат ыш эрте, лукмо войжым копашкыже пыштен ончыктыш. Кузе таум от ыште, кузе от йӧрате?! Йылмемже веле токмак, тудын гай писе огыл. Тау, вавай, нигунам ом мондо.

Купсола, Купсола... Шортарыше, индырыше, мыскылыше, ойгандарыше – тыгае тудо шукыж годым, но южгунам ават дечат утларак йӧратыше... Эре мемнам илаш туныктен шогет. Пӧрт гай пӧрт, урем гаяк урем, палыдыме йот еҥлан йокрок-йокрок шӱкшӧ пече, шолдыргышо таве, урем пуракыште йӱштылшӧ чыве шинчашкыже логалеш да омыжо шуын уэштеш дыр. А тыште илыше еҥын шӱлалташат жапше уке, койдымаште мо гына лийын ок пыте... Пел чонетым пыштышым «Авамланде» романыш, Чолпан курык – тиде Карман курык, пулатньык-шамычын кӱвар чоҥымыштат Пӧтыр Иванын да курскайын негыз пырням кӱзыктымышт гыч шочо. Черновмытшо ме улына: авам, ачам да мый, «Марий коммунын» собкоржо Чернов, эше тудын автор йолташыже, кок роль иканаште... Кызытеш изи илышем умбакыже шуйна.

Визымше класс – нине ынде тӱҥалтыш ныл классет огыл. Тушто Григорий Герасимычым шкенжымак чуч кычкен огыт кудалышт ыле гын, ынде почетым ише-ет! Шуко предмет ешаралтеш, мочол у туныктышо толеш. Школым алят чоҥат. Таче тушто шанчашым погыктат. Вавайлан ора намиен кышкем, тек кудешыже вараксим-шамычлан куанашышт олта. Биологийым туныкташ тӱҥалшашлык Олыкъял марий Александр Павлович Сошин, кӧ визымше классыш толшашым да кугурак класслаш вончышым чылаштымат поген. Еҥ Колымаш Эҥер манме шеҥгек, Вончыдӱр коремыш, строй дене намиен, шуко вондерым, пушеҥгым куклен кондыктен да школ йыр шындыктен ыле. Шошымак эше. Уэш наҥгая дыр.

Пошкудо марийым вуйжо гыч апшат чӧгыт дене перен пуштшо Филипп Николаевич Белугин чурмаж гыч да сар гыч Ший Кол пӱям пӱялаш тӱҥалме годымак толын. Тӱжвач ончалын, тугайымат ыштен кертын манын, нигунам ушышкет ок пуро. Ме эре йырже пӧрдына. Йочам пеш йӧрата. Ну а каласкалаш тӱҥалеш гын тӱрлӧ йомакым – пылышетым шогалтен, сайрак шич веле.

Таче туддек эрденак Ленинградысе этнографий институт гыч ӱдырамаш кугу блокнотшо дене толын. Стенографистка – вот эше кузе ойлышт шол. Пӧртйымал кашта ӱмбалан учительскийыште кӱварым вакшме огыл ыле. Ме, Анис почиҥгасе шырнай-шамычет, йырышт погынен шична да паша каяш тӱҥале веле. Подылтыш ӱдырамашет, Выльыпым йомакче «кондицийыш» шуктыш. Блокнотешыже ала-могай кыри-гурим удыралеш – тиде тичмаш кугу предложений лиеш. Раз подылтыш уло, Выльып кугызай кечывалланат мӧҥгыжӧ ыш кай. Кандашылан эрдене тӱҥалын, кандашыланак кастене шым кужу-кужу юзо-волшебный йомак-шамычым каласкалыш. Тӱҥалме годым ӱдырамаш тудлан кугу марий йомакче ученый Четкарев деч саламым ойлыш – монден онал.

P.S. Тиде ушем дене кӱчыкын-кӱчыкын мыят тунамак серен наламат, возен шуктыдымыжым ушыштем кучем, тиде кызыт толашыме романем деч кандараш тыланда шымынек пуртем гын, кузе тауштеда ыле! Нигушан йоҥгалтдыме, палыдыме эн кугу шым йомак! Марий йомак.

Нине шым йомак гыч иктыжат нимогай марий книгаш логалын огыл, мый вараже нунын почеш Йошкар-Олаште МарНИИ-ште да монь архивлаште кычал коштынам. Четкаревын ватыжын ала тукымжо дене Ленинградыште аралалтеш, ешыштыже – ватыже колен гын. Марий фольклорист Виталий Акцорин тидым сайын пален. Выльыпын тунамсе шым йомакшым мумо, но пеш кугу оксам йодыт сулен налашыже. Тыран сату огыл тугеже?!. Мемнан гын, нуным колыштын, ӱпна ковыж да ковыж-ж ик гана веле огыл пӧрт туврашышкыла кӱртньӧ воштыр семын вийнен, вичкыж салтакла шогалын. Кесемлак черкыш мийымына нерген ойлымашке пуртенам ыле Выльып изайым, кузе черкым шалатыше бригадым поген. Нуно Каврий да Белугин Толийын тукымышт улыт. Выльыпын Гена эргыже Семон Венюк дене Кожлаер школым пытарышт, граждан авиаций техникумыш Казаньлан лишне Тоцкыш пурен, летчик ма, механик ма лийыч. Озаҥыште ма, мо ма почаҥыт. Семон Толийнаже Выльып Зикым йӧратенак ыле ала-мо, пошкудыжым. Зикын эше Толий шольыжо лийын, тудыжо чылт ӱдыр шочшаш пӧръеҥ аза шочын. Йочак, ушкалым шке лӱштен, тувырым мушкын, тӱрым тӱрлен, страпаен, урген – аважлан, пеш йорга ватылан, паша чылт ок код ыле – тугай томаша! Ынде ял вуйышто Выльыпынат, Семон Толиймытынат суртышт кодын огытыл. Ваштарешышт Милай ватат райрӱдыш ожнак куснен каен. Шула, шула Купсолана мучаш гыч, покшеч, чыла велымат. Тевак монден кодем. Выльып кугызай тиддеч ончычат шуко йомакым йомаклылеш ыле. Иктыжым ушыш сайын шыҥдарен шуктенамат, тушеч «Слезуана» йомак-поэмым кӱэштым, «Ончыко» журналеш Валентин Колумб куанен печатлыш. Тудо шкежат да мыйым ӱмыр мучкат ваҥен, сотараш тӧчышӧ, мыскылтышыш лукташ тыршыше «критикан-влакемат» шижын-умылен шуктен огытыл. Выльып изат «Декамероным» шке жапыштыже йӧратен окенат, тусо оҥай историйым шканже келшышын савырен каласкален улмаш. Литературын тиде шедевржым кидышкем кучен, сюжетышкем пернышымат, шолтымо рак гай чевергышым: итальян писатель Боккаччо, шӱгарыштет сырымет дене савырнен ит воч, пален омыл, товат. Мыланем ондакак лудашем кӱлеш ыле, вараш кодынам.

Ятырракак илаш пӱралтше айдемын илышыштыже шуко-шуко йыжыҥ лектеда.

Нылымше класс марте тунемме – тиде ик йыжыҥ, тыште ужар йоча пагытет гыч рвезе лийын лектат. Ужава мӧртньым Кугу пӱя мучашеш таляка леве вӱдеш тойын-шӧртньын волгалтше сӧрал орлаҥге семын кышкен кодат, тушеч ӱшвуй лектеш. Каврий Толият дневникыштыже кычкыралын вет: «Эшуйжо куна-аре!» Тиде татым чоныштыжо волгалтше поэзий йып пуэн. Эшуй огыл, ӱшвуйыс такше. Миллион ӱшвуй гыч мыняр тыгыде «уважа» лектеш, нунат шотешышт икшыве улыт, кечеш ырыкташ шаршудан ночкыш лектын возыт, выж-ж гына койыт. Меат визымше гыч шымше классыште рвезылыкын пулдырыштыжо лийына.

Ынде теле, тугаяк чатлама йӱштӧ пагыт.

– Ончыза, ура-а! Милай купым кӱнчаш экскаватор толын. Школ воктенак тиде купшо, иктаж кумло ошкыл веле, Милай ватын пакчаштыжак. Торфым лукташ тӱҥальыч. Тудыжо тыште могай шеме улмаш! Поче-поче машина-влак толыт, оптен каят, школ окна гыч ужаш лийме шӱгарла пасушко курык семын оралат, лым уке, колхоз паша шолеш. Таче изи гына курык ыле гын, эрла адакат ешаралтеш. Каврий Толий тыште ийготшо дене эн кугу Микале ден Когой деч вара, нуныштым мемнан денак армий деч ончыч туныктат. Каврий курык ӱмбалне Толямытын суртышто кече гыч кечыш кугу йӱк-йӱанан тумаса каен шога, ӱдырамаш-шамыч ӱпа-ӱпа пижыт, кредалыт, Каврийым ала-мо тавалат я каргат. Толяже лум йӧршан, шошо вӱдан пасушто йыдал йола мыйын семынак пареҥгым пога, крахмалым. Вара, садыгак ик гана нӧрымо гын, Лавыран олыкыш Кугу пӱя гыч урылт лекше вӱдан верыште кол кучаш топка, меат тугак ыштена. Ыштыран йыдал йолна мушкылтеш.

Толян тӱҥалтышыже – селькор пашаште. Йошкар-Олаште лектын шогышо «Рвезе коммунист» газет гыч редакций пашаеҥ тольо. Кӧ газетыш Милай куп гыч торф лукмым серен колтен, ик классеш поген шындыш: Каврий Толийым, Остром Саням, юнкор семын мыйым, эше ныл пионерым. «Ямде лийышкат», «Марий коммунышкат» саде торф курык письмалаштышт миен шуын. Кажне автор тӱрлӧ цифрым ончыктен. Икте манын – вич тӱжем тонным лукмо, весе – шымытым, кумшыжо кубометр дене шотлен пуйто. Каврий эргын колтымыжо печатлалтын: латкандаш тонн. Кудыжо чын? Туныктышо-шамыч лӱдыныт: ындо мо лиеш? Остром Санян райгазетыште коло вич тонн – эн шуко! Тыгаяк цифр радио денат увертаралтын. Очыни, Санянак миен шуын Йошкар-Олашке. Торф нерген возаш шуын омыл, тидыже сай, мый тыгодым Пушкинын «Деревня» почеламутшым марлаш кусаренам да саде «Рвезе коммунистышкак» колтенам ыле, ынде тарвата дыр манын, лӱдын шинчем. Тудыжым кунам марлашке, суасыш, мордваш, «ныне дикой тунгусыш», «друг степей калмыкыш» кусарен локтылман, мемнанжын, тыгыде калык-шамычын, шочмо йылмына кокыт уло: иктыже шепка гыч шкенан, весыже школ гыч – руш. Возо, кидет чыгылтеш гын, шке марий илышетым марла – патриот лият. Ялыштат тугак. Та-ак газетеш март тылзыште сатулан акым волтымо нерген Сталинын кӱчык «указ-приказше» лектеш, чӱчӱ тунамак «Марправдым» кычалаш тӱҥалеш, марла пӱтыркалымым огыл.

Редакций пашаеҥ толмын мо дене пытымым огыл палем, а тидын шумлык йоча коклаште газет черын утыр ылыжмыжым. Могай увер яллаште лектеш, тудым ынде шым-кандаш еҥ увертарен шога. Остром Саня тидлан верч тунеммыжымат чарнен шогалеш ыле, чылт селькор-ялкор лиеш. Заметкыжым «Марправда» гыч мӧҥгеш колтеныт ыле, возымо торешыже кугун гына ик мутым серыме: «Сухо». Мыланемат тидым ончыктыш. Шкеже пеш шыдешкен. Кумыр-шымырым поген, лӱмынак редакцийыш кучедалаш кайыш, шке праважым аралаш кумылаҥын ыле. Саня деч колхоз правленийыштат лӱдаш тӱҥальыч. Эн йорлын ялыште Остром Саня, аваже, Толий шольыжо, Лизук шӱжарже да аза илат, шкет пӧртышт Кугу пӱя ӱмбалнак клуб воктене. Акрет годсо шем пӧртыштӧ. Тошкалтышыжат уке эсогыл, но кум меҥган руш капка ала-молан утлен кодын! Ни пече, ни мо. Тетла нигуштат ик шанчашат... Ни вольык, ни мо.

Шуко йочаже мемнан кокла гыч тӱрлӧ редакцийын пычырик вашмутан серышыжым налаш веле возен. Казнан чапле письма калтаже, чапле печатян, кужу штамп палан толеш. Ӱпшалтешыжат казнала. Да кузе эше тӱҥалешыже машинка дене печатлыме серыш! «Пагалыме Юрий Иванович Галютин йолташ! Серышдам куанен лудын лекна. Чаманена, увердам газетыште кучылт огына керт, газетлан кузе кӱлеш, туге серыме огыл. Мерым ышташ колтышна. Туныктымо шот дене памяткым пыштена. Анкетыште кажне йодышлан раш серыза да мыланна пӧртылтыза. Салам дене – редакций пашаеҥ тугай-тугай». Тидыже пале огыл, кыргырйошт вела, умылаш ок лий. Очыни, серыш колтышо еҥже пыштен.

Шкежат вет ялыште кийылт коштшо рожын йолашан Юрик от ул, а кӧ? Кум мутан еҥ: Юрий Иванович Галютин... О, брат, тиде мом-гынат шога. Айдемын шкем шке пагалыме кумылжо шочеш, брат! Йолташ-шамычлан школыштет ончыктылат, тыгыде нолнер-шамычым тыгак ышташ таратет... Уке-е, тиде пеш кугу нерге, чер, чылт эпидемий семынак шарлыше. Но сайжат тудын шуко.

Ынде вет эре-эре газетым налын, лудын шогаш таранет: кӧмыт тый гаетак серат тушко, могай район, могай ял, мо нарген эшеже? Тӱрлӧ оҥайсырым пален налат, эн-энжым ойыркалет, у мутсавыртышлан юлгыжат. Йоҥылышым от ыштыл возымаштет, эре тунемат. Темыжым, темыжым вет кузе кычалат...

Коваште Япык Сергей Ойсим, кӧлан армийышкыже тачат серышым колтышым, пӧртылаш алят ок шоно ала-мо. Кожлаер гыч Марпа вавайын тукымжо лиеш, селькор-ялкор да поэт Сергей Эчан мемнан дек шуршыла писын пурен лектын каен колтыш: «Ипон-япон самурайым шукертак кырен шалатыме. Марпа аке, эргыч мо алят ок тол? Кайымыжлан шым ият эртеныс». Пурымыжлан лу минут шуо гын, уке гын, «ида ӱж ӱстелтӧрышкыда, мый Моркыш вашкем, редакцийыште погынымаш. Меже Ойсимда дене ӱчаш-ӱчаш «Ямде лий» гыч тӱҥалын улына ыле да пурен ончалаш лийым, трук пӧртылын, шонышым», – пулеметла тототлен кышкыш. Изирак вичкыж капан, арава шӱрган писе еҥ, чурийжым ончалат да кужу неран куголям шарныкта, пӱйжат тудын семынак пӱсӧ да тыгыде, пылышыже изи, вуйжо пелен чык-чык пижыктен шындыме гай. Изи шинчажат куголянлан келшен толеш. Тыпке шогымыжо уке, эре тарванылеш. Ме Кожлаерыш шуко гана коштынна, сандене кумылжо ломбо укш гаяк мемнан дек лывырге. Туге гынат ватыж дене сайын ок иле, пайрем шуаш уке, кредал толашат, пӧртыштӧ шикш-пурак нӧлтеш.

Онис Кузьман Йыван кочайын Поликарже Зинаида Степановнам налынат, «редактор – З.С. Анисимова» возыман «Коммунизм верч» райгазет толеш да лудына: Сергей Эчанын кажне номерыште кум-ныл изи уверже лектеда, эре адак почеламутшо. Лӱмжат тудын шуко: А.Сергеев, С.Эчан, Э.Сергеев, Сергей Эчан – тиде чыла ик еҥак. Выльып кугызай, кару йылман пулатньык, ик гана тудлан тыге ойлыш: «Эй, Эчан-Эчан, кудырвуй пелчан, шке улат кечан, возымет шечан». Чынакак, ӱпшӧ кудыргалшырак.

Визымше класс – тиде ынде тӱҥалтыш ныл классет гай огыл, маньым вет. Но тудланат тунем шуына. Уремыште сентябрь, кайык-комбо тӱшкан шокшо велыш тарваныме пагыт. Пакчалаште эн ондак куэ шӧртнялгаш тӱҥалеш. Ломбо лышташ верын-верын вӱр гай чеверга вара. Шӧртнялгыме лышташ толкын ваштар декат шуэш. Тунамже пакча гыч лекметак ок шу. А мемнан кугу мардеж тӱтан деч кодшо урем покшел куэнаже, шошым мланде топланымек, май копшаҥгым шырпатыште чапаж дене удырыктымо, ӱштервоштыр дене нуным йырым-йыр поктылмо гычак тӱҥалын, тыгай сӧрал марте йӧратыме, ниялткалыме куэнаже! Йӱленак шога вет, калтакшат! Саҥгашыже совым кризокла кучен, кечеш иктаж ныл гана Марпа ваваят ончаш лектеш. Вуйыштыжо марлан толмо жапшак пӧрдеш дыр, шонем. Тудат самырык лийын дык... Такше гын тидлан ӱшанашат йӧсӧ: лийынак мо тудо иктаж-гана качын тарантас гыч волаш йӧршӧ?!

Сентябрь Осып кувайын пӧрт воктенже Купсола ялланат эн кугу, эн кӱкшӧ – кузе тынар кӱшкӧ кушкынжо кертман? – топльым, пыл декак шуаш тӧчышым, оралгыкта, тушечат лопка лышташ-шамыч йогаш тӱҥалыт. Чыла вере лышташ поран тӱҥалеш. Лышташ йӱр йӱреш.

Сентябрь эрдене Олыкьял гыч, Кугу Шале гыч эн пеледышан, эн аныклыме сӧрале вургеман икшыве йогын Купсола вуйыш ынде корно дене толеш, тегак Карсакмыт пӧртыш, Кычыриймыт дек, ондакракше Ипат Иванмыт дек, Иван вате декат ял гоч да пӱя ӱмбач огыт кошт. Ынде мемнан у школ уло! Кугешнена. У пырнян, кишын-тамлын ӱпшалт шога. Чиялтен шындыме дык! Ынде Семон Толий кок гана веле мӧҥгыж гыч кужу йолжо дене тошкалеш – школыштат лиеш. Пеш сайын тунемеш тудо, эреак нылыт да визыт веле. Шукыжым визыт. Математикылан, точный предметлан мыйын кун уке, пеш ойгырем. Эре мыланем изложенийым, сочиненийым пу тольык... Географий, историй, Сошинын биологийже, Иван Алексейчын йылмыже да литературыжо пеш сайын каят, нунын дене чот келшен илена. Да эше вот немыч йылме... Тӱҥалтыште Алексей Никифырыч вӱдыш тудым. Азьял школышкат коштеш, тыгак мемнан декат. Иканаште тыштат-туштат туныкта. Сареш сусыргышо вуйыштыжо, лач саҥга покшелнак кугу-кугу лаке уло, коваштыже йымалне вӱр коштмо дене тиде вынем вола-кӱза, вола-кӱза, ик ганат лым ок лий. Немыч йылмылан тунар туныктен ыш шукто дыр, кузе ойла ыле фронтышто коштмыжым! Моло классыште чыла вере Александр Матросов нерген каласкалыме кечым эртарен.

– Айста Алексей Никифырч деч йодына, мемнан декат толжо!

Весе тунамак ылыжеш:

– Матросовын тушман амбразурым оҥ дене петырымашкыже шуэшат, тудо ызыра чот шорташ тӱҥалеш, манеш. Айста ӱжына, чынак, ончена ыле, кузе тудо шортеш. Чынак мо вара тидыже?

– Айыкше тудо ойлашыжат ок тӱҥал! – полмезыжат ушна.

Никифырчын урокшымат, шкенжымат йӧратена, тыр-тор койышан огыл, ныжылге, эре ачатла шыман кутыра, кӧн ачаже уло да таҥастарен кертеш гын. Кузе вет тудо сӧралын тӱҥалешыже... Кузе немычым пленыш налыныт, кузе окоплаште кредал коштыныт – сӱретлен пуа дык пуа-а!

Телым кугу чатлама йӱштаныште лие шол тиде.

– Урок пытымашеш Александр Матросов нерген чыла класслан иктеш каласкалаш толеш! – йоҥгалте чыла велым.

Моло вере ондак колыштшо-шамычат мемнан дек классышке шыҥ-шыҥ темын шинчыч – нуныштлан ынде Матросовын подвигше у огыл. Мутышт гыч, шыве-шывышт гыч умылалте: туныктышын шорташ тӱҥалмыжым да кузе шортмыжым ончаш погыненыт. Лӱмынак!

Шкеже тудо пеш кужу капан, пеҥгыде туп-вачан, изиш, пеш кӱкшӧ улмыжлан, моло деч ойыртемалташ огыл ыле манын ала-мо, пӱгырненрак коштеш. Кужу да лопка шӱргывылышан. Пеҥгыде пӧръеҥ. Йошт-йошт-йошт гына ошкыл колта, моло семын кыдал йымак ок тӱӧ. Полевой сумкаже эре вачыгоч шӱштӧ офицер кылыште кеча. Азьялышкыже тудо эреак мемнан пӧрт воктеч коштеш ыле да арака шолтымо годым да монь пуреден.

Ик гана кугу порананыште Азьял корнешыже йомын коштынат, пеле колен шушо, ияҥ-лумаҥ пытыше, тудо пӧртна воктен Огавий вавай дек первыйлан кычкырен пурен, тӱл-дӱл волгалташ тӱҥалме годым. Тудыжо, йомын коштшетым чыра тул гоч пурташ ушышкыжо пурен огылат, тугак омсажым почын. Огавий пел идалыкымат ыш иле, колен колтыш – амалжым кугыеҥ-шамыч тыге умылтарышт: так дене йомын огыт кошт, ия аҥыртара. Кушко первый суртыш пурет, тушто вара колышо лектеш веле.

Матросов Александрын сар деч ончычсо илышыжым, подвиглан ушым, вий-куатым погымыжым, уло илышыж дене подвиглан ямдылалтмыжым, тулык кушмыжым уэш ойлымо ок кӱл тыште, ме книгажымат верештынна, черет дене тымарте коклаштына колтылынна. Ынде пеш вучена, кузерак Александр Матросов немыч ДОТ воктек автоматше дене нушкаш тӱҥалеш, чоҥгашке...

Алексей Никифрч тушко шуо. Вот-вот ынде кынелеш герой лийшаш еҥ, ик минут гыч уло калыклан палышашлык пашам ыштышашлык, кийыма гыч. Да кызытак ынде подвигым ышта...

Лие! Алексей Никифоровичын тӱрвыжӧ лыве-лыве коштедыш – уло школысо йочалан вучымо тат! – шинчаштыже чыл-чыл-чыл койын, шинчавӱд погына. Але такше сеҥен кертеш чыла тидым... Немыч пулеметчикым сӱретлен колта, кӧжӧ але гына пӱчкын пыштыш пулеметшо гыч колтымо вулно шолемже дене курымашлыкыш лукмо геройын капшым.

Нимо денат ме, йоча-шамыч, утарен коден ышна керт. Сӱретлалтеш: кузе тудо пытартыш гана тарваныш. Та-та-та... пулемет рвезын капшым шӱткалыш.

Колышташ погынышо ӱдыр-шамыч шорташ тӱҥальыч, шовыч мучашышт дене умшаштым, шинчаштым петырен. Рвезе-влакше, ме, вуйым сакышна – ӱдыр-влак ынышт уж. Пинчакышкына чӱчалтеш мемнанат.

Алексей Никифоровичым шкенжым ужаш кӱлеш ыле тыгодым тыландат, кузеракын пеле чалемше кугу вуйжо чытырналтеш, саҥгаштыже лаке чӱчкыдын-чӱчкыдын мыланна тӱжвак койдымо вӱр дене темеш-вола, кузе вашке гына шӱргыжым нершовыч дене петыра, доска велыш савырна, шке шочшыжым тоен пыштышыла, вачыжым ӱлыкрак волта – вот тиде татым уло школ шукертсек ойла. Ынде меат вучен шуктышна, пӧръеҥын шортмыжым ужна. Ончена да шонена, кузе Кугу сарым шке кидше денак кучылт ончен, вӱрым тушан йоктарен толын, туныктышына амбразурым кызыт гына оҥжо дене петырыше Матросовым чаманен шортеш. Уке, тиде вес гана нигунам огеш лий, лач таче да тыштак веле. Нимогай тиде юзо артистын концертше огыл. Ача деч посна орланен кушшо икшыве-влакым, мемнам, сар годсо ойгына шортара. Да Матросов гаяк ачана ден изана-шамычын сарысе пӱрымашышт. Фронтыш кайыше кандашлу еҥ гыч нылле укеракын веле Купсолашкына толын шуыныт да...

Родо рожым кычалеш. Вавайын мут. Ойсим чӱчӱат авай ден Лина кокай семынак Кожлаер школыш коштын, родо лийше Матра кокаймыт, Сергей Эчанмыт дене мален илен. Матраже эре шкет тудо, вавайын ондак Купсолаш ашнаш налме ӱдыржӧ улмаш, изинекак тулык кодшым Кушак ешыш ала-кушеч верешт конденыт, вара тудо Кожлаерыш марлан лектын, марийже ондакак колен, тулеч вара пеле шаланыше шырчык омарта кугытан шем шӱкшӧ пӧртыштыжак почаҥын, чылтак нимодымо, чылтак тулык. Пакчаже лач Кожлаер покшелне, Ярча маныт уремжым, план пакчаже ерыш вошт лектеш. Мучаште, вӱд тӱҥалмаште, козыраҥше шӱман ошкыпу тоҥгак шога. Пушеҥге пеле гыч катлен возын. Кушанже ынде ӱштервоштырла кӱш нӧлталтше ужар шу темын. Кол модмым ончаш ызыра оҥай вер, улак, еҥ тыште ок кошт. Тушан шуко пиалан кечем эртарем. Шӱкшӧ вынер дене ургымо кошталтышым сер гыч варажым кучен кудалтем, кинде пудыргым ӱмбакыже шавалтет, армий виса нюго толын лектеш, вӱдшудо коклаште коштеда. Нӧлталатат, изи кӱмыж тыгыде кол лиешат. Ӱмбакыже шинчалым шавалтет, илемак ниялат – кийылт коштшо ялзак пийын гай ситмыж пагарет эре-эре пустас, Матра кокан ӱстембалныже шӱмге шолтымо ик-кок пареҥге веле йокрокын киялта. Иктыжым шканже кодыде ок лий. Шӱкшӧ пулдырыштыжо пудаште кечыше шокшмешакыште сукаражат пытен. Пылныше, сокыррак шинчаже умбакак ок уж, шукыжым кидшӱма ыштен коштеш. Лучко тумышан тиде мешакым монден, шоненам ыле, уке, муын налын, ястарен. Пундашеш веле пудыргыжо кодын. Кол денат мӱшкыр ок тем гын, Сергей Эчанын аваж дек куржын миен толат, пеш поро айдеме. Эргыже сар деч ончычат, туш миен толмекат эре книга пуэдымаште гына ышта – то ялыштак, то Арын школышто. Ойсим чӱчӱжӧ, Миклай Казаковшо, мемнан Линаже, авамже, Сергей Эчанже, Мирон Чойнжо тысе школыштак тунемыныт. Рвезышт мемнан семынак газетлаш ӱчашен серен киеныт. Лӱмыштым ала ужам шонен, тошто годым лектын шогышо газетым чумырымо подшивкылаште кычалам, мемнан клатыште, Купсолаштына, тошто подшивке шуко, «йа, йо, йу» дене сереныт тунам: «кайэм, мӱйан, пойан», Йул, йолко – елка олмешет, пеш ныжылгын шокта, тыгак кодшо ыле манын шоныкта. «Йамде лий» йоча газетымат иктеш урген коден чӱчӱ. Лудашыже могай оҥа-ай! Марий илыш, марий сын, чыла-чыла марий. Чынакак улыт тушто З.Кушаков, А.Сергеев фамилий-влак. Школ илышым сереныт. Йыдал налаш оксамат колтеныт дыр, тидыжым Остром Саня гоч пален шогем, почто переводшо шуко погынен, теҥге гыч кумло ырший марте вола-вола-вола, вара иканаште лектын шинчеш кок теҥге, кумытат коеш – тидыже кугу окса. Очыни, заметкет кӱлешанрак да кугурак гын, тылеч шукымат шындат. Мыланемат ик гана ныл теҥгеаш гонорар толын ыле. Гонорар! Так окса огыл. Пашадар дене лугымо ок кӱл тудым. Мыйже кроссвордым ыштенам ыле «Молодой ден рвезе коммунистыш». Эн пытартышлан вич букван мут кӱлын. Дефисан ок йӧрӧ гынат, «Нугу-ё» книган лӱмжым шындыде ыш лий, «ё» мучашаным тегак кушто верешт кертатше, ну? Чылаже 44 мут пурыш. Семон Толий «Рвезе коммунистым» шӧрынат ок ончал, эреак «Огонек» журналыш веле колтеда. Вашмут кагазшат, печетшат, камверкыжат Йошкар-Оласе гай огыл, эшеат ошырак, йылгыжшырак. «Уваженьыштат» кугурак: Анатолий Егорович да Анатолий Егорович... Школыштат вара нерым кӱшкырак нӧлта: «мыйым «Огонек» журналат пала. Мо тиде «Ямде лиет» мыланем, столичный кроссвордистлан?» Вот вет кушко шуын.

Пушкинын «Деревня» почеламутшым кусарен колтымылан «Рвезе коммунист» деч вашмут укеат, ару конвертым налын, адресым серен, газет лӱмым кугун шындышым: «Рвезе коммунист». «Т» мучаш буквалан укшан-укшан шугыньым сӱретлен кучыктышым, тудыжо вара вачӱмбакше пыштыш, вес мучаш «Р» буквамат эртыш. Колтышым тӱҥ редакторлан: «Мыйын да Пушкинын почеламутлан, кусарымылан, вашмут уке!» Пел тылзе гыч толе-еш! Вот, мыйын возымаште мыскара кугу верым налын шога гын, тудо тӱҥалтыштак иланен, ӱмыр мучко шуйна. Саде вашмутын сатирыже, сарказмже кугу ыле: «Пагалыме Юрий Иванович! Александр Сергеевич Пушкинын «Евгений Онегин» романжымат «Деревня» семынак мыланна вашке гына марлашке кусарен колтеда гын, пеш сай лиеш ыле, номер гыч номерыш печатлаш тӱҥалына. Мучаште вара «Ял» почеламутшымат пералтена – чепуха, тудыжо кугу вержымак ок нал. Туге шол, сылнымутан произведений гыч марлаштыже нимом шындаш. «Борис Годуноват» марлашке пеш сайын вочшаш. Кусарыме лугыч каналтымыла, ялыштыда те, пионер-влак, мыняр тонн кайык терысым погенда, экскурсийыш кушкыла коштын толын улыда, «Родина» колхозыштыда ял калык могай пашам ыштен шога, тыгак школ илыш гычат серен колтыза. Роман деч вара тидыже ок кӱлла чучеш гынат, ял озанлык пӧлкана у уверым йодеш, тудымат чаманыза». Да кугу кидтамга, умылаш йӧсӧ. Кӧн фамилийже? Куанышым: ушан-шотан-шамыч ыштат! Палышым: поэт Борис Данилов.

Немыч йылмым туныктышо Алексей Никифорович Александр Матросовын подвигше нерген каласкален, мемнан школым шортарен кодышо, ынде Азъялыштыжак веле туныкта, мый тудым такше ялыште эреак ужам: эрдене пашашкыже полевой сумкаж дене мемнан пӧрт воктеч пакча шеҥгелсе йолгорныш лектеш, кастене тушечак пӧртылеш. Тудын олмеш немычым туныкташ Семисола велым качымарий Гурий Иванович Лавреньев тольо. Ну вет ылыжна тудын годым! Самырык – самырыкак, шке немыч йылмыжым, мыйын ужмышудымым, – ачамже фашистмытлан кӧра пӧртылын огылыс! – йӧраташ таратен шындыш. Визымше классна рӱжгалтеш, ӱдыр-шамыч гӱжланат: урок деч вара кажне кечын концертлан ямдылалтыт. Гурий Иваныч моло класс гычат сайынрак мурен моштышо-влакым поген конда, баянжым кучен шинчеш. Пӧрт туврашым да леведышым кӱшкӧ нӧлтал колтышашла лӱшкена, пырдыж пырнят мурен гына кия. Сольный номерлам ямдылат, дуэтым ыштылыт. Платник да йомакче Выльып кугызайнат тольо, тудын леведме кӱвар мучко рвезе-шамыч тывырдыкым йолышт дене тавен налыт, кӱвар кашта кузерак лыдырга – онча.

Гурий Иваныч кӱкшӧ капан, шемалге чуриян, чулым айдеме, тӱрвым оҥайын тарватылын, ала-могай ик йӱкым вес семынрак савыркален кутырышо еҥ. Парнялаштыже мурын тӱтан мардежшак ила, очыни. Баяным налын шинче гын – чыла!

Омешемат тиде шуко полдышан баян коеш. Гурий Иванычынак. Школыштына тудын пош ӱмбакше ала-кӧ чернилам велен, палыже кодын. Кугу Шале ял гыч тӱҥалын, пуйто Купсолашкыла пасу мучко шке шоктен каем. Мый шоктемыс, ушдымо! Купсола школ вуйышто пушеҥгыла, пакча чашма воктеч ошкылам. Вашлияш манын, урокым лугыч кудалтен коден, ӱдыр-шамыч куржын лектыт. Мый нуным омат ончал, Анис полкышкыла волем, пӧртем шӧрынрак ужын-шижын, тушанат ом шогал, Кӱшыл полкыш каем. Коклан шеҥгек савырнем. Пыл семын калык толеш. Метрий Санюк ваштареш турня шӱян таве гыч вӱдым лукташ тӧчен шогылтшо Маний, Чурки Маний, ведражым кумыктен шында, воктекем шогалеш, почешем мурен мия.

Ял тарванен мыйын кӱдыратлын шоктен моштымемлан. Пашаштым кудалтен, мемнан кампаньышкак ушнат. Чонемже кузе мура, кузе юарла тыгодым – ончыкташ тугай мут уке. Омыштемак шонаш тӱҥалам: тыгак лийже умбакыжат. Ит пожалт, манам шканем, шинчатым ит поч, окмак!

Пурт лиямат, чыла иканаште йомеш. Шинчам кумен кием, пӧртылташ тӧчем. Уке, йомын мыйын пиалем.

Шоктен ом керт, кӱвар тореш ма, кутышеш ма, тавалтышаш ыле! Мӧҥгыштӧ пеш тунемам да, нимо шот ок лек, эй, окмак, окмак. Чылаланат улам токмак.

Кугу Шале гыч Чурик Ивук, мемнан ял Мелна Васлий Микале да мый кумытын шинчена. Мыйже коклаште улам. Ивук пурла велне, Микале шолаште.

Гурий Иваныч перфект-плюсквамперфектым немычше дене йодыштеш. Иктат кидым ок нӧлтал.

– Перфектшым кодшо годым сайын тунемын улыда ыльыс. Плюсквамперфектше дене тендан адак мо лийын кайыш? – йодеш мемнан деч Гурий Иваныч. «Аха, тиде туныктышынан ала-могай йӱкым раш ойлен кертдымыже, – йӱдыкем дене шонем, -лач «р» ден «ф» коклаште аман? Изишак кӱлеш семын ок лек. Но утыр веле сӧралын йоҥгалтеш, на. Мый дечем ок йод гын, йӧра ыле!»

Чурик Ивук шеҥгечше шукш пурымыла коеш, тӧрштыл шинча. Адакат «визытаным» шулдын солалташ ваҥа. Кертеш ма, огеш ма, эре тыгай йӧнан татым вуча. Туныктышо, уна, шинчаж дене пеш кычалеш, кӧжын плюсквамперфект шотышто кеч изишак волгыдырак «перфектше» кодын. Чурийыме годым ик-кок мутым пелештен колтет гынат, тудо эре «визытаным» шында. Ик гана тыгай отметкым налат гын, ала-мыняр урокышто вара шып шинчен утлет. Кидым нӧлта да кӱшнӧ чытырыкта Ивукем. Апи-тупирак гынат, пеш кушкедеш ынде, кынелынат. Мӧртага! Кодшо арнян уло школ ече дене таҥасыш. Первыйлан Чурик Ивук тольо, йошкар тасмам оҥжо дене финишыште чолган койын шӱкал пурыш. Мый – кокымшо. Майкым нальым, ӱлыкшырак чинан чемпион майкым. Ече тоя кенета вожгоклашкем пурен ок кай да ом камвоч гын, икымше лиям улмаш. Кугу ерет, Карманкурыкет-мочет мый ече дене эр-кас тренировкым ыштыл коштам-ла!

Колыштам Ивукын ойлымым. Пеш кушкедеш, чолган коеш, пелыжым туныктышо йӱкын шарныкта гынат. Класс деч туныктышын «Кӧ пала?» йодышт коштмыж лугыч книгажым саде верыште лудын шуктен, киямат! Нине кок пунтӱрвӧ-шамыч келшен шинчыч, ужамат. «Перфект-плюсквамперфект» веле шоктат, уна.

Мелна Васлий Микалат Чурик Ивуклан, тыге урокышто лугыч кӧ улам манше гай тӧрштылмыжлан, сырен ила. Мыйым тӱкалта да карандашым кошаргыж дене кучыкта, ончыктылеш, ескыч, Ивукын шичшашыж тура теҥгылеш кошар вуйжо дене тура шынде.

Мыйжат налам ушдымешем, тугак ыштем.

Гурий Иваныч ойла:

– Шич, пять!

Ло-оп гына шинчеш мыйын Чурик Ивукем кошар чурик карандаш ӱмбак. Кынелын, мыйым чо-олт гына совен колта, шорташ, кычкыраш, йыҥысаш тӱҥалеш. Гурий Иваныч мыйым тыҥ-тыҥ-тыҥ ошкылыктен, омса дек наҥгая. Омса лондем гоч лектын возам. Мо лие – умылаш тӧчем. Шукат ок лий, почешем Мелна Васлий Микале да Когой лектын возыт, Когойжо умшам кугу-у-ун карен воштылеш. Нунылан мо, кугу улыт, вашке гына салтаклан каят. Так гына толыт да дисциплиным пужгалат. А мыйже, мыйже...

– Ит ойгыро, Юрик! Айста кевытыш каена, тый эн изи улат, кампеткым налына.

Ышташ нимом. Каена гын, каена.

Когой тӱжвалан шогалтыме ече тоям муын конда, класс омса ден пӧртӧнчыл пырдыж коклаш чымен шогалта, шолдыра пӱйжым койыктен шыргыжеш:

– Толмешкына Гурий Иваныч тышеч лектын ок керт, перфект, понимайш, плюсквамперфект, едрит-пошмач. Урок пытымашеш лач веле пӧртылына.

Тыгайрак весела, тунамак йӧрдымӧ илыш каен шога мыйын тений визымше классыштем. Туге куаненам ыле у школыш толмемлан... Ала-мо лийман умбакыже. Урок годымак то Когой кушкыж шинчеш, то Микале. Эреже шорташат вожылат, чонетше пеш йӧсын кычкыра гынат. Тунемме шотем кодын огыл. Вес партыш кусараш шуко йодынам гынат, иктат ушыш ок пыште.

Классыште веле гала, мӧҥгӧ кайымекемат Когой ден Микале мыйымак кычал толыт. Шуко орадым ыштылына. Семон Толий деч полшаш йодам, а тудо, отличник, игылтеш веле. Кузе полша тудыжат? Тыйын олмешет урокым ышта мо? Ик гана орадетлан тыге класс деч ӧрдыжтӧ коштат, вес гана.

Чынак, мыланем да шканышт кевытыште кампеткым налыт. Чынак, йыҥгыр йоҥгалтмылан пӧртыл шуына Кугу Шале кевыт гыч. Тольык класс омсана дек мияш лӱдмашан. Кӧргӧ гыч, уна, Гурий Иваныч пеш чума, шӱкен толаша. Тудо пире гай виян! Шро-оп шоктен, омса почылт кая, пырдыжым пера. Ече тоя пеле гыч тугылт возеш. Ырен-шокшештын, мемнан ӱмбак мугыль-ль ончалын, вурседалын, класс журналым коҥылайымак пызыралын, туныктышо-шамычын пыжашышкышт кайыш.

Адакат авам ден когыньнам ӱжыктат, тек авамже Токперде школышто туныкта, тыш эре коштын ок керт. А Марпа ваваем школыш ик ганат толын тошкалын огыл. Мутшо дене пеш чамана да...

Шошым чевер кече ончалят, авайын ушыжо кайыш: тетрадьлаште нимо шот уке: лавыра, лавыра да мучаштыже эре кокытан. Сумкаж гыч луктын, лучко у тетрадьым пуыш – яклака кагазаным, ошым-ошым, тыгайже школыштат иктынат уке. Чыла уэш возаш шӱдыш, ик шем тамга деч посна. Пешак намыслыш: кок ийлан кодат гын, пӧртыш толын ит шогал, илашыжат Когой ден Микалет дек кае. Нуным армийыш налыт, а тый йӧрдымеш кодат. На чернила, на тыланет у перо, латикымше номеран. Кушак тукымым ит шӱктаре. Мемнан чыланат туныктышо улыт. Тый гает хулиганлан вер уке тыште. Сеҥе шкендым. Школышто эн арун возаш тӱҥал, Семон Толиет дечат сайын. Ончыкто кертметым.

Модмым кудалтышым. Кум арня сайын возаш тунемым. Латикымше номеран, той тӱсан пером кызытат шинчаштем ужам. Сӧрале! Вара тудын номержым у вес перолаште вашталтышт, 86 лие. Диктант, сочинений эре ынде мыйын нылытан да визытан. Класс ончылно йылмым туныктышо Иван Алексейч кӱш нӧлтен ончыктылеш: «Юрикна пеш удан возышо ыле, а кызыт чыладам ончылтен каен, мо лийын Галютин дене, огына пале. А лектышыже теве тыгай!»

Точный наукышто шкемым сеҥен шым керт, шуко кокытан темын. Пытартыш урок толын шуо. «Галютин Юрийым, тудо ондак Кушаков дене кошто, шыжылан кодаш перна...» Чылан лектын кайышт. Парт коклаш шкетын шинчен кодым. Вуйушем шаланыш. Тӱня пычкемышалте. Вуйым кумык шуралын, ызыра чот шортам. Вара тыҥге-туҥге лектым, ала-можо Милай куп тӱрыш конден, ом пале. Тудо ынде путырак келге, торфым шуко-шуко налыныт. Кол пошен. Моло пӱясыла пальтка сур огытыл, олаҥге-шамыч, а шӧртньын волгалтше оксан. Микале, Когой да мый, урокла гыч поктен лукмо-шамыч, кагаз флотилийым колтен модна. Кугу оҥам кок велым кошартен, линкорым чоҥет, покшеланже тулым олтет да вӱдыш шӱкал колтет. Крейсерже, канонеркыже, баркасше, вес тӱрлӧ пушыжо темын. Парусник-шамычым мардеж линкор декат пуэн намия да нунет ылыжыт. Теҥыз кредалмаш каен шога: «Врагу не сдается наш гордый «Варяг»!

– Сдался! – манам, шинчавӱд деч кодшыжо нерым чыгылтылеш. Вӱдыш тура-а ончен шинчем. Тыште тымык. Шем вӱд. Пундаш уке. Ийын моштем гынат, тӧршташ ыле кызыт тушко, пундашышкак удырен волаш. Да лекташ огыл тетла... Могай мыскылтыш! Нылытан да визытан, а математика да тудын йыр мо эше точныйжо уло, виге плока. Уке-е, илыман огыл. Вургемым кудаш кышкылтам.

– Юри-ик, тунем пытарышда мо-о? – колам вӱдлан толшо Осып Миклай Зик деч, мемнан велнак почиҥгаште кок пакча гоч школ велыште илат. Ачаж ден коктын. Аваже шукерте огыл колен. Ынде чыла сурт да колхоз паша тиде шоҥго ӱдыр вачеш кодын. – Тӧрштынет ма тыйже? Келге, лектын от керт, йымалныже вӱдшӧ пеш йӱштӧ, куҥгыртен пышта. Тол, икмомак ончыктем.

Зик огыл гын, тӧрштем ыле, конешне. Шергашым ончыкта, але гына муым, манеш. Йытыра ший шергаш. Куанен шкеже. Ончем, кугу-у шем пий...

Вуемлан шыгырым кычалын, мӧҥгыштӧ кугезе кочан коваштым илен илыме окнадыме шем пӧртыш пурен, кӧргӧ гыч тӱкылалтын, ӱмбала шындылме ик яра мӱкш омарташ кадырген туртын, коляла пурен возам. Куголя пурен ынже керт – леведышыжымат ӱмбак упшалтем. Шортым-шортым да мален колтышым.

Нигӧм-нигӧм ончал ом керт, ужын ом керт, ик мутымат ом пелеште. Эре шып улам. Мемнан деч тораштат огыл Анис Санямыт ончылно ошкыпу коклаште шоло шога. Лаймыр ваштарешат, туштат, Ипат Иванмыт велне шым кугу ошкыпуштат чылаже шӱдӧ витле корак пыжаш уло. Эрденак ныл шагатланрак тарванат да ну карат вет, ну карат! Нунын коклаште гына ик второгодникат уке, сандене чыланат весела улыт.

Ваваят ок кутыро, мыйым лӱдын онча. Бригадир пареҥге ойыраш подвалыш колташ толашыш. Кумшо эр ни каем, ни огым ом ман, шинчашкыже нимом умылыде гай ончен кодам. Кече кужу, нимом ышташ. Чылан илат. Мый гына иленек колышо улам. Ала-можо кап кӧргыштем пытыш. Ньыкеште. Ом коч, ом йӱ, ом мале – ойгырем. Корак пыртлан карымыжым чарна да кӧргем утыр йӱлаш тӱҥалеш. Латикымше номеран пером кералме ручкам кучен шинчам, кагазым ончыкем пыштем. Мом возынем – ом пале. Так коркалем. Вара кок мут шочеш: «Корак пазар». Ушем волгалтме гай лиеш: а молан корак нерген сочиненийым возаш огыл? Но тудо книгасе гай ынже лий! Лекмешке возем, кузе нуно куанен кычкырат, игыштым ончат, пакчаште ворланат. Поснак шошым толмышт годым куанат нуно, пеш шуко гана окна гыч онченам, мом ыштылыт шке коклаштышт. Ик ойсавыртыш почеш весым тушкен каем, шуко гана уэш тӱҥалам. Вара умылышым: лектеш ма, уке ма, вошт-вошт, чарныде кӱлеш, вара вет тӧрлаташат лиеш, ешаркалаш, туртыктылаш. Мо тиде корак пазарыште мыланем ужо уло? Ни газетлан огыл, ни еҥлан ончыктылаш, кӧлан кӱлеш корак пазар? Туге гынат ик арня гыч тӱкыдымӧ ош тетрадьым почам, мо лекшыжым тӱрлӧ ластык гыч погем, иктеш чумырем шкемын мут кӱтӱм. Латикымше номеран пероэм шке пашажым тӱҥалеш. Ала-кузе ласкан чучеш, пуйто Иван Алексейчын урокшымак ыштем, йӧратыме сочиненийым шуем. Уда шонымашем иктат ыш код, корак тӱшкаш каен, шаланен пытышт.

Мо лектын гын, редакцийыш каен огыл. 1970 ийыште гына газет пашаштем тошто тетрадь кидышкем логалеш, «Ямде лий» газет пашаеҥ Валентин Исенековлан ончыктем – первый лудшемлан. Ылыжеш. Уэш ачалымекем, саде газетеш Пашкинан сӱретше дене пырля лектеш, тугаяк вуймутан: «Корак пазар». Тиде ни сеҥымаш огыл, ни айдемын ыштен кертдымылан ом шотло. Икте оҥай: мыланем чонышто эн неле годым шочын... эн весела корак пазар. Тиде коракат веле огыл, почиҥга калык йӱк, тӱрлӧ еҥын койышыжо, изи годсо сӱрет... малаш вочмо, пожалтме эреак коракын оркестрже дене, гимннажат корак гимн ыле. Палдарыде кодем гын, тунамсе илышна гыч ала-мо эн кӱлешанже йомын кодмыла чучеш. Адакше вет тиде изи пӱртӱс сӱрет йылдырий йылмем дене ик классеш кодмылан кӧра, иканаште чот шонаш тӱҥалме, мутланымым руалмыла чарныме годым йӧсыштӧ шочын. Кутырчык гыч кенета йылмыдымыш савырненам. Кӧргыштемак ала-можо вашталт кая...

Шижын-шижде, кече гыч кечыш сылнешташ, вес тӱрлынрак кояш тӱҥалше чара укшеран ошкыпу тӱшкан пайремже толын шуо. Эн ончыч тидын нерген пӧрткайык увертарыш:

– Чип-чип... Вучет-вучет да чевер кечат толын шуэш улмаш, чип.

Ошкыпу вуйжым кӱшкырак нӧлтале, вачыжым вийныктарыш, канде кавалан укшлажым рӱзалтыш. Ик пыл кучыш эртен кая, ошын-ошын коеш, пуйто каван кумдыкшым важыктоя дене виса. Кечеш чевергалше ӧрдыжан тугаяк вес пыл ора ала-кушкыла пеш талын чыма.

– Шогалза, изишлан, – ошкыпу укшлажым нунын дек савыралеш. – Каласыза, кушто улыт кызыт шочмо верышкышт толшаш шем корак, шырчык, турий, вырляҥге-влакем?

– Салам, ошкыпу! – шокта кӱшычын. – Вучашет шуко кодын огыл. Ик тӱшка шем корак эрла эрдене тыште лиеш. Молышт але мӱндырнырак улыт.

Шерын лекте тошто корак пыжашлам пушеҥге, шӧрын кайышыжым рӱпшалтен тӧрлыш, шаланаш тӱҥалшыжым ӱлык волтен шуыш, уым чоҥаш тек огыт мешае. Эрлашыжым йырым-йыр тымык печкалтмыла чучо. Тиде – шем пинчакан корак тӱча толын шуын улмаш.

– Кар-р, – каралтыш ик корак. – Могай туткар-р! Ӱмашсе пыжашем деч кум укш веле кодын, теле мардеж осал улмаш тунар-р.

– Нимат огыл, нимат огыл, корак чӱчӱ. Чыла уэш тодын, чымен шындет, чип-чип. Чонет гына чон олмышто чӱчкыжӧ, молыжо – чип-чип, – чогымата пӧрткайык.

– Пӧрткайык тулар-р, – пелашыжын ӧрдыжшым нер дене йытырайышыла, шаланыше пыжаш оза каласыш, – шыр-рчык р-родына тыланет омартаж гыч тӱр-ргалташ кӱштыш. Сита, мане, иленат тынар-р. Но лекмет деч ончыч омарртам эррыкте.

– Чип-чип, – пунан вуйжым кок могырыш пӧрдыктылеш пӧрткайык, вурседалаш ямдылалтеш, – ончем-ончемат, таче мутетын лачшым йомдаренат, чип-чип. Теле гоч орланымемат сита. Чевер кечым вучен шуктымек, омартам гыч омак кай. Шырчык шке толжо, вара чогыматена, чӱҥгедылына. Чип-чип. Тыге поктылмо чечен ок лий, чечен ок лий. Чаманаш кӱлеш. Мыят муным мунчынем, чечен игем ончынем, чип-чип. Шошо кечын, чевер кечын кумыл мундырам рончынем, чип-чип...

Шӧрынрак ончалят, пыр-р гына койо.

Чотрак йылгыжше пыстылан, шемырак тувыран, каҥгарак капан уверзе корак уверым кара:

– Изи корак, кокла корак, икмарда корак, кугу корак, шем корак родо-влак, кораквуй чыладам каҥашыш ӱжеш. Тӱр ошкыпуш погыныза, вер тушто чылаландат сита, кар-р!

– Могай тулар? Каласе, увер корак р-родо, мо вашкыкта тунар-р? – йодеш рвезыракше.

– Эше вует ужар-р, палымет ок кӱл тунар-р, – шулдырым шӱшкыктен чымалтше тӱча тӱр ошкыпу ӱмбак чоҥештыш.

Пушеҥге йымалне чевер кечылан йор-йор-йор йывыртен йогышо изи вӱд лум ужгам ӱштыле колтенат, ӧрын ончале. Шинчажат йылгыжалтыш. «Ошкыпуат олмапуш савырнен ужат, – чыр-чыр-чыр пелештыш шканже. – Олмаже веле ала-молан шеме, тарай тӱсан да монь огыл. У-у, могай шем олма аршаш. Шотленат от пытарыс. Адак кажне олмаже верыштыже ок шого, эре тарванылеш, чоҥештенат кая. Тыгайым мый але марте ужынат ом ул ма?»

Нелемыч ошкыпу парча-шамыч. Радамын-радамын, йыгыре-йыгыре ӱланат, кӱшанат верланышт корак-шамыч, шке коклаштышт пеш талын кутырат, кӧ кузе мӱндырч толын шуын, каласкалат.

Кораквуйышт мутым радамлаш пиже:

– Изи корак, кокла корак, кугу корак, рвезе корак, шоҥго корак – пӱтынь шем корак армий, смир-р-рно! Лийза шыпр-рак! Серкалыше ден перкалыше, эн кӱкшӧ парчаш верр-рланыза... Ме пырля мӱндыр вер-рлам эртышна. Пыжашым р-рончен, уэш пӱтыр-раш, муным мунчаш, пӱкташ, игым лукташ толын улына. Икте-весылан полшен-полшен, шеҥгелан кодшыжым ончык луктын, утыжден ончык лекшыжым почшо гыч шижтарен, илемым ачалаш тӱҥалза. Шочмо ял садерым осал шукш-копшаҥге деч эрыктен шогыза. Лыжга кумыланла койшо, чоян мырлыше пырыс деч шекланыза. Пыжашеш кеч-кунамат оролым кодыза, кеч ик пушеҥгылан ик орол йӱдет-кечет ойырлыде лийже. Кияр, кыне, чуҥгыла, реве, помидор нӧшмым, озымым пакчалаште ида логал. Уке гын йоча-влак пӱтынь пыжашнам ӱмашсе семын рожген кодат, рогаткышт дене кошар-р-тат.

Корак уверзе тӧтрӧтшым тӧтрӧтлыктыш, чапажым кормыжтыш да патырла карале:

– Корак ротылан кораквуйын приказше: родыжо родо, изиже кугу дене иквереш пырля-пырля вераҥза. Кутырымашым йытыран тӱҥалын, йытыран кошартена. Веран-вераныш мар-р-рш-мар-рш!

– Ура-ур-рр-а-а! – рӱж карен, корак-влак ошкыпу ӱмбач чоҥештен кайышт, иктын-коктын урем корно дене да пакча еда шаланышт. Вӱта ӱмбак шинчын, кудывечылам шымлен лектыч. Могай воштыр таза кия, таза нереш ишен-ишен, пыжашлан нумалаш тӱҥальыч. Ушкал кулапымат тупшо гыч кӱрын налаш ышт мондо.

Илемыштым йытыраен шуктымек, шырчык тӱшкам вашлияш лӱмын делегацийым колтышт.

Алят кугу лияш ом вашке. Мӧҥгыштӧ вавай вурса: «Шинчатшак тыйын ушдымыла онча, йӱла ала-молан, аватым орландараш шочынат, шӱйын йогышашлык. Меже эше тыйым, кольмеш пидын, тулыш тынеш пуртена, Юмым сӧрвалена. А тый вот мом ыштыл коштат». Шотленак пуа, мом ыштылынам: торогодник – икте, Лекандыр пакчаш ӱмаште пурен улыда – кокыт, туштыжо мом эре розмитледа? Каврий бригадир йолагай улат, манеш – кумыт, ават ден когыньнан мутым от колышт – нылыт. Учичыл ешым койдарен илет тольык. Купсола йоча от ул, Усола почкалтыш! Морко ситмыж!.. На, лапашым тод, тыйын йӧратыметым лугенам. Шӱш. Шӱльӧ шӱраш дене. Теммешкет тымыре, торогодник!

– Вавай, мыйжым шыжылан гына коденыт, тугежак ит лӱмдыл. Ызыра чот ямдылалтам. Санденак вет Каврийжым ужмем ок шу. Пашаш каем гын, чыла лугыч кодеш.

– Мый школышкет тыйын верчет миен омыл, шонет чай. Пеш миенам, пеш кутыренам, сӧрваленам. Такше нимогаят торогодник от ул. Шыжыланже тыйым молан кодымо, палет?

– Молан? – шинчам пашкартылам.

– А вот молан, – воктекемак шинчеш, пелчанла кечеш ошемше наймык ӱпем ниялтымыж дене коршаҥге удыралмыла чучеш, кидше тунар тормакан лийын. Мый тиде неле кидшым кучем да шӱргышкем пыштем, кыралтше авадыме пырыс игыла чучам. – Ит шорт. Ик ӱдырамаш туныктышет уло, лӱмжым ит йод, ом ойло. Аватым Токпердиныж гыч кондышаш улыт улмашат, мыйын верым налеш манын лӱдын. Пытартыш кугу каҥаш годым кӧм вес классыш вончыктараш, кӧм уке – шерыныт. Саде ӱдырамашет шӱктарен. Иван Алексеевичет ойлен – Юрик деч сайын возышыжат уке, Когой ден Микале верч математикым ыш керт тольык. Садак поктен шуэшыс, молан тудым кодашыже? Тетла Когой ден Микале огыт лий, армийыш налыт... Садет торешлана, манеш: шыжыланат кодем, да шыжымат вес классыш ом вончыктаре. Ольга Сергеевна педучилищым да Йошкар-Олаште педкурсым веле пытареныс, первыяк эргыжым туныктен моштыжо!.. Григорий Герасимычет тудлан пеш сырен, лектын каен, Ольган могайжым пеш пала тудо. Тыйымат тудак туныктеныс ныл классет марте. Моркышто саде ӱдырамашетын роношто йолташыже уло. Теве аватшым шкенан дек молан огыт кондо улмаш. Мый чыла тидым тудлан ойленам. Да кенета тыйын верчет ойгырымыжым чарныш. Мый, манеш, Юрикемжак тунем ок керт, школышто кунжо уке, шоненам. Туалгын тиде пеш сайыс, мыланем ӱчым гына ыштат улмаш тудын гоч. Ӱмбачем курыкымак сӱмырал шуышыч, манеш. Математикыже огеш кай гын, ынже кайыс, садак вараже ушым шында. Возымыжлан тау веле, мыяк таратышым ала-мо. Тетрадьшым шкенан школыштат, Токпердиныште, йоча-шамычлан ончыктылам: теве мыйын Юрик эргымын возымыжо могай! Пеш огыт мошто гын, Юрикым Морко кыдалаш школышкат кусарен кертам, тек вавайже дене ила. Тудо такшат вет тунемаш куд ият пелашак тӱҥалын, тек шке таҥашыже-шамычым поктен шуэш огыла, ик класслан ончылтымо-шамычым.

Тый тидым аватлан ит ойло, шӱден огыл. От уж тольык, кузе ме тыйын верчет ойгырена, шортына, коктын шинчына да. Тунем, уныкам, тунем. От тунем гын, еш илышнам купыш волтен колтет. Тунемдыме еҥ тунемшылан йол ӱшташыже пыштыме лапчыкак веле. Тунемме мо дене сай? Жича-погым, оксам, поянлыкым шолышташ лиеш, а вует гыч шинчымашым иктат луктын налын ок керт. Туддеч посна сай пашаш огыт нал, ӱмыр мучкет вара Пошымъер Опонькала еҥын окнажым кырен коштат: «Э-эй, таче терыс шалата-аш!»

Шинчам ӱштылам да вавайын оҥа гай лопка, тугаяк кукшо – чизиже лийын ала тидын, ала уке веле – пешкыде оҥышкыжо чывигыла пызнем да авамын Осып кувалан кутырымыжым шарнем: «Сергей ачамже мыйын коршаҥге кӱкшыт веле ыле. Авамже гын уло тӱням кок каван гай чизиж дене пукшен ӧрдыктарышаш гай. Шем меж ыштырже дене йолым пидын шында, пырня гай кӱжгӧ лиеш, тӧҥ-тӧҥ-тӧҥ ошкыл колта, эсогыл кӱварет лӱҥгалтеш. Коя тугай, ош мотор да кӱкшӧ капан. Пайрем годым пӧртыштӧ моло ӱдырамаш таваш тӱҥалыт гармонь почеш, а Марпа авайым огыт лук, кӱварым волтен колта ман лӱдыт».

Ынде мыйын вавай кочыртатылше кыне туле гай кодын, поро, осал, сай, уда кувавай, ик гана веле огыл, вожгоклашыже ишен, пушкыдо верем гыч ниялтарен. Шолтымо шӧрым малтен, торыклан шындыме пу вочкым пӱкен гыч шуҥгалтарымым налаш... Эше чотрак – нӧргӧ ораде годым шуко яшлыкеш окнаш шындыме помидор озымым кӱрышт шумылан... Путырак чот логалтымет ушеш эрелан кодын. Пӧртыш пурышо авам кидше гыч налам да вес гана озым дек намием улмаш: «Мамай, помийор ойымет тӱкен омой...»

– Шыжымже кузе лияш ынде? Тунем ямдылем такше. Умылаш лийдымыже тунар шукак огыл.

– У-у, чоя крис! Тый тунемшашетым пале, ямдылалт. Тунемме мо тугай – уэш умылтарен ом кий. Пырысла воктенем ит мырле. У-у, торгодник!..

Молан кычкыралтышым да почешыже кок точкым шындем? Адакат лӱмдылаш да кордылаш тӱҥале. Ну, шӱктарашыжат тале вет мыйын йӧратыме, авам дечат чот йӧратыме ваваем. Шӱмыштем иже кече чӱкталте: илаш могай сай!

«Ойсим чӱчӱ толешат, ужшашым мыланем ужыкта» манынам ыле ондак возымаштем. Ынде тудо йыжыҥет саҥгашкем керылте. Пером кучаш тунемме годсек вавайын коҥгамбалне шӱртым шӱдырымыж лугыч мом эргыжлан ойлаш шонымым йыгылен, серышыш пыштен, возен иленам, шке гычат ешаркаленам.

Кечывалланрак шуын тудо. Шолеҥер кӱртньӧ корно станций гыч йолынат, имне денат толын. Мыйже пӱя воктен лийынам. Йӱштылмӧ лугыч каласышт. Капем чытырнен колтыш: вестӱрлӧ илыш тӱҥалеш!

Ӱстелтӧрыштӧ Выльып кугызай, медалян, орденан пӧръеҥ пошкудо-шамыч, ӱдырамашыже темыныт – пурен кайышым илышемын вес йыжыҥышкыже. Волгыдо, вестӱрлӧ лийын пӧрткӧргӧ. Казна вургем, шӱштӧ тамлын ӱпшалтыт, духи, одеколон – йочан нерӱпш пийын гай. Первыяк тиде там куандарыш.

– А вот мой маленький писатель, – тӧр гыч, рушла ойлен, шыргыжалынрак лекте чӱчӱ, шоколад плитам кучыктыш. – Это он мне писал все эти годы, да-да-да-да!

Шоколадше, пурлат да, кылмыктыме ӱйла шолт шоктен пудырга. Пеҥгыде-пеҥгыде, тамле-тамле.

Кужу вичкыж кап, портупей йымалне гимнастерко, воштончыш кем... Ракш ӱпым шеҥгек йытыран ниялтен, лап пыштыме, ушкал нулымо гай. Лопка саҥга, вияш нер. Тичмаш ош пӱй радаман, кӱжгырак тӱрван, шара шинчан. Вавайынат, авамынат ӱлыл тӱрвышт шыланрак, мыйын веле вичкыж. Усола тукымын...

– Да-да-да-да, вот сегодня, сегодня только утром с поезда сошел, да-да-да-да... И давай пешком, давай бегом, родные места, понимаешь... Филипп Николаевич, прости, все марийские слова забыл за восемь лет, никого рядом не было своих. Знаю кӧршӧк, тулвондо, ава, ӱстел, кинде-шинчал – отдельные слова все знаю, оказывается, а как связать это все? Да-да-да-да, сулык? Это что? А-а, язык, вспомнил. Суртнаже, пӧртнаже... Нашему дому ровно сорок лет. Да-да-да-да, строить, строить...

Чӱчкыдын тӱйымӧ «да-даже» оҥайын чучеш. Рушла-марла, марла-рушла... Четлыкыш петырыме гай йылмыже пешак писын, чоҥештен, марий тӱняшке, марий йылмыш лекнеже, нигузеат ок керт – чаманет. Тиде вет лӱмын ыштылме огыл, ни мыскара, ни мо...

Вавай вараже ойлен: «Ойсим чӱчӱч салтакыштыже кантузитлалтын. Корем йымач тар печке-шамычым кӱшкӧ шӱкен кӱзыктат улмаш да пытартыш печкеже мӧҥгеш пӧрдын волен. Пудештын. Уна, манеш, кум тылзе возыде кийыш вет, лач тунам госпитальыште ушым налде пӧрдалын. Тый тидым аҥыра йылмет дене тӱжвак ит лук – учичыллан огыт нал гынат кертыт тугайым. Мыланем шкеак ойлен шинчыш, пеш йодын толашышым да. Пеш ӧрынам ыле: айдеме кунам марла мондышаш?

Мемнан коклаште кыл кугу: шӱдымыжым шуктен ит ончы-ян, воштет лектеш. Чӱчӱ руш школлан индешымше ден луымшо класслан ямдылыме кок кугу хрестоматийым кондыш. Пӧртым йоҥгалтарен лудын коштеш, кемже кок могырыш шытыр да шотыр шоктен коштеда, почеламут-шамычым ушышкыжо опташ ямдылалтеш. Маргарита Алигерын «Зоя» поэмыжым тӱя теве. Ынде мынярымше кече иктак. Мый шӧлдыравалне тудлан кончыде кием. Лугыч тӱкнен шогалешат, кӱшыч ушештарем. «Точно!» – куана, умбакыже кая. Мыйже шукертак шыҥдаренам, уэш-пачаш йӱкын рӱден толашымыж годымак.

Вара – Михаил Исаковский! Мурыжо шуко аман, да туга-ае. Тувраш кынелшаш гай яндар, пеҥгыде йӱкшӧ дене мура. Путырак виян йӱк. Та-ак шолен колта! Пырдыжат чытырна.

Кочкын шинчена икана эрдене нылытын. Шып-тымыкын. Совлам нулалме шокта. Шемшыдаҥ пучымыш.

Вочкышто пудештарыме гай та-ак иканаште чӱчӱ кужун-кужун, йомын-нӧлтын кычкырал колта-а: охо-хо-у-у-эй-яй-я-а-ай!

Пудалалтше гай ӧрын шинчена, совлам пыштенна да шинчанам каренна: ушыжо кайыш мо тидын?

Лоткыктен, парняж дене мемнам ончыктен, воштыл колта.

Ме огына тарване: мо тидын дене ышталтеш? Коваштем копыж-ж кынелеш. Ончена тугак. Огынат шыргыж.

– Сопкылаште ме, салтак-шамыч, икте-весылан, йӱкым пуэн, тыге кычкыренна ыле, – манеш. – Тушто вет эре курыкла. – Марла ынде сайын ойла, руш деч чӱчкыдӧ «да-да-да-да»– же веле кодын.

– Эргым, школыш йоча-шамычым туныкташ кайынет гын, тетла нигунам тыге ит ыштыл, – шекландара вавай. – Ӧртнам лукнет мо? Кӧ тыгайым школыш налеш? Локтылалтшылан шотлаш тӱҥалыт, уштымтурак! Мотри-и!

– Пеш шып иледа уке гын. Тендан дене чылт мланде йымак волымемла чучеш. Армий гычшат толмо ок кӱл улмаш ала-мо, пешак кодынешт ыле. Вот, тушто илыш гын илыш. Рӱжгалтыт! А тыште чыланат ала-мо деч лӱдын, туртын шинчеда.

– Тыят лӱдаш тӱҥалат, – манеш авам.

– Чыла палет гын, мом ме ужын улына... Чапле калыкшым кучен наҥгаен пытареныт, то войнашке, то чурмашке, – вавай ешара.

– Шып, авай! – чара мыйын аваем. Осып кувай пура да ласкаштына. Кочкаш шындат тудым.

– Ойсим эргым, Юрикым, шепкаште кийымыж годым, миен-миен, кугу парнят дене лоч да лоч саҥгаж гыч тӱчыметым шарнет мо? Молан тыге ыштет улмаш? Ындыже кеч тудым йӧратен ашне!

– Так, оҥай да тӱченам, – манеш чӱчӱ.

– Линажат обижаенак кошто. Э, чу, посылкым пеш шуко колтеденат, мыланна молан ик шӱраш пырчымат пыштен от ул, кеч ик шокшмешакым, ме вет пеш тыранын илен улына, пеле шужен.

– Тидым шоналтын огыл ала-кузе. Да-да-да-да, ик изи мешакым пыштенамыс, йошкар тӱсан ложаш гайым. Клатыште кычал пытарышым, а тудо уке. Авый, кушто саде мешак, мыланем пеш кӱлеш ыле.

– Кочкын улына, – манеш вавай.

Кӱдырчыла шоктен воштылеш чӱчӱ, тудым чылт умылаш ок лий але.

– Тамлыжак огыл ыле саде йошкар ложашет, – Осып вавай совлам пышта. – Ме тудын дене лапашым лугышна. Сой ложаш ала-мо? Дальний Востокышто веле шочман мо тугайже? Э пушкедам вет вараже. Сергейватшешкат куржталынам мане.

– Мыйын колтымо кагаз клейым кочкын улыда, вот мом! – утыр воштылеш. – Эх те-е! Салтак библиотекыште ыштымем годым...

Ну вет весела лие мыланна!

Тиде воштылмо деч вара иже шужен ий-влак мемнан деч изишак ойырлышт чай.

Икана мончаш олтышт. Вӱта шеҥгелне, ломбо йымалне, мемнан Шумат кочана трупкажым шупшеш. Салтакше гыч толшо дене илыш такше мемнан пӧртыштӧ чотак вашталте. Вавай ынде тамлыжым тудлан шунаш тӧча, мый ӱмылешрак кодым. Эветле пешак тудыжо, шылым огешат тӱкӧ, луым веле пеҥгыде пӱйжӧ дене пирыла нулта да нулта. Лина кокамат тыгаяк ыле: кӱчемдыш. Теве, шонем, кокам семынак кӱзым налеш да лу кӧргаш гыч вемжым ойыраш тӱҥалеш. Тунамак шонымем шукталтеш! Шӱржат йӱкшен пыта. Ончен йыгыжгем: шӱш, калер, мом йыгкален шинчетше?!

Первый гана чӱчӱ дене мончаш пураш пырля каем. Кудаш кудалтыш да лӧкамбак тӧрштыш. Ятыр пӱжалт кийыме деч вара куэ выньыкым пуштыльо. Мужыр выньык дене вавайлак ну кушкедеш шкенжым, ну кушкедеш! Корка почеш корка вӱдым шем мончасе чытыр-чытыр калитлалтше кӱ курык ӱмбак шолен колта. Чот-чот олтен вавайже, кӱ пудештылеш эсогыл, вӱд логалме годым гӱр-р шокта. Шӱлаш нимом.

Да первый гана колам мончаште тыге чот кычкырен, рушла чот мурымым. Кажне мутшым пеҥгыдын шынден-шынден, уло вий кертмын:

Исаковский, конешне. Пытартыш тиде арняште эре Исаковский кая мемнан хрестоматийыште. Алигер деч шерже теме, ала-кушто концертыште ойлен толмекше. Мыят «Зояжым» Олыкъялеш сцене гыч шергылтарен пӧртыльым шол. Пеш кужу поэме да, калык мыланем ӧрын ыле, совым чот кырыш.

Варажым «Эх, дороги, пыль да туман, холода, тревоги, да степной бурьяным», эн йӧратымемжым, шеле. Пытарыш да лӧка гычше ала-кузе мыйым ончал колтыш:

– Ты что это так? Йолаш дене мончаште, тыгай шокшышто, шинчет? А ну, снимай. Мужик тоже, мужика стесняется. Безобразие!

Лукыш туртынам, омсадӱрыш.

– Мый огым... мый вожылам...

Вожылмо – тиде мыйын патологий.

– Снимешь или нет?! Мы что, не мужики с тобой? А ну, быстро!

Чот пиже да веле, вӱр гай чеверген-чеверген, чылт вӱдкашка лийше, могыреш тӱвыт пижын шинче йолашем шӱдырал шуышым. Выньыкым кучыктыш. Когынек. Шкеже сӧснала сурлен кия, йырже савырнылеш, чатлама шокшым ок ончо, шотыш ок нал. Эше чот гына карал колта: «Биробиджан-Москва, спальный вагон номер шесть, боковушка семнадцать!» Тыгай поезд дене толын, туге шонаш кӱлеш. Таче йӱдым кынелтен йодыт гынат, кушан толмыжым ок мондо.

Кузе министр ден техничке икте-весе дене кид кучен огыт саламлалт, чӱчӱ ден когыньнанат тугак лекте вараже. Лишкем толын, нигунам вуем гыч ыш ниялте. «Кузе илет, шоляш, мом ыштет» манже ыле кеч. Уке-е! Лийым тудлан изи арестант, а шкеже мыланем – чурмасе надзиратель. Чонжак тугай: ныжылгылыкым, еш кокласе йӧратымашым ок пале. Титакет уке гын, тыйым огешат ончал, огешат уж, огешат пелеште. Ик ийлан иктаж кок гана «Да, тыге, ок кӱл» гына колам. Пыльгыжынат, сай лияш тӧченат онченам – садиктак. Ий гай чон. А еҥ дене ушет кая лывырге.

Сар пытымек, шуко жап Берлин оласе школышто, офицер вургемым костюм дене вашталтен, немыч йоча-шамычым математикылан туныктышо, чӱчӱн изи годсо йолташыже Чымапий Санюк пӧртыльӧ, детектор радиоприемникым, пычырик коропкасым, мӧҥгыштыжӧ келыштарышт, чӱчӱат пӧрдӧ. Пакчагутанеш да пӧрт вуй воктелан шогалтыме кок кужу вараш антенным шупшыныт. Ялыште тиде первый радио! Мыланемат Александр Тимофеевич Белков наушникым чиктыш. Карме шулдыр гӱжлымыла тушто йӱк шокта: «Говорит Москва, говорит Москва. Передаем «Полонез Огинского».

Кугу вашталтыш. Кресаньык суртышто йӱк йомшо шем воронкат огыл. Ялге темыныт. Электровий ок кӱл, батареетат, нимо деч посна ышта. Тек колышт кие.

Роно гыч мемнанат назначеньым кондыш – Кесемлак тӱҥалтыш школыш! Школ деч мӱндырнӧ огыл черке шога. Ме вавай дене лийынна.

Айдеме. Зосим Сергеевич. Чӱчӱ. Авамын, вавайын, Линан, тудын – ик вӱр, ик ава, ик ача. Мыйжат авам гоч нунынак улам. Ик суртышто илена, ик леведыш йымалне. Чыла иктыште. Но кажныже мемнан коклаште – посна планета. Койыш, кӧргӧ чон, шинчымаш, ыштыш-кучыш, йӧратымаш, ужмышудымаш...

Мо дене ила Ойсим? Сарым ипон велне эртарен, кандаш ий – манаш веле. Молан, тынар пырля ила гынат, кудывечыште, мыйын вашеш чӱч шинчын, поро мутым каласен, шӱргем ниялтен огыл... Эртак тидым ужнем: вот, толын, начар вачышкем кугу кидшым пыштыже да манже: «Сар годымжо кузе илышда вавает дене, йӧсӧ ыле вет? Серышетым эре налын шогенам, тау. Шич-ян тошкымо орван багажникыш, мый тыйым йӱштылаш наҥгаем. Молан мый декем мияш, чакемаш лӱдын илет? Ит йотышно, шоляшем, мо кӱлеш гын, йод. Мый вет полшаш эре ямде улам».

Кокымшо еҥын велосипед ялыште тудын лие. Икымшыже Микытан Чопайын, Райкан марийжын. Чӱчӱнжӧ шеме-шеме, Пензыште лукмо. У мут-шамыч тудын дене пырля тольыч: руль, педаль, насос, звездычко, шатун, ниппель, золотник да весат. Ах, молан чӱчӱжӧ мыланем Северный полюс? Шыде чурийым ыштен ойла: «Ит тӱкӧ! Мый тыйым, бандитым, палем. Кузе шогалтен кодем, тугак шогыжо. Парнят денат ит логал. Умылышыч?!»

Палас: садыгак тӱкем, йолташ-влак дене шӱдыркалена – нуно ала-мыняр пачаш толын, йыгылен, пекеш манын лӱмдылыт да виешак тарватем. Пӧртна шеҥгелне мончана воктеч Азъялышке Алексей Никифоровичын тошкен шындыме корныжо уло. А велосипед орава йытыра шереван, пуракеш тугай чапле кышам кода! Кудалаш тунемам. Чылан тӧчена! Ынже веле пудырго ыле, вара пӧрт гычшат лектын курж.

Почиҥга икшыве-шамычлан могай пиал толын – йол оравам шӱкен кошташ. Чыла вет йылгыжеш, юмашне! Йомак тиде, а илыш огыл. Тавален-тавален, мыйым сӧрвалат! Мыйын чонемже мамык гай, тореш лийын ок мошто.

Педаль пудырген возо... Кум сутка ынде чӱчӱ уке годым веле пӧртыш пурен кертам. Вавай шортеш: «Ит тӱкӧ ниможым, маньым вет. Тудо шучко! Кузе але ок кыре, ӧрам. Ынжак кыре ыле. Тыйжым ызыра чот чаманем да, нимом ыштен ом керт. Коч, уна, лапашым да пашашкет кай. Сарайыште шудо рожышто малет да, йӱдым лектын, шӱлышетым колышт коштам. От лӱд мо? Юмак аралыже тыйым – кумалам. Сӧсна иге! Нимом от колышт. Йолташет-шамыч верч вуешет ойго почеш ойгым пӱтырет. Нунылан мо? Чаманат, шонет? Семон Толиетымак нал теве. Шке кӱлешыштым тыйын ӱмбач шуктат да кеч вует дене тӱкале тыйже. Шкетын иктаж-кушко умбак лек да тек тунем ыле – тавалыше тӱшка ынже лий. Ӱмыр мучкетат тый еҥын кумылжым тыге шукташ тӱҥалат, очыни, шке вует ӱмбач. Илышыште пеш аҥыражак лийман огыл-ла тудо! Ну вет калер ората, молан нале шке чӱчӱчшӧ? Тый огыл вет пудыртенат резиҥге пашкар шамычан олдырчыжым – педальым вавай лӱмден ок мошто, уло тӱняже тудын марла тӱня, руш мутлан тушто вер уке. Ынде тупешет кӱрым пидашет верештеш. Садыгак пӱтырал куча але, теве мане ман».

Кеч-кузе шылын иле, бригадирым, куш колта, тушко коштмет дене, пашам ыштымет дене куандаре – «Мо лийын Кушак иге дене, порсын гай шымаҥын, мом ойлем, тудым ышта, ончыч тыгай порсынжак огыл ыльыс?» – садыгак мучаш лектеш.

Эрдене йолым пидым. Пӧрт омсана воктене. Чӱчӱ ӱстел вуйышто шинча. Одеколонак ӱпшалтеш, шеҥгекем толын шогале, пылышем гыч вӱр лекшаш гай корштыктарен кучыш:

– Йолым пидыч ынде. Тый эше кочнет, да?

Теве саде минутет! – лучо вашкерак тӱҥалже, мо лийнеже гын, тек лиеш.

– Ойсим, ит тӱкале, шке йочат огыл, шарне. Олдырчетшым весым шынденатыс. На, аважын оксажым пуэм, ит тӱкӧ тулык икшывым!

– Кай, шоҥго! Тый мом палет?! – торжан шӱкал колтыш. – Бандит! Ит пуро пӧртыш. Кай пий покташет. Шпана, понимайш.

– Кырен ончо теве, – вавай ямдак. – Ик гана перымешкет. Учичыл улат. Еҥ йоча дене школыштетше кузе шогылтат гын? Роношкет каен явитлена. Мый эргым улат манын чаманымаш уке. Сукара чон, сукара!

– Армийыште тыгай шолып пашалан гауптвахтыш шындат, – тудо кугун кутырышо огыл гынат, тӱрвыжым пурлын, чурий чытырен, пеҥгыде кидше дене мыйым омсадӱрыш тыҥ-тыҥ-тыҥ наҥгайыш, йылгыжше кем йолжо дене омсам брдӱҥ чумал почо. «Ынде чумалешак, мыйым ынде шеҥгечем ма, мо ма садак чот чумал шуа, – ик татыште волгалтеш ушыштем. – Саҥгам дене клат пырдыжыш керылт возам гын, вӱр йогаш тӱҥалеш. Вавайже вара, мыйым ужын, колен колта».

Ыш чумал, шӱкал шуыш. Вес гана тӱкен ончо, мане. Пӧртӧнчылнӧ кынел шогальым. Чыке шупшыкташ имне дене кайыман. Ик кече адакат туддеч посна эрта, тау.

Пӧртыштӧ чылан мален колтымек, ял ӱмбак тылзе лектешат, пӧрт шеҥгелне Азъялыш кайыме шаршудан корнышто велосипед дене кудалышташ садак тунем шуам. Рульысо йыҥгыр ынже йоҥгалт, чытырныме годым – вавайын меж чулкажым чиктем, – кеч пушт, мый тыгай прогрессым, велосипедым, кучылт моштышашак улам.

Лудшемлан. Таче 2000 ий, 23 ноябрь. Йӱд. Мыланем 61-ше ий кая. Шукертак научно-фантастический повестьын икымше ужашыжым «Марий эл» газетеш луктынам. Кокымшо ужашыже ушышто ямде, сӱрет-шамыч пӧрдыт: мыйын Игорь шольым, Ойсим чӱчӱн кокымшо эргыжым, чоҥештылше торилка Купсола гыч пошкудо-влак ончычак налын каен. Мо тудын дене умбакыже лийын шога, ужам. Возымем шуэш, кузе мемнан Мланде деч ӧрдыжтӧ вес планетыште илыше-влак Игорьым вашлийыт...

Тидым ыштен ом керт. Ачажын ала-могай шыгыр, лач шканже веле кӱлешым ышташ тунемше айдемын кӧргӧ негызшым умылынем да умылтарынем. Молан тугай еҥ, салтак гыч, шулдыраҥын, марий мландышкыже шочмо ялыш толын пурен, мончаште «Не нужен мне берег турецкийым», тӱнялан куанен, тӱжвалне ломбо вуй чытырнымеш патриотла мурен кертеш, да на теве – икшывым вуй гычше ниялтен шыматаш вий уке. Мыйже вет чонге тудым йӧраташ ямдылалт шогем, чылажат тудын мыланем келша – мотор, чатка марий, шкенан ял ӱдыр-влак тавалат, Маршанышкат йӱдлан кудал колта, Кугу Шальышкат. Пошкудыштат пеш пагалат, чылан дене тӧр, ушанын кутыра, нимо осалже ок кой. Но молан, молан тудо тыгай шке мӧҥгыштыжӧ?

Авторлан фантазий сюжетым, шке гыч шонен лукмо але илыш гычак налме геройым кучылтын, ойлымашым, повестьым чоҥаш утыжым неле огыл – ну, мыйын семын уло илышым марий синтаксислан, прозо ден поэзийлан пуышо да шке жапыштыже книга теҥызым шерын лекшылан. Эн нелыже – теве мыйын чӱчӱ, эше Лина кокай... Мочол пырля илен улына гын, чон шеҥгелнышт мо кия, от пале. Пӱртӱсым, лышташ да кайык-влак дене пырля помыжалтше йошкар ӱжаран эрым сӱретлен колташ могай сай... Да эшежым куштылго, чонетлан каньыле, ушетлан пайдале, молан манаш гын, тыйын ончыкшо могай предложений, муткылдыш шочшаш – ончылгоч от пале, сылнымут Юмет наҥгаен шога. Достоевский семын айдеме чонын лончылашкыже пурен, тудын тӱрлӧ пакызшым тарватылаш – вот, паша гын паша-а. А вет лач тыштак гына, тыгай пашаштак гына, мемнан тукымын ончыклыкшо, мо лийшашыже почылтеш. Тиде ончыклыкым писатель ужын, пален шогаш пӱралтын – кертшыраклан, конешне. Могай талантшым кӧргешыже пызырен пыштен да коштен мыйын чӱчӱ? Ялыште тудын изиж годсек могай ийыште, тылзын да числан, могай кечын лийын пожар, кӧ шочын, кӧ колен, кӧм имне чумал пуштын, кӧм тойымо, мо ышталтын, мо да кузе сӱмырлен, тӱтан мардеж пушеҥгылам йӧрыктылын да тулеч молат – шоҥгыеҥ-шамычат эсогыл туддек толын йодыт. Ушыжо – феноменал! («Феномен» гыч кызыт веле шочыктымо у мутем. Аммоналла шокта, тыгакак кодшо, чӱчӱлан пеш келшен толеш, энциклопедистлан, тидын шотышто тудо (адакат вес у мут – уникал.)

Юмо чыла-чыла тудлан пуэн: пашам, илышым, пагалымашым, варарак мыйын пытарыме педфакымат Марий пединститутышто тунем лекте, просвещенийын отличникше знакым. А тидын шоҥыш ала-молан Юмак шупшын налын туддеч ешысе йӧратымашым – мый декем веле огыл, шке икшывыже-влак декат, кум эрган, кок ӱдыран лие тудо умбакыже. Ик шонет гынже, Ольга шӱжаржын ала-могай Усола Йывук дене ыштыме Юрикшым такше тудо, Морко ситмыжым, молан йӧратышаш, верне? Мый тидын дене кӧнемат ыле. Но вет шке вӱржымат тугаяк йӱштӧ чон дене воштшо колта, иктымат шӱмышкыжӧ ок пурто. Да могай тудын палаш лийдыме шӱм? Пӱртӱсын пӱрен пуымо шӱдӧ процент уш вийже, талантше гыч айдеме шке ӱмыржӧ мучко кучылтеш лач эн изи ужашыжым. Теве кушто эше петырымаште кия Мландын пиалан илышыже. Чыла тиде талант олмеш лийже ыле йӧратымаш! Йӧратымаш уке гын, тичмаш пиалан айдеме уке.

Ну, пӧртылына чӱчӱэм декак, уке гын йӱкшен кая, тугакат йӱштӧ гынат. Могай прогрессым Купсолаш пуртыш эше тошкымо орваж деч вара? Да тудын черже, содык, рационализм. Шарнеда «Отцы и дети» роман гыч Базаровым? Шӱдӧ литератор-йылмызе кокла гыч ик врач-практикым ойырен налеш тудо. Но тӱням утарен кертшылан шотла. Ницше эше... Но кечын волгалтарымыже але пеш шагал. Тудо мландым волгалтара гын, поэзий айдеме чонын шокшо коҥгаже, тушан кинде кӱэш. Поэзий деч поснаже ик рационализм дене Гитлер веле шочеш, кеч ондакше тудат художник лияш тӧчен, а Сталин почеламутым возгален, эшеже духовный семинарийыште тунемын... Парадокс!

Купсола шаршудан уремлам, мучко ошкыпулам арала. Ужар мланде, пече, пӱя... Кугу Шале ял велым школ воктеч салтак вургеман, но вачыштыже погондымо еҥ ошкыл толеш. Тупыштыжо неле кугу котомка, кидыштыже кугу кагаз коропка, тудыжо эшеат неле ала-мо, чӱчкыдын кид гыч кидыш кусаркала.

– Мом тыге тӧпыртатет, Ойсим? – ӱштервоштыран техничке ӱдырамаш школ воктелан вашлиеш.

– Купсолам пожалтарыме ӱзгарым. Уке гын, мый дечем посна мален коледа! – вашешта да чарнен ок шогал.

Ӱдырамаш ӧрын ончен кодеш, парняжым вуйвичкыжыш тушкалта: «Тидат товорак аман. Коваште Япык Сергей йоча мом тӧча тиде?»

Пӧртышт деч Азъял могырышкыла кок уштыш мӱндырнӧ кок шулдыран плуг дене куралше Юрик кечываллан имньыжым вӱташ конден да шкежат мӧҥгыштӧ кечывал лапашым ниялеш ыле. Мут деч посна – шукертак йомын мутшо! – лук гыч ончен шога: чӱчӱжӧ котомка гыч ныл лукан кум кугу неле настам, электровоштыр-шамычаным, луктеш, ӱстембак шындылеш. Кугу коропкам ронча, муныла шекланен, уф да уф койдымо пуракым пуалкедылын, кужу йошкар яшлыкым шытыр-шотыр мурышо папирос кагаз гыч рончен луктеш, чӱчка веле, пеш куштылемын шкеже, да чурийже эрыктыме вӱргене под пундашла волгалтеш.

Куанжым нигӧн дене пайлаш ала-мо да, куш пурышашыжымат ӧрын. Пурлешт шинчыше рвезе А.Фадеевын «Молодая гвардия» романже гыч Краснодонышто сеҥен налме руш пӧртыштӧ немыч офицерын озала тышке да тушко койышланен коштмыжым шарналта. Пурла кидын кошар парняжым кугыеҥ потолокышкыла шурале:

– Ра-ди-о!

Вуйымат ыш нӧлтал йоча, ниможат тудын ыш тарване – ни кидше, ни шӱргышылже, ни капше. Кузе кочкын, тугак кочкын шинча.

– Радио лиеш ынде мемнанат. Ит тӱкӧ тудым!

Садак шып.

Кагазым вужгымдыльо, уэш петырен, левед шындыш. Пӧрт гыч лекте.

Куралаш пеш неле. Плугым винтылен-рончен-ачален, уш каен: шулдырым волтет – керылт шинчеш, Лесная имньыже шогалеш веле. Нӧлталат да талякан яклешт кая. Бригадир имне ӱмбач рвезым лупшыж дене шелын колтыш, могырешыже йошкар пале кодо.

Омса кылде-гӱлт шоктыш. Вавайже пура да кӱмыжым коҥга ончык шында.

– Мо ойгырышын коят? Шемкожла мланде пешкыде-ла, кайыкын чоҥештен кайымыж годым ӱяҥдыме дене веле ила, урвоч деч моло ок шоч. Ӱмбачше чыла шемрокла койшыжым шошымвӱд мушкын вола, шун веле кодеш. Куралашат уке такше, так гына пырчым ӱден, локтыл кият.

– Уна, бра-бргаирет, талякан куралат манын, лупшыж дене сӱретлен кодыш, – тувырым нӧлтал ончыкта рвезе.

– Чот чыташет перна тиде Купсола деч. Мыйын чоным луктын налын ыш керт да ынде тыланет пижыныт, – шукертак ягылтарен пытарыме каргеммут радамжым колта. – На, муным коч, шолтен шуктышым. Чечас ӱйым пуртем, ӱянмуным ыштена, кумыто лач веле лиеш, изи пагаретлан сита. Шоган дене йӧратет гойо. Чӱчӱтын кирзе шӱраш пучымышым темлымашем уке, от йӧрате. Но Корий Ивукмытын тидыжат уке, полдыран лем веле. Толмашешет шӱрым ямдылем. Лем деч посна илен от керт. Тидет адак мом нумал кондыш тыгайым? – вуйым ончыкыла тая.

– Радио, мане.

– Ит тӱкӧ ниможымат тиде сотананым.

– Ынде огымак. Ме огына кутыро.

– Бригадиретым шудалаш каем мо?

– Огеш кӱл. Ылыжтет веле. Чытем айда.

– Корныла пуал оварен да. Ӱйым шӱралтена тугеже.

Чодыра гыч Ойсим кок кужу варам конден, антенным пижыктен, ынде пӧрт негыз воктен заземленийлан метрат пеле келгытан вынемым кӱнчен шынден, тушко тӱрлӧ кӱртньӧ торым оптен, воштырым шупшын. Эрденак толашаш тӱҥалын.

Ӱстембалне йошкар яшлыкан, тӱрлӧ шуко волнан, пӱтыремпашкаран «Родина» лӱман радиоприемник йошкар кечыла йӱла. Иктаж пел шагат пӱтыркален толашыш – нимат уке, чыж-чож веле лиеш коклан. Пӧрдӧ, пӧрдӧ тӱрлӧ велым, уэш-пачаш кередыле. Да та-ак саде приемникым сырымыж дене мушкынден колта!

У-у-у! – тошто пӧрткӧргӧ иканаште сургалтеш: «...са, йодмыда почеш концертым тӱҥалына. Баян дене Никита Смирнов шокта».

– Эй, ончыза, кузе куржыт! – Юрик окнаш тӧршта.

– Мо куржеш, кӧ?

– Чыве-шамыч.

Пӧрт воктелан уремыште пуракыш Осып куваштын чывышт пеле урналтыныт улмаш. Кыдетлен-кыдетлен, урем гоч чошат, южышт окшаклен эсогыл. Уремым чокан-чокан баян шоктымо марий муро сем леведеш. Еҥ-шамыч погынен шогалыт, йоча-шамыч куржыт.

Вес кечыжын Кожлаер гыч Сергей Эчан ден Ойсим, Морко гыч толын, пырля пурышт. Чӱчӱн кидыштыже адакат ала-могай яшлык. Тудым почмымат Юрик йӱк лукде ончен шогыш. Посылторг гыч толын улмаш. «Москва» лӱман печатлыме машинке!

– Сергейыч, ынде тый «Марий коммунышкет» да монь возыметым печатлен гына колтылаш тӱҥалат? – шыргыжеш Эчан. – Пионер галстукан фотопатречетым «Ямде лийыш» семинарыш мийымына годым печатлышт, шарнем. Галстукетымат редакций пӧлеклен ыле.

– Тудо мыйын кызытат аралалтеш.

– Альыже от возкале ма, лӱметым нигуштат ужмаш уке.

– Ынде машинке уло – тӱҥалам. Первыяк але печатлашыже тунемаш кӱлеш. Тиде разбойник шалатен ок шу гын, – Юрик велыш вуйым лупшалеш.

– Тыйын ожнат чыла тӱкылымаште ыле. Шкежат вашке кӧгӧн лият, – воштылеш Эчан. – Туныкто тудымат, ит чамане. Приемникланетат яшлыкым ыштенат, уна. Тӱкылен налынат. Поч, чыла виш кодо, нимом вара ок тӱкале. Тый вет палет Кащей Бессмертный нерген йомакым, кузе тудын колымаш имыжым кычалыт...

– Пеш адак тудлан! – рвезын капышкыже кажне тыгай ончалтыш ведра дене йӱштӧ вӱдым кышкалеш...

Тау, чӱчӱ, машинке налметлан да утыжым поро огыл улметлан. Поро лият да шергакан ӱзгаретым шала-вула кучет улмаш гын, мый печатлаш нигунам тунем ом шу ыле, велосипед дене кошташ тунемме семынак. Да возашыжат ала ушышкем ок пуро улмаш. Кунар чот пеҥгыдынрак тӱкылкалет, тунарат мый вашкерак почедем, пайдаланем, вашкерак печатлаш тунемам – тый алят ик парнят дене чӱҥгет гын, мый – нылыт дене. Кужу теле кастене пурла кидысе ик парнят дене машинкым чаманыде шурен, орландарен шинчет, газетлаш заметкым, зарисовкым, корреспонденцийым колтылат, шукыжо пурталтеш. Мый куанен ончем вара – йымалныже «З.Кушаков» шинча, тиде эн ончыч тый шкежат огыл, тиде – мемнан пӧрт, лач тышеч лектын каен письматше. Тунар йӧратен ончем газетыште: «З.Кушаков». Лудшо еҥже тыйын могай улатшым ок пале, калыкыште лудеш. Буквалаже могай чатка, шеме улыт. Ӱпшынчам: «З.Кушаков», я ... Пиалан улам. Шкендымак, возышо еҥжымак, ужам, ваштарешла южгунам пырля шинчена, ик мутымат вашла огына пелеште гынат. Тый йочан чонжым пеш чот йӱкшыктарен моштет. Мый тыйым ом йӧрате манам гын, тиде чынат, чын огылат лиеш. Печатлышашын возен моштет – кузе чот сай. Но... Кесемлакышкет вашкерак кай! Машинкетым тольык тӱкылен ит кодо, ушешет ынже воч, ато вет, Эчан чӱчӱ манмыла, тыйын чылажат тӱкылымаште. Клатыште гын – клатыште, пытартыш кампеткетге, тыштыже велосипед, радиот, шинчалыкет, шкендын кучылтмо торилкатге. Вавай сакыретым кычалыктен, но верештын онал. «Аракажат уло, – манеш вавай, сондык шеҥгелне муын ала-мо. – Черле улам гынат, сакырым йӱлалтен, ырыктен подылаш лӱдым: трук Ойсимем кленчасе аракажымат, кабакшым, чыра дене висен коден?»

Мый гын тыгай чон олмыштет ынем лий: тек бригадир лупшалеш, тек моэм уло гын, весе шолыштеш, тыгеже пале: мыйынат ала-моэм сай, еҥлан келшыше уло, тек весе педальым пудырта да тудын олмеш мый сарайыште, пӧртыш пураш лӱдшӧ, ия толын лекме деч чытырен кием – весканалан урок. Но тыгежак, шке аватынак, шке эргыжынак аракажымат черле годым подылаш лӱдмӧ семынжак, мый шкемым йот еҥ ончылнат тыгежак ом шынде. Тидым мый эн чесле языклан шотлем. На вот, чӱчӱ, тыланет ойлымашем пӧлеклем. Лач тудо жапысе илышна.

Романыште ойлымаш

Пыртак шулдыргаш тӱҥалше луман кугу пасу корно дене колышашла ноен толшо ӱдырамашлан могай озыркан ойго, азап, нелылык, ситыдымаш, укелык, шӱмым кочшо мыскылтыш, шинчалан титакмут да шере-шопо манеш-манеш сар каен шогымо жапыште да варажат, латкум ий годым, пӱтырнен гын, вольнан сӱретлен пуаш мут ок сите, уке тунаре шочмо йылмыште, муаш ок лий. Кугезе-шамыч чодыра коклаште посна илем дене чумыргаш тӱҥалме годсекак мӱгыралт-лӱшкен шинчыше руш, татар, чуваш, одо, моло калык тӱня деч поснарак иленыт, нунылан сандене чоным кукшо уала ылыжтыше, еҥым ласка гыч кенеташте осалыш савырыше ойсавыртышан мутер кӱлынжат огыл. Йӱдшӧ-кечыже шке шотшо дене тыгыде йыҥгырым рӱзышӧ памаш вӱдлан калык чонын тымыкышкыже «революцо» манме пудыранчык веле шагат механизман бомбым пуртен пыштен кертын. Вараже тыге бомбо пудеште, калык онын шке калыкшым пытарыме шем пашаже тӱҥале. Марий олыкешат нигунамат тымарте уждымашын тӱзланен шогалше маке пеледыш-шамычым кылта ораш пидын наҥгайышт. Тымарте кучылталтше мотор марий мутшат кӱлдымашке лекте. Калык шке умшажым чот-чот суралтыш: от пале, мом арала пошкудет тыйын ваштареш, кунамрак шелше кумырлан Сибирьыш ужален колта?

Олюк Морко пазарыш теҥгече ныл шагат эрденак миен шогалын да черетым налын, тудлан кидешыже чиян карандаш дене 813-шо номерым возеныт. Кечшудо пундашым, пресс гыч колтымым, конден. Жмыхым. Шӱйшӧ олма тӱсаным. Кеч изишак да ынде киндан улмыжла чучеш. Шӱштыргышӧ луман тер корно латкок меҥге мучко йӧршын тын гыч лукто. Эрдене пеш йӱштӧ ылят, чот чиен, шальшовычым вуешыже пӱтырен. Ынде пел вургемже кӱлдымашке лектын, чылт пӱжалтын. Йолван шальшовычым вачышкыже гына шарен пыштен.

Ошкылеш-ошкылеш да шонаш тӱҥалеш, шона-шона да ойгыраш пижеш. Кок кутышын шортынат нале. Мутым нелын-нелын, йӱкынак магырыш: «Йывукем, марием, тыйже, айда, кокымшо кечынак сареш колен возынат чай – туге шоктыш, пырля служымо йолташет мӧҥгыжӧ письмам возен шуктен. Эргычымат, Йывук, тетла нигунамат от уж. Да ужынат отыл тый, мӱшкыреш кодын тый дечет. Сар Юмет деч йод, мемнамат вес тӱняш налже. Тыге орланен коштмешкем, воктенет шинчылтына ыле. Эргычшым, шкежат тый Морко Усола улат да, тыште, мӧҥгӧ Купсолаш ойырлен толынамат – ынде тый мӧҥгет от тол, мом Усолаштыже ыштен илыман? – Морко ситмыж маныт. Шкежат, тидлан ӱчым налмыла, кулиган лийын шинчын. Да вийже уке садак, лочо шинчен дык... Мом пукшемже, ну? Кушеч тудын вийже? Сар пытен гынат, нимо сай илыш ок тол. Шошымвӱд дене пырля пасушто, Купсола шӱгарла велне, колхозын шӱйшӧ пареҥгыжым поген коштына, лепошкалан йӧра... Икшывемже карум пуэн огеш керт да шолып ӱчым ыштылеш пошкудышто, тидланже вара тудым кырат. Кадыр Пондаш кугыза ден уныкаже пеш обижаят, кече вуеш уремыште эртымыжым ужыт да перкален колтат».

Але шуко-шуко нерген шканже шке да йомшо салтак марийжылан вуйым шиеш. Тиде корно денак вет марийже, Усола ял Йывук, армийыш каен. Сареш йоммо нерген кагазан уверже тольо да Усолаште, марийын мӧҥгыштыжӧ, илен ыш турко. Ава лийшыже «Икышвет ден когылянда теве налог пеш кугун толаш тӱҥалеш, куш пурена, – мане. – Лучо шкендын мӧҥгышкак пӧртылат гын веле? Аватат тушто шкетын ила, тошто суртым, кугу суртшым, кучен сеҥышаш огыл. Мемнан ялна коклаште латкок меҥге веле, тый садак толын каедет, мыят миен шуам...»

Авам эн чотшо эреак икшыве туржеш шол. Ялыште поро чонанже шукырак лийман гынат, тиде шинчашке иканаште ок перне, нуно пуйто йӧршын уке улыт. Осалже кызыт порым леведынак, садыгак чактаренак веле толеш, укешке луктеш. Ситмыж, тиде, так манаш, уто логар. Почкалтыш манмыже – ача деч посна шочшо икшыве. Пуйто ава йӧршынак пӧръеҥ-ача деч посна азам почкалтыш коклаш ыштен лиеш. Шонен ончо ынде... Почкалтышыже пӧръеҥым алмаштен, ескыч. Умылашыжат такше лиеш: марийдыме ӱдырамаш тура толшо пӧръеҥым почкалтыш лоҥгаш наҥгая да ончыклык ойган йочалан ӱма-ӱма негызым пыштат. Ача лийше вара тушеч вашке гына тӧршта, лийынат огыл вара тудо тушто, тыге веле шоныман. Вуй йыр савыркалет гын, айдеме-шамычын илыш йӱлашт нимоланат ок йӧрӧ. Кажне копшаҥгынат ачаже улмаште, икшывыжын кунам лийман огыл?

Шӧртньӧ – келгыште, пашкар – вӱд ӱмбалне. Олюк кажне мутлан шорташ тӱҥалеш гын, тидын марте и-и-и кушан шӱйын йога ыле! Ик парня гай икшывым Юмын закон почешак, марлан каен ыштен. Фамилийжым веле пелашыж деч ыш нал. Йоча тидлан шыдешкыш, школыш ачамын фамилийже дене веле каем манын, кок арня мӧҥгыштӧ шинчыш. Йодмыжым шукташ вереште. Тудо теҥгечат ачажымак йодо: кунам толын шуэш сарже гыч? Мый нимогай кагазланат ом ӱшане. Ачам колышаш огыл. Тудо, шкеат ойлет ыле, шкетынак тичмаш сӱаным черпыт гыч йӱктен, черпытшым кок парня дене веле авалта, манынат ыле. Шкеак вара саде сӱанмарийым кырен колтен. Тугай виян еҥ немычым шке кыра... Ынде латкум ий шуэш, тудлан эре ачак кӱлеш. Ача толмо йӱла пошкудо ялыште вес семынрак кая гын веле? Шоктыш: иктын сареш колымо кагазшымак налыныт улмаш, ныллыжымат еҥ семынак, шот дене эртареныт, идалыкшымат, кум ийжымат... На, шкежак вара, илыше, толын пурен! Сусыргенат огыл. Ала Йоргин ачажат пленыш да мо да логалын да?.. Ала проч кугыжаныш разведчик да?.. Ала тудын нерген нимом йодышташат, увержым кычал каяшат ок лий да?..

«Морко ситмыж» лӱмедыш ваштареш Юрик осалым ыштылаш тунемын, чынак. Ушет уло гын, озан пийымат, ял гыч ялыш ялзакла перныл коштшо ныл йоланымат, нигунам ит кыре, чонжым арам ит шыдештаре, тугакат неле илышым ила. Пийынат, йочанат шеҥгел ушыжо уло: кырышым, мыскылышым иканаште сеҥен огыт керт гынат, нигунам-нигунам огыт мондо, садак ӱчым шуктат. Тыге Юрикат ӱчым ятырак ыштыле. Йыштак йот пакча йыраҥым локтылеш ма, олмам кырен лектеш – пеленже ок наҥгай, ок шолышт. Телым пошкудын, йылман еҥын, тӱньыкышкыжӧ лапчыкым шӱшкын шында. Тудыжо мом ышташат вара ок пале...

Ава теҥгечат Усолаште ава лийшыжлан тидым каласкалыш. Тудыжо, шке пӧртшӧ гыч налог толмо деч лӱдын, поктен лукмылак колтен гынат, чамана, ойгыраш полша. Коктын шӱяш тӱҥалше шоганым эрыктен шинчышт, вара шуко йӱд лиймешке пижым пидыч. Латкок меҥге мучко йолын кайышет, таче ик еҥымат, имнян улазымат ыш уж, ыш вашлий.

Теве ынде шкенжын ӱдыр годсо ял вуйышкыжо, Купсолаш шуын. Ончал колтыш гын, ваштарешла нунын ешым тӱрлӧ семын ишыше, изи Юрикым шке Волой уныкажлан кырыктыше Кадыр Пондаш лӱҥга, Кугу Шале кевытыш кая дыр. Олюк, тудым умбач шекланен шуктен, коршаҥгыла пижмыж деч ондакак йырнен, шола велыш, шӱгарла могырыш наҥгайыше йолгорныш торлыш. Уке, умбакыже каен ыш шукто. Шоҥго еҥет почешыже пура, албаста!

– Молан мый дечем шылат, шешке? Морко ситмыжет умбакыже мом ыштылеш – ынет колышт аман? Пуштам мый тыйын почкалтышетым! Издерже дене, курык гыч волышыла, чывым тошкен. Судыш пуэм тендам, чурмаш шындыктем. Ӱмаште олма шолышташ почиҥга йоча-шамычым вӱден толын, ончылий шоганым кӱрын лектын улыт. Колен кертдыме тӱшка! Аваж волакеш шӱйын йогышашлык!

Ӱдырамаш шоҥгын кадыр тояж ваштареш – тудо вуй ӱмбакше теве-теве логалеш! – лӱдде пурыш, йолван шальшовычшым лум ӱмбак кудалтыш.

– Шкендым мый тышан пӱтырал пыштем! – мане. – Вилятым тиде шӱгарлаш наҥгаем да лум йымак чыкалтем! – теве тый мыйым куш шуктенат ынде. Кышкар гай суртышкет тулым чыка манынат от лӱд мо тый, а? Мыланем вет тыйын семын нимом-нимом йомдараш. Таче илена – йӧра, эрла колена – йӧра. Эше ик гана эргымым перет але уныкатлан перыктет – мане ман, южыш нӧлталам мый тендам, моло семын ӱчым шуктен ом керт. А тидым ыштемак ындыже, теве тыште, каваште Ош Юмо уло, а тушто, шӱгарлаште, Киямат Тӧразе.

Кычкыралынак колтыш Кугу Шале ден Купсола кокласе шӱгарлашкыла:

– Эй, Киямат Тӧразе! Улатак гын, колышт! Марийдымым, нимодымым, тыге тулык эргым гоч тынар толашымыжлан тиде керемет кугызам ик тылзе коклаште шке декет нал, тудын язык тестеже шукертак темын, ынде тӱргоч кая, нигуш пурышашыжым ӧрын, иле чонжо тудын кап кӧргыштыжӧ садыгак уке. Мландыже кылме гынат, ик пӧръеҥымат ом ӱж, огеш кӱл ик пӧръеҥ полшышат, мый кольмо дене огыл, а име дене тудым шке кӧргынчаш тӱҥалам, йӱдет-кечет. Мый тыланет тидым сӧрем, Киямат Тӧразе! Кольмат ок кӱл, имат ок кӱл, кӱчем дене пургедаш тӱҥалам, тольык нал гына. Южым локтылын ынже кошт! Тулык вате вуем дене каргем мый тыйым, аҥыра, виян, чаманыдыме, чондымо кугыза! Могай тый шӱйын пытыше кӧрган улат! Юмо ынже пӱрӧ. Юмем, мыланем тидын гай кужу ӱмырым ит пу, патырем годым нал. Мыйын ӱмыремат тудлан катен пу, шукырак языкым погыжо. Вик тамыкышкет нал, Киямат Тӧразе! Мутем колышт ик тылзе коклаште!

Так тошкышт шога келесыр, шучко еҥ.

– Тыйже туныктышо улатыс, – манеш вара.

– Кай, явитле роношко. Но тиде Юмо уло, садыгак мый тыйым южыш нӧлталам ындыже.

– Кай, тыйже мыланем тынар чот сырен илет?

– Мый денемже молан тынар толашет? Мый вет шкенан ялак ӱдырда улам, войнаш каен колышо кугурак эргыч денат келшен улына ыле. Почкалтыш, манат. Эргымым мый шкемын марием дене ыштенам. Шоям шойыштат, шоҥго сотана. Возалтме марием дене! Кузе туге «Морко ситмыж»? Нимогаят тудо ситмыж огыл.

Вот, сай денак ойлем тыланет: ик тылзе гыч воч да коло. Шоякетлан, мыйым икшыве гоч индырыметлан. Ӱмырет ынже лий. Кай. Ужмем ок шу.

Сип лумыш шкеак, ӱмылка деч савырнен, келын лекте.

Туге тулшолла йӱлен, почиҥга вуйыш шуын ыле, пошкудо вате вашлиеш:

– Тый, Олюк, Морко гычла толат аман, район рӱдӧ гыч. Кузе тушто калык? Очыни, кугу митингыш погыненыт?

– Могай митинг, могай калык? Мый теҥгечак, Морко деч кум меҥге лиеш, Усолаште авам лийше дене мален лектынам. Нимат колын омыл. Мо вара лийын?

– Сталин колен!

Тиде «Сталин колен» манмыже Олюкым вуй гычше ӱш денак перен пуыш. Шоҥго ӱдырамаш тыгат-тугат ончен шогыш да мут лукдымо Олюкым коден кайыш.

Тӱня пычкемышталте. Вуйышто пуйто кугу чаҥ кыра: «Сталин колен!» Кандаш ий тысе Морко районыштат, Роҥго вел Кугу Ашламашыштат тӱҥалтыш школлаште тыгыде йоча-шамычым туныктышо Ольган шинча ончылныжо изи ӱдыр-шамыч, пеледыш оҥан, пеледыш вуй-шамыч, пӧрдыт, концертлык мурым тунемыт: «Сталин – мемнан ачана, Сталин – мемнан кочана!» Тыгай ик концерт шумлык Купсола шочмо ялысе школжым кудалтен каяшыже да ӧрдыжтӧ пашам кычалашыже вереште, шарналтыш. Икана Сталинский Конституций кече вашеш концертлан йоча-шамычым ямдылаш тӱҥалын ыле. Калык тушман манын шындыме Олыкъял марий поэт Николай Мухинын ӱдыржӧ туддек мийыш, мый ачамын почеламутшым каласкален пуэм, мане. Олюкат шуко шонен ыш шого, келшыш. Тунемметак уло мо, йодо. Палет гын, каласкале-ян мыланем. Пешак сылнын йоҥгалтарыш Розук. Тӱткын колыштын, вуй йырже шоналтыш: молан тыгай чапле почеламутым концертыште лудаш огыл? А вет ӱдыржӧ садыгак шке ачажым ала-мо семын йӧрата, чоныштыжо ашна – тидланат туныктышо ваштарешла шогышаш гын, школыштыжо молан туныкташ тыгай еҥлан? Адакшым содержанийжат уда огыл, йорло еҥын ойгыжо... Тыгай ойгыжо кажне ешыште утыждене гын, тек ойла огыла.

Концертет ынде пеш кая. Розук ала-мо семын ошын чиен, вуйыштыжо – йошкар пеледыш. Авторжым ыш каласе, вигак почеламут гыч тӱҥале. Кужу почеламут. Ольган шӱмжӧ кӱлтка: палат але огыт пале калыкыште кӧн возымыжым?

Шеҥгелне пӧръеҥ йӱк шоктыш:

– Тидыжым ок лийыс, мо... молан... Шындымыс...

Чолак Микывырын йӱкшӧ ыле.

Моло иктат ыш авалте. Почеламут мучашлалте. Путырак чот совым кырышт.

Ну, туныктышын йол йымалныже мланде ылыже! Маленат ок керт ынде. Кунам ӱжыктат, кунам наҥгаят ынде?

Арня эрта, арнят пеле. Роношто вуйлатыше ала-могай погынымаш деч вара ӱжын пуртыш: «Ольга Сергеевна, тый сукарам коштен ямдыленат мо?»

Иканаште шӱм дене шиже.

– Ямдыленам. Тувыр-йолашемат ямде. Кунам толаш?

– Калык тушманын ӱдыржӧ калык тушманын почеламутшым лудеш... Сай огыл вет, ой, сай огыл. Тендан ял гыч икте толын ойлыш. Мыйымат куш кӱлеш ӱжыктышт. Такше арален кодышымла чучеш, тый гает сай туныктышым мый кузе йомдарышаш улам, тыге вет? Йӧра, тыят «колен возынат», мыят «коленам», нигӧланат ит шӱлалте тидын нерген. Ала эрта. Тудо шучко верыштыже палымем шинча. Юметлан кумал. Шып-шып-шып...

Эртыш. Юмо арален нале, ужамат.

Тиде увер деч вара мӧҥгӧ кузе эртымыжымат ок шарне. Ушыжо лач тиде уверешак веле пӱялалт шинчын. Шошо вӱдшор семын оварен. Урылташ верым кычалеш.

Пеле шаланыше гай кугу шем пӧртышкыжӧ пурыш, неле нумалтышым коҥга воктек волтен шуыш, кӱварыш волен шинче да мӱгыралтен гына шорташ тӱҥале.

Аваже, чулий шинчан, кыне туле капан шоҥге Марпа кува, нимоланат ӧрын шога:

– Ӱдырем, ӱдырем, манам. Мо лийын вара, Усола аватак колыш огыл дыр? Каласе, пырля шортына ала? Тудын чонжо такше сайжылан саяк, тольык тыйым налог кӱзымӧ амал дене шоналтыдегеч поктен лукто. Мо, ӱдыржӧ улыс тудынат, ӱдыржӧ марийымат пуртен кертеш да... Еҥ икшыве тушто молан кӱлат, кернак... Чыланат сай улына да, эреак еҥын кӱшеш веле мемнан сайже. Тудак колен колтен огыл гын, пеш йӧра ыле.

Пеш ызген шога тыгеракын.

– Уныкажат ок кӱл тудлан, тыят от кӱл. Но куане, эше мый улам, шочмо ават. Мый тыланет нигунамат тугай предачыл ом лий. Чарне шортметым, ӱдырем.

Эшеат изишак тошкышто. Олюк тугак шӱлышымат налын ок керт. Аваже тарваныш, кырт-корт койын, салмавондым нале:

– Каласет-огыт? Каласет-огыт? Каласет-огыт?! – перашак веле ямдылалтын тиде кыне туле, пушкыдо гыч тӱкалтыш.

Чылт улнымешкак ыш чарне шинчавӱд йоктарымым ава. Нерым ӱштын, мӱгырымӧ лугыч ойлаш тӧча:

– Сталин коле-е-ен... Сталинжат колен ынде. Сталинжат уке лийын да-а. Тугай кугу войнам сеҥен да-а... Гитлерым пыжашешыже пытарен да-а-а... Ынде тудат колен...колоткаште кия да-а...

Аваже – нимом ышташ. Шогылтеш, тошкыштеш, салмавондешыже эҥерта. Кузе чараш ынде?

– Мемнан ачана коле-ен, Сталин ачана коле-ен...

Кенета ызыра чот сырен кудалтыш шоҥго кува, пеш корштыктарышын огыл гынат, пушкыдо верже гыч огыл, ынде кап ӱмбачшак роведын-роведеш Олюкым:

– А-а-а, тый шке ачат колымекат тынар шортын ыжыч орлане, кугу йӱлер тый, кугу йӱлер! Ойгым шканже муын толын, огыда пале тудым, южирым, Моско азыренлан лӱргыжеш, уна, кереметешыже. Вожынпоч! Мо вара, колен гын?! Икана шочын моштен гын, коленат моштыжо! Тудо тыйын семынет пурсак мераҥла нолго комым нултен кушкын, шонет мо? Первыяк мыйым Ленин колымо дене пеле колымешкем чуриктареныт ыле... Ленинжат, Сталинжат нуно ик ияк улыт огыл мо? Те вет огыда пале, нунын деч ончыч мемнан тыште могай илыш лийын. Ноло кашак! Шо-ортыт эше. Пелеголышо тӱча. Сергей ачат ипон сар гыч толмо годым мемнан латшым кинде каванна шийде шинча ыле. Вара тудым пелыжым коля тӱен пытарыш. Тулеч вара иже Ленин да Ленин шокташ тӱҥале. Чыла мландым шупшын нальыч. Ныл гектар мландына гыч коло вич сотыкым ыштен шындышт. Могай жичана уло – чыла яришка-шамычлан колхозыш кайыш, кум имньынам, кок чомам вӱден луктыч, лучко шорыкым, кок ушкалым. Чылт ярак! Чылт кугу бандитла эрыктен лектыч. Ленинет тыйым, уланым, илыш шотаным, чылт чарам уремыш луктын шуыш, пеш палынет гын. Сталин огыл гын, саржат ок лий ыле, маныт калыкыште. Кӧ тыге манын, пел ял утла калыкым, шотан пӧрьеҥым, ушан ӱдырамашым, чурмалаш шындыл пытарышт. Ленин тӱҥал пуыш, Сталинет кошартыш.

Ала-момат кукшо чырала каткален пытара ыле тиде кыне туле Марпа кува, тидын годым школжо гыч Юрик толын пурыш. Кочкаш йодаш тӱҥале. Ужеш, кугыеҥ-влак коклаште пеш кугу чыве сар кая... Шыпланен шинче сандене.

– Сталинетак тӱҥале! Мыйымат кугу собраньыште ойлымемлан тевак поген налыт икана. Чолак Микывырым пеш кугун мыскылен пуэнам ыле. Манамыс, Сталинетше чыла калыкым чурмаш да войнаш кошартен пытара ынде. Самый вара тиде Сталинет колен колтен мо? Ой, Юмылан тау, Юмылан тау, колен кертын эше. Тудым ала-кунамак пуштын шуыман ыле! – лулеге дене кочыртатылшашлык капшым салмавондо тояш энертен, лыпланен шога ынде. Моткочак шыдешкен. – Мый, Юмо лиям гын, тудым вес тӱняшкыжат ом пурто ыле. Ит шорт арам. Языкыш ит пуро. Ала ынде илышна изишак саемеш...

– Тый нимат от пале! – лӱшка Олюк.

Уныка коклашкышт тӧршталтен мийыш:

– Школышто траур линейке лие, вавай, коленак тудо, вавай!

– Тудо кереметымак ойлена, – манеш ваваже. – Уна, ават пеш шортеш, мӱгыра веле.

– Ит вурсо тудым. Мемнан туныктышо-шамычат пеш шортыч. Уна, мемнам ондакрак колтеныт. Эре тыге колтышт ыле.

– Мий, так ит шинче, Ольга, эргычлан шокшо шӱрым пукшо, коҥгаште улненат пытыш чай немарсек.

Ава тарваныш, кынеле, шинчам ӱштеден, коҥга велыш нелын ошкыльо.

Йӱдым коҥга валне аваж ден ӱдыржӧ ончыкшым кузе илышашым ойлен кийышт. Юрикын ачажым вучышаш уке ала-мо, йомшылан да колышылан, сареш пытышылан, икшыве пенсым ешарымым кутырат гойо, миен толман. Военкомат гыч ӱжмым вучен киет гын, шот уке тудо... Адакшым, маньыч, Юрик дене кузе лийман ынде? Чылтак вет вуйушым колта, орадым ыштылеш.

– Ӱдырем, – ойым пуа Марпа, – шкежат школышто ыштет, от пале мо? Йочам кырен огыт туныкто, шыдештарет веле. Такше вет пеш ныжылге кумылан, тольык обижайымым ок чыте. Пошкудо Выльып чочойжым кузе йӧрата, уна, укет годым урокым ямдыла да йомакшым колышташ куржеш. Пулатньык Выльып пеш шуко йомакым пала. Тек коштеш огыла. Ит ойгыро тудын верч. Мый теве Юрикетым Юмылан ончыкташ наҥгаем. Сӱрем шуэшат, пырля налам. Кесемлак черкыш. Кызыт ынде мыланем ит мешай, тиде пашам ондак тӱҥалаш кӱлеш.

– Кузе туге «Юмылан ончыктетше», авай?

– Мутемже тугай лиеш. Ала чынжымак туге кӱлеш, кушеч палет? Кесемлак черкышкыже кайышашемат уло, шукертсек лийын омыл. Чылтак теве вашталтеш эргыч, мане ман. Тунеммыже кузерак кая?

– Плокарак гойо. Очыни, визымше классеш кок ийлан кодеш. Мо, туге лие-ла, Юрик пелен парт коклашкыже армийыш кайышашлык Когой ден Микалым туныкташ шынденыт. Нунышт туныктышым огыт колышт, урокыштак мемнанжыным кушкыж шинчыт да монь, шукыж годым пеленышт модаш веле наҥгаят, урок гычак. Класс вуйлатыше мыланемак веле ӱчым шукта, ужамат. Мочол ойырен шындаш йодынам – ок колышт, воштылеш веле. Мыйым тиде школ гыч луктын колташ тудак пеш толашен кошто да... Лӱмынак тыге чай. Шкенжымат Когой ден Микале огыт шотло дык. Нимоэшат огыт уж. Айда, кодшо веле кок ийлан, ом ойгыро, молан манаш гын, школыш тудо шым ияш огыл, куд ияшак мыйын пеленем коштын. Тыште туныктымем годым. Ушым шында да сайрак веле лиеш, шонем. Але молын деч изиракыс. Шке таҥашыже тек визымше классыште тудым поктен шуыт. Микале ден Когой дечат вара утла.

– Йӧра туалгын, ӱдырем. Ойгырышаш уке. Чынак вет тудо моло деч изирак.

Эрдене, мален кынелын, вуйвочым тӧрлатыл шогылтыт ыле, Осып кува, ваштареш пошкудо, окнам пералтыш. Пуртышт.

– Те огыда пале мо? – тӱҥале Юрикым изинекак, шепка гычак, чот йӧратыше ныжылге шоҥго еҥ, – теҥгече кастене Кадыр Пондаш кевытыш миен улмашат, толаш вараш кодын. Подылмыжат исак лийын ужат тудын? Манеш, шӱгарла корно тура шуынат, щӱдыр вочмо чер перен щуэн, пел могыр капше пашам ок ыште, тарватенат ок керт. Паралич ма, мо ма, мый тугайжымак умылтарен ом мошто. Тугайым такше шӱдыр вочмо маныт да...

Олюк ден аваже вашла ончальыч.

Тылеч вара аваже Токпердиныш туныкташ каен йомат, Йоргин илышыштыже шуко тыгыде вашталтыш лие. Ынде Кадыр Пондашын кок уныкаже тудым авырен кырымым чарненытат, чыла вере издер, ече дене лӱдде мунчалташ лиеш ыле гынат, лумжо веле вашке пытен кайыш. Кувавайже шке марийжынак ыштен кодымо кугу шем пӧртешыже ик парня гай уныкажлан школым шке почо.

Кажне еҥын шӱмжӧ эн ончыч, шона шоҥгыеҥ, моктымо мутлан почылтеш. Терген ончышаш, тиде полмезе ньога кузе коеш? Шӱрым кочкым шинчымышт годым мӱндырчынрак тӱҥале:

– Тый лудаш пеш тале улат. Тугак мо вара?

– Школыштат моктат такше. Изложений ден сочинениемлан эре нылытан возеш, – пыртак чевергыш рвезын шӱргывылышыже.

– Мый теве коҥгавалан кынем шаренам. Пешак пушкыдо ынде тушто. Кермыч капетым ок когартыл. Коля тулым чӱктена да тый мыланем йомакым лудаш от тӱҥал? Выльып кугызает теве тыгай йомак книгам пуэн колтыш, – ончыкта.

Икшыве тынар куана манын, шоҥго шоненат огыл...

– Вашкерак кас шужо ыле!

Тылеч вара ӱлылполко йоча-шамыч Юрикым чылтак йомдарышт: школ деч вара толыт, урокым ямдылкалат да капка декышт пернат – эре тӱкылымаште. Кычкырат, шургат – окнаште икгат ок кой. Омсаштат чӱчкыдын кӧгӧнак веле. Классыште уныка деч мо лиймым йодыштыт, тудыжо Когой ден Микале коклаште шып гына шинча, ӱҥышын пызна. Палат гынже... коваж ден коктынат йыштак гына Выльып-пулатньык дек йомак колышташ нушкыт улмаш...

– Школынат тыйын верчет шогаш шотшо уке гын, шкежат тый шкендым шке тӧрлен от мошто гын, ынде мый тыйым Юмылан ончыктем. Юмо дене ваш ыштем. Раз тый ондакше нигӧн мутымат колыштын отыл. У четрачеш возаш тӱҥалмекет иже тунеммым шонаш тӱҥалынат да, вараш кодынат. Тунемме иетше эртенат кайыш. Тугеже, мо, кок ийлан кодде... Кодде ок лий шол. Когой ден Микалетлан таум ышташет возеш тиде пашалан. Нуно кок ийлан кодашет полшышт. Пеленышт армийышкат кает ыле да, ийготетше шуын огыл. Туге вет?

– Каемат ыле дыр. Школым тетла ончалмемак ок шу. Илашыжак тышеч иктаж вес вере куснышаш ыле, – нюсла рвезе.

– Туштат тый шке дечет куржын от утле. Могай шочынат, тугаяк лият ынде. Кузе Юмо пӱрен – туге. Семон Толий йолташет гай чыла визытанлан тунемше лийнет мо?

– Тугай ынем лий.

– Молан? – ӧреш шоҥго еҥ.

– Эсогыл южгунам тудо урокышто але мӧҥго пашаштыже йоҥылыш лиеш да чылажымак каласен огеш керт гынат, тудлан садыгак визытаным шындат.

– Кузе туге лийын кертешыже?

– А тугак, кузе тендан, уке, мемнан дек Бронька толеш да налогетлан манын, ондален, чыла-чыла, мо тыйын шергаканет уло, пӱтынек курал лектеш, нимом кодыде, поген кая, пуйто чыла тиде закон почеш ышталтеш. А ниможат, вик шонен ончаш гын, закон почеш огеш ышталт.

– Тыйже, ньога, тидым кунам шонен муынатше?

– А ондакак, мый тунам эше коштынат ом мошто ыле. Тольыч да авай дене коктын кок йӱд шортын кийышда. Тендам нимо деч посна кодышт.

Кова йырым-йыр савырнен ончале – огыт кол гын тиде рвезын ойлымыжым?! Лӱдӧ, коваштыжлан шыр-р чучын кодо.

– Тый, мо, – мане вара, – тидым кызытат шарнен илет мо?

– Шарныде, кузе от шарне? Мый вет тыйын семын кугун илен омыл. Улыжат мыланем тиде шертне вондо иланыме кече гай веле.

Лӱдынак колтыш кувава: «Мом тиде ойлыштешыже, ну? Кузе налог погымым да Йогор Вачийын мемнам куэ укшеш кумыньнамат пиктен кодаш сӧрымӧ мутшым шарна?»

– Тый ойлашыже ойло да... Палет, тидым тыланет шарнаш ок йӧрӧ. Кугыеҥ-шамыч вет шке илышышт дене илат.

– Намоланат ок йӧрӧ нунын илышышт. Эре икте-весым шӱрдылын, вурсен, пытарен иледа.

– О Юмо,– мане кувава. – Кодынат гын кодынат огыла визымше классеш, тый ийгот шот дене йолташет-шамыч деч садыгак самырыкрак улат, тыйын ийготаш-шамычет вес ий тыйым поктен веле шуыт, тольык кызыт мом ойлыметым иктыланат тетла ит лук, мотри, мемнам чыланнам пытарат.

– Ында огыт пытаре. Сталин колен! Еҥ-шамыч тыге ойлат.

Такше кувава шоналтен, вуй йырже шкекак висен налын кертеш ыле. Чынакыс, кресаньык йыр пешак шуко налогым Сталин годым пӱтырен шындыме да тӱгӧ лекташат налогым тӱлыман ыле гын, ала-могай Маленковын Сталин верыш шогалмыж дене ял калык налог деч эрнен, ласкан шӱлалтыш. «Чынак мо вара, – шона кова,– илышнаже вашталтын толеш ма? Сай могырыш чотрак лупшалтыт гын, илаш пеш лийманыс вара, о Юмо-Юмо-Юмо...»

– Уке-е, тыйым Юмылан шканжак ончыкташ кӱлеш. Ик классешак кок ийлан от код гын, мый тидым омат ыште ыле, – чоян ойла кова. – Ынде тыйым тудлан ончыктыде ок лий. Мемнан тукымышто кок ийлан ик классеш кодшо йоча нигунамат лийын огыл дык... Ну, шкежат шонен ончо-ян. Тыйын ончылнет ий дене петырналтше изирак курык. Кыртмен, вуйышкыжо кӱзаш тӧчет-тӧчет да тыйын семын вет яклештын, волен каенат кертат. Кузе тиде курыкым сеҥен налман, шоналте-ян.

– Шеҥгеке чакнен-чакнен, уло вийын, пешак писын, куржын кӱзаш кӱлеш, – манеш уныкаже.

– Тыйынат туге лийшаш ончыкшым. Тый, уна, яклешт волышыч, иканаште курык вуйыш кӱзен шыч керт. Ынде вийым погыман. А вийым погаш Юмо полша. Шкетын от керт гынат лиеш. Адакат ик гана мӧҥгеш яклешт волен кает гын, томаша вара...

Шыпланышт. Кован мутшо пӱтынекак ала-мо йоча вуйыш шуо. Шона пешак. А вашмутшо алят уке.

– Кушто ила тыйын Юметше? Мый палем, школышто тудо уке. Вес классыш вончыктарен кертеш мо? Мыйым такше шыжылан коденыт. Шыжым шуко предметым ом сдатле гын, вес классыш огыт вончыктаре.

– Шыжет-мочет мыланем керек. Юмо дек, шкеж дек намиен шогалтемат, черкыште вара шкеж деч йодат, полшаш сӧрвалет.

– Кузе сӧрвалемже, тудо илышак мо черкыштыже?

– Черкыште веле огыл, тудо эсогыл вачӱмбалнетак ила!

Уныка кок вачыжымат рӱзалтен, ниялтенак ончыш.

– Укес, ынде тый йӧршынак ала-мом веле ойлет. Мыйын йодын ойлымым умыла мо тудо? Рушла але марла кӱлеш?

– Ачат нергенат каласет. Очыни, ачаташе тудын кидыш сар салтак семын логалын, – утыр веле товаҥдылеш йоча ушым шоҥгыеҥ. – Эрлак ме тый денет коктын чиеметым да монь, йыдал ден ыштыретым уэш ончен лектына. Лавыран улыт гын, чыла мушкаш кӱлеш. Юмо дек пешак арун, чыла чонетым, капетым эрыктен кайыман. У йыдалым, у ыштырым пидына лучо, мушкын огына толаше. Ыштыретшым тулшолым пыштен ырыктыме учук дене ӧтыклена. Тувыретымат, йолашетымат весым чиктем. Мый тыланет ондак-ондак ямдыленам. Шкат ужат, чылт саде йомакысе изи эргым ыштен шогалтем.

– Торогодникым, мыйым, Юмыжо огешат ончал дыр, – вуйым сака рвезе. – Первый гана вет тыгай йӧрдымашке лектын возым, – нюсла. – Чыла йолташем вес классыш вончен, мый гына шкетын кодынам.

– Ынде нуно тыйым уремыш модаш ӱжыт гын, кает мо?

– Огым. Ом керт. Толмем годымак мый Милай купыш, торф вынемыш тӧрштынем ыле. Осып Миклай Зик деч вара. Ала-кушеч кугу пий лекте, ӱмбакем опташ тӱҥале. Саде пийжым мый ялыште ужынат омыл. Пешак кугу пий тугай, мый вара, лӱдын-лӱдын, шоптырвондо коклашкына толын возынам. Тушеч – шем клатыш.

Шоҥго еҥ чарналтыш, паша чынжымак уда велыш кайымым пален нале, ойгыраш тӱҥале: тиде Йоргият коден кайыман гын, тетла иленжат ок керт. Уке, полшымо шотышто огыл. Полшымыжо тудын кунарак... Но телыгоч да телыгоч коҥга ӱмбалан шарыме кыне ӱмбалне тӱрлӧ йомак книга лудмыжым шинчавӱд йӧре шарналтыш. Шканжат вет тиде изи еҥ лӱмнержым возаш, кидым пышташ туныктыш. Ынде шкежат чыла буквам пала – тудак чистописаньым ыштыктен. Тымарте букваже мо лиеш – пуйто паленат огыл. Ынде на – «Марфа Афанасьевна» манын возыкта. Букетова – Кушакова улат, манеш, моланже, Букетова – ӱдыр фамилиет, а марлан лекмекет эше икте ешаралтын-Кушакова. Тиде изи чон падыраш огыл гын, моланже илаш умбакыже?! Коктынак нуно пакча шеҥгек колхоз уржам тӱредаш лектыт ыле. Мочол лийын кован куанже: сорлам кучыкта, шуалын, тӱредаш туныкта. Пайлен пуымо касалыкыште эр гыч кечывал марте коктын тӱредыт, вара шокшо годым малаш каят. Коляшинчаланшудо дене лапашым кочкыт да клатыш лектын возыт. Шокшо эрталта да адакат коктын сорлаштым вачӱмбак пыштат. Юалгыште паша ушна. Коктын шӱдыр кояш тӱҥалмешке тӱредыт, вара кылтам пидаш тӱҥалыт. Огыт пытаре гын, эрлан кодеш. Юмыжат-Пӱрышыжат, тиде уныка дене иктаж лийман гын, Кадыр Пондаш семын, шӱдыр волен, мландӱмбак камвозат да кынелманат огыл веле. Лачак вет теҥгече гына тоен толыныт еҥ-шамыч саде шучко Кадыр Пондашым. Вернак мо вара – Юмо Олюкемын шудалмыжым колын гын веле? Ой, могай языкше, могай языкше-е...

«Меже манына да чарнена тудо, а ончо, трукышто йоча Милай купыш шуҥгалтеш гын, колен толеш улмашыныс...» Лӱдӧ. Чаманыш. Ача деч посна кушшо рвезе тугакат ойган, кӧ пешыжак тудым умыла. Аважат, уна, ӧрдыж яллаште туныктен коштеш, – нержат чыгылтыш толмыла лӱгыштыш. Шинчавӱд толмым шиже. – Але гына ме пешак икте-весым йӧратен, аклаш гына тӱҥалын улына ыле, полман йоча-шамыч дечат ойырен кертым – на, кок ийлан шуат да кодат. А мочол чечтрачшым мыланем ончыктыл толашыш: эре визытан гына, эре визытан. Ачадымыс! Тугайым чаманаш лиеш ужат? Школыш толын, туныктышо ончылно арален налаш тӧчышат уке. Шканемак тушко миен толаш кӱлеш улмашын. Аважым тыште ынешт шотло. Уке гын, шкенан школышто тудлан паша вер ок лек ыле мо? Эк, илышыжат, меже нужнаште эреак икте-весым кочкын, пурынак илен улына шол, мыскынь-шамыч. Олюкемже вет шкенан ялыштак кузе куанен туныкташ тӱҥалын ыле. Ала-молан тудыжо эре лийже манынак ышташ тӧча. Айда-лийже ыштылшыже гына воранен ила.

Тиде изи айдемын пиалжым ачаж олмешат кугемден йодаш кӱлеш, – шоналтыш вара. Увер деч посна йомын гын, ачаже коленак лиеш дыр. Сареш вуйжым пыштен. Пулемот дене лӱйкалымым воза ыльыс такше. Пулемотшо дене пырля немыч капыр тудым пылгомышко пуракла пудештарен нӧлтал шуэн да – пашажат. А эрге ынде ӱмыр мучко йӧслане тудын верчын тулыкла. Тудлан черкым ончыкташак кӱлеш. Юмын кидыш пуаш».

Аважлак пӧртыштӧ воктекше пыштыш рвезым шоҥго еҥ. Йомакым каласен пуыш. Мален колтымешкыже воктенжак шӱраҥыште.

Тиде арня мучко Юрик уремыш ик ганат ыш лек. Йошкарсерыште, кугу ерыште, Карман курыкышто снегым, мӧрым шкетынак поген кошто. Кок вереже коважат миен ыле шол. Снеге пеш тамле. Пел ведра чолым сакыр ложашеш варен, пызырыктен шындышт. Курыкыштыжо тений пӱкш пеш талын шочын адакше. Уржа шумо деч ончыч миен толаш кӧнышт, тыгайым так ыштыман огыл. Телым пудыртылаш могай кугу аныкым ышташ лиеш!

Да лийже манынак ямдылалташ тӱҥале кова черкышкыже. Саде палемдыме эр толын шуо. Коктынат нимомат ыштат коч, ыштат йӱ. Ший кол пӱя ӱмбач лектын, шоссе корнан пасум вончышт, олыкыш логальыч. Але пешак эр, кечат нӧлтеш веле. Пасу да олык вӱдыжгырак таман тӱтырам шӱлат. Кече лекмым турий мокта, кӱшнӧ чӱчка-чӱчка да, мура-мура да, трук чарналтен колта. Изиш лиймек, кӱла ӱлык волен кая. Ала, лийын кертеш, нунын эртымеке, турий уэш кӱш кӱза веле? Кӱзак, очыни, молан манаш гын, лым ок лий. Погынен-погынен, мландым, кавам, кечым да Юмым моктен мурат. Икте-весыштым сӱан каче семын вашталтылыт ала-мо.

Изи да Кугу Маршан пӱртӱсын кайык муран, кече волгыдын сӧралже да чынже тыгай годым изин чонешыже ӱмыр мучкылан пыжашым опта. Кова шкежат тидым пала, огеш ойло нимом, шып ошкылеш, кеч-могай мутшат мландын сӧралжым лӱдыктен колташак веле ышталтын, шона. Ончо, колышт, шӱмет денак авалте – пеш сита тиде. Йолжым куштылгын ок нал гынат, але, Юмылан тау, нойымым пешыжак ок шиж. А уныка пуйто шулдыраҥын, корно деч ӧрдыжкат тыманмеш тӧршта, ала-могай кӱрен, ужар, ош лыве-шамычым поктылеш. «Ала вара Юмо тиде икшывын вачӱмбалныже шинча, шке сӧралжылан тудат ала юарленак куана, – шона тудо. – Кеч ала-могай йомакым колтышт, пуд дене книгам возышт, иктат тидым нигунамат пален ок нал – кушеч тыгай куанже лектын шога?.. Ик классыш кок ийлан кодмо – тиде такше вет пешак кугу ойго дечат ойго. Йӧра эше Милай купыш пурен каен колашыже палыдыме пий эрыкым пуэн огыл. Йодыштынамыс мыят, тыгай пийже, кузерак сӱретлен пуэн тиде эргаш, ялыштыже уке да...»

Кесемлак ялышкыла Купсола гыч эреак олык йол дене, коремла, чашкер воктечше да гочшо эртыман. Тӱня кеҥежым пайремла, эсенлана, кечеш оварен шӱла. Манаш веле вет Сӱрем... Кова шке палымыже-влакым, кум-ныл ий дене тӱвыт вашлийдымым, ужеш таче, ала-мо семын тиде жапым чакемдаш тырша: кузе нуно иленыт, могай ойго тӱҥден, могай азапыштым черкыш туараш конденыт, Юмо деч полшаш йодаш тӱҥалыт – чыла пален налеш. Марий ватын, марий шоҥгыеҥын тыгай вашлийме пагытше лач тидак веле вет... черкеш ала-кунам ужыныт, исак икте-весым пален налыныт, тушеч лектыныт да корнышт торлен... Чылаштым шонен-шарнен от шукто, но визыт-кудытшо дене таҥватак лийын шуктеныт ыле. Нуно толын кертыныт мо вара таче? Ала илат, ала немарсек колен пытеныт? Юмо пала ынде огыла.

А Юрик нимаят ноен огыл, чыла тудлан у, кажне савыртыш лудмо йомак элышкыла омсажым почеш. Ынде турий веле огыл йӱкым пуа, ынде уло мланде, уло кава помыжалтын. Юж ыра, мардежат лектеш, чолганрак пуалеш. Лум гай ош тувыран, шем йолашан, шер гай пидын шындыме ош ыштыр-йыдалан рвезе шкежат Юмынэргыла коеш, нимо тыр-торжо, могырым лыкын-лукын виеш кадыртылмыже кодын огыл, сакчыла писын, арун ошкыл колта – теве чием айдеме дене мом ышта! Шинчат куана, чонет юарла. Сай айдеме лийшаш тиде еҥ, шона коваже, могай пӱрымаш тудым вуча гын, могай пашам ыштен, аважым куандараш тӱҥалеш гын? Саяк лийже ыле, осал деч Юмо ойырыжак ыле – икте гына сугыньжо илен кульымшо, тыгай Юмын эрдене гына пожалташ тӧчышӧ шоҥго вовожын. Тудат шке аваж пелен Арын черкыш тыгак ошкылын, тидыже йӧршеш Кесемлак деч вес могырышто, Озаҥ велыш ончымаште. Тудат шке аваж пелен корныштыжо лывым поктылын. «Такше лыве пеленак гына лийшаш айдеме чонын лыжгаже, – шона тудо адакат. – Теве сар деч утлен кодшо, кӱртньӧ тодылшаш гай пеҥгыде капан пошкудо пӧръеҥ мемнам кузе гына ыш ондалкале, чыла налогым тӱлен пытарыме ӱмбачак, телыгоч погымо кок жбан ӱйым луктын наҥгайыш, садыгак ыш тем, садыгак вуйжылан муо – ойленамак ыле, шудалынамак ыле... Шуо саде шудышем. Тугак шуо Ольгамын шудышыжо Кадыр Пондашланат, айдеме печетым шындашыжат тудлан нигушан ыле. Можо мешаен тудлан шоҥгылыкым сайын гына, лыжган эртарашыже? Иктыжым Озаҥ корно ӱмбалан верештыныт, колышым. Капшым орва талаш пыштен кондышт. Молан йӧрет ынде, темын кертдыме ондалчык сут янлык? Шке пошкудетым, лиешак гын, шокшо кӱртньымак пыштен йӱлалтарет ыле да жапыштыже... От пале, пуйто ялыште власть ваштареш шогышо еҥым кычалеш, чога, пытара, шындыктылеш». Тыгай шонымаш ушыштыжо шуко ярымалтеш. Нунылан утыр вияҥашышт волям гына огеш пу: айда, каен улыда гын, каен улыда, Юмо тендам проститлыже айда.

Вовай, умбалне тиде мо тыгай шӧртньын йылгыжеш? – кидым шуен, йолварнявуйыш шогалын ончыкта Юрик. – Теве тиде тайыл шеҥгелне, уна, вуйжо веле изишак коеш.

– Вот-вот-вот, ынде тудым кӱзена да черкет рашак шинча ончыкет толын шогалеш, тушто Юмо ила, – манеш коваже.

– Черке ӱмбалне ыресшат пеш кугу дыр? – ӧрын рвезе. – Кузе тунар кӱшкыжӧ кӱзыктат, пеш неле вет тудо. Тиде вет шӱйысӧ ыресем гай огыл, тонн дене тудын нелытше.

– Тый манат – неле. А илышнаже куштылго мо? Теве тый ик классешет кок ийлан кодынат – тыланет куштылго мо? – ойла воваже. – А Юмо мемнан чон нелытнам мландымбалне шкетын кучен шога, ашна. Пӱтынь тӱнян, чыла айдеме тукымын языкшым шке ӱмбакше налын. Тыге сайым ыштымыжлан тудым шкенжымак ыресеш пудален пуштыныт. Теве могай улына ме, айдеме-шамыч, сайлан осалым гына ыштена эре. Черкыш пуренат, Иисус Христосым мый шкеак тыланет ончыктем. Ыресеш пудалалтшымак. Нимо языкше лийын огыл гынат, шояче айдеме-шамыч титакленыт. Кок кидше гычат, кок йолжо гычат пудам пудаленыт. Аважынат тушто Юмоҥаже уло...

Икымше гана тыгай кугу да сӧрале дечат сӧрале кӱполатым ужеш ялысе изи айдеме. Пырдыжше тушто ошо-ошо, омса тураште да монь ужарге дене сӧралын чиялтыме, йырым-йыр печен налме. Кӱшныжӧ кечымат шӧртньышт дене ырыктыше кугу ырес-шамыч шинчам йымыктарен, куандарен да ала-молан лӱдыктарен йӱлат. Йӱлат манаш ок лий, кӧргӧ гычак пуйто йыпланат, йыпым, тул йыпым колтылыт. А шкеже черке тугай кугу улмаш! Тӱрлӧ вел гыч корнылаште вӱдшор годсо изэҥер семын койын, еҥ-шамыч тышкыла йогат. Чашма капка ончыланак шогалыт да ыреслалтыт, мландыш шумеш пӱгырнат, кудывечыштат тыгак ыштат, вара комдык почмо кӱртньӧ кугу омса гыч кӧргышкыла пурен йомыт. Пеш шуко еҥым пуртен кертеш ала-мо, пурат-пурат-пурат, а лекше ок кой. Имне дене толшат пеш шуко. Калык кутырымо выж-выж-выж шокта, пуйто кугу чодырам мардеж ниялтен эрта. Куваваж дене пырля Юрик кӧргышкыла лӱдын-лӱдын, ӧрын-ӧрын пура, пеленже коштеш, вуйжо пӧрдеш веле, – чыла пырдыжлаште Юмо сӱрет-шамыч... Тыштат, куш шинчам виктарет, тушто шӧртньын-шийын йылгыжеш, шылдырик-шылдырик шоктыктен, шинчыреш сакыме изи возак гыч тамле-тамле шикшым луктын, тугаяк шӧртньӧ чиеман-шамыч погынышо калык кокла гыч эртышт. Моткочак ямлын ӱпшалт кайыш чыла вере. «Мый кызыт чыла каласен ом шукто, юмылташ ит мешай, корнышто каласкалем, мом йодшашетым гына шарне», – мане куваваже, пырля лу-лучко Юмоҥа, йолан шӧртньӧ атыла йыр, еҥ-влакын пырля кондымо кочкыш-сий оптымо вереш сортам чӱктедыл коштыч. Койдымо тувраш гыч шуко еҥын мурымо йӱкым, бачышкан улдымыжым куваван кӱштымыж семын кок шагат чоло чылт тарваныдегечак колышт шогыш, капшат тӱҥмӧ гай лие. Шоҥгыеҥ-шамыч тудым юмылташ туныктышт. Уждымым ужо, палыдымым исак гына пален нале изи еҥ.

Вара иже уныка чытен-чытыде тӱжвак лекте. Юмын кӱполат йыр мландыш шукертак пыштыме, кужу шудо дене авырналтше лопка, кужу кутышан кӱ-шамычым ончышто – тошто буква-шамыч койыт. Рушлат кӱм кӱнчен возымо. Очыни, тугаяк шӧртньӧ вургеман черке служышо-шамыч коленыт да нуным тышан пыштыме, – пагален, лӱдынрак шоналтыш. Черке йыр савырнен шушаш веле ыле, чылт пудален шындыме гай лие. Шаҥгысек тудым эскерен онча улмаш... шкеж гаяк ийготанла койшо, но моткоч-моткоч сӧрал ош чуриян, ӱпеш пижыктыме ленчешка-лыван, лум гаяк ош вургеман изи гына ӱдыр. Рвезат ӱмбачше шинчам налын ок керт, ала-можо пижыктенак шынден воктенже, вес велыш вуйым савыралын ок керт. Когыньышт коклаште юзо-вий кылдыш шочын пуйто, койдымо вӱраҥ дене вӱраҥлен шынден. Лишемаш гына икте-весышт дек огыт тошт. Но умбакат ынешт кораҥ. Так туге, туран гына ончен шогат, коктынат вара шыргыжалыт, вуйыштым ӱлык волтен колтат.

«Эх, палыме лияше-ет!» – рвезым ала-можо шонаш таратыш. У йыдал вуйжым ончен шога. Шкеже тиде шонымаш деч пешак вожыльо. Пыкше-пыкше вуйым савырен кораҥе. Тиде кечын чылаже кум кутышын саде изи ӱдырым вашлие, кум ганажат пеш тура ончышт черке савар кӧргыштӧ. Ӱдырат канде шинчажым тудын векак савыра. Шонымо мутшым пелешташ ямдылалтшыла, тӱрвыжат лыве шулдыр семын тарванылеш гойо.. Уке, ышт тошт.

Да Юриклан ӱмыр мучкылан шарнашыже ситыше тиде ӱдырын чурий, кап сӱретшым Кесемлак черке воктеч илышышкыже наҥгайыш. Витле кок ий темшаш дене иже аважлан Кесемлак черке кудывечыште ужмо ӱдыр нерген ойла.

«Йӧра эше пелештен отыл, эргым, – мане аваже. – Тудо тыглай ӱдыр лийын огыл. Сакчет улмаш, вачӱмбал сакчет».

Вич-куд гана кугу пайрем годым куваваж дене черкыш коштмым, саде корным тошкымым шарнаш чылт чонысо пайрем семынак коден икшыве. Кажныже мондалтдыме ыле. Коваж дене коктын тыгеракын айдемылан илышыште пижедылше чыла кӱлдымашым, ойгым, нелым-йӧсым эрыкташ тунемыч. Кажне гана пуйто шулдырыштым лупшен, кайык семын пӧртыльыч. Тунеммыжат вияҥе, армийышкат моло калык марий семынак чатка кап-кылан, таза да ару шонымашан кайыш, эшеат чот куатаҥын пӧртыльӧ варажым. Эн кугу туныктышыжым, кувавам, пытартыш корныш ужаташ гына командирже ыш колто, тиде аватак огыл, кувават велыс, мане – кузе тудлан умылтарет? – ава дечат коч ава...

Калыкын, пӱтынь тӱнян чатлама саржым туркен лекше, илен лекше Кесемлак черкым, марийын ӱшан кылымдыжым, йӧршын тыныс жапыште, йӧршын кӱлдымын, умылтараш лийдыме семын... кошартышт. Сталинат, Ленинат тудым тӱкен огытыл ыле.

Умылтараш лийдымынак черке вуйым трактор трос дене шупшын волтымашке кидым пыштыш... марийын эн чолга, эн куатле, эн ушан эргыже, поэт Валентин Колумб. Да Кесемлак гычак тӱҥалын, черкын ик шӧртньӧ вуйжым трактор шеҥгелан пижыктен, кылдыр-колдыр шоктыктен, Морко районын рӱдӧ Морко селасе вторчерметышкыже шумеш орлыкан-орлыкан, нимо сайым уждымо гай мланде дене шуко калык кокла гыч, ялла гоч, шӱкшӧ колдырма гай шупшын наҥгайышт. Кабиныште тракторист да поэт коктын лийыныт...

Юрий, вуйым, капым пеҥгыдынак шынден шуктышо качымарий, армийже гыч толын, черкым шалатыше тӱшкаште изи годсо эн пагалыме, эн йӧратыме Выльып кугызайжым, пулатньыкым, ынеж пале ыле: кузе вет тудо калык йӱлам пагалышыла чучын, мом гына пален огыл калык йомак коклаште, – нигудыжымат илыме-тунемме-служитлыме корныштыжо рвезе колынат огыл. Тунамсе Ленинград ола гыч писын возен моштышо стенографистке ӱдырамаш Купсола школым чоҥымо годым толын ыле – тачыла шарна: ныл кӱжгӧ тетрадьыш кок кече коклаште серыш. Ялысе чыла рвезе тунам колышт шинчыш.

Да тиде Выльып пулатньык – Кесемлак черкым шалатыше коклаште. Лийын кертман ыле мо тыгайже?!

Армий гыч пӧртылмыж годым Выльып але пеҥгыдынак ила ыле.

– Ну, партий райком гыч, комсомол вож гыч толыныт кугу начальник-шамыч. Ола гыч тыйын кумалме поэтетат уло ыле, лӱмжым ала-молан тыгайыш кызыт ушен каласымем огеш шу... Сӧрышт мыланна кочкаш-йӱаш, оксам сӧрышт, тиде да тудо. Чылаже саде командыштте латныл еҥ лийна. Кӱшычын указанье толын, ескыч, ынже шого тиде черке, ескыч, коммунизм идеологийлан мешая пешак... Вот, тыгеракын мыят иялан тарлалтым. Мый такше, тиде пашаш тарваныме деч ончыч, Юмылан кумальым кумалашыже, ескыч, мый шке шонымем дене огыл каем тыгай пашашке, тидымат паша манаш лиеш гын... Власть покта, ескыч... Но Юмыжо огеш уж шонет мо, мый вет «ом кай» манынат кертам ыле. Ияжак таратен, конешне. Ынде, конешне, вик тамыкыш волем мый. Моло языкемат пеш шуко. Мый вет чылажым изиэт годым ойлен омыл, кок кутышын чурмаште шинченам. Шкенан ял эргым шокшо кеҥеж кечын чӧгыт дене вуйжо гыч перен пуштынам. Тый эше тунам шочынат отыл ыле...

Юрийын аваже шотлен лукто: Кесемлак черкым шалатыше латныл еҥ гыч иктат шотан еҥла черланен да монь колен огыл, эре трукышто, эре иканаште, эре йӧнысырын. Олмешыже клубым ыштеныт ыле гын, клуб кок гана йӱлыш. Кызытат черке пырдыж гыч ик кермычымат катен налын кертын огытыл. Тыгеракын, вич-куд ий коклаште иян тарзыже-шамыч пытышт. Йомакче Выльып шкежат.

Ах тый, йоча пагыт, чевер пагыт!..

Шыжылан экзамен кучаш мӧҥгӧ гыч авам ден вавай ышт колто да мый пошкудо йолташем, Семон Толием, деч шинчавӱд дене ойырлышым, тудо кудымшыш кайыш, а мый визымшешак кодам. Пел ий гыч ончем, мыланем кокытаным шындыше да ӱмырешлан «торогодник» семын намыс меҥгеш пудалыше ӱдырамаш туныктышем уке лие.

Но могай куатле вес тунемше-шамыч поктен шуыч мыйым! Анатолий Апакаев – Глухов Николайын шем-чевер шӱргывылышан мыскараче шольыжо, тугай поро-поро чонан рвезе! Можо вынер сумкаштыже кечываллан толын гын, чылалан иктӧр, ну, Майков Толий ден когылянна, маншаш, сийжым тӧрлен пуа. Меже вара тудым, воштыл-воштыл, иктаж улак вереш кучена да Майков Толий ойла: «Ну, йолашет волты-ян, верыштыже але уке, ончалына». Тыш-туш полышым йодын ончалешат, нигӧ укем ужын, волтен колта. А мыйже-кугурак семын: «Вот, ыштыл шогылтат вет, намысдыме. Мом тушто ме ужын онал. Теҥгече ончыктенатыс. Куш кая тудо тый дечет умбак? Нӧлтӧ, нӧлтӧ содор, ато еҥ ужеш. Мемнанат тыгайже йолаш тич!» Эх-ох, воштылына вет кумытынат.

Школлан ешартыш пӧрт пурам, пелыгыч шелын, руэн оптен шындымат, тудын ӱмбалне да луклаштыже нямлен-кӱргӱлен модын, урок кокласе каныш эрта.

Кок Толий гыч Майковшо Тулвондо почиҥгаште, шкенан ялым Овдасолаш лекмаште – тудым Алексей Никифорович Ленинсола манеш, шкеже эре Купсола, Кугу Шале, Олыкъял калыклан политинформацийым ыштен, чока лекцийым лудын коштеш да. Тудо кызытат туныкта Азъялыштыжак, огешат нойо ала-мо, эр-кас мемнан пӧртна воктен кугу капкам почын-тӱчын коштеда: «Когда б имел златыя горы, и реки, полныя вина!..» Мый колам да куанем, содык, илыш йӱк уло ялыштына. А калыкыште Чемберлен, Хо-Ши Мин, Ким Ир Сен, Рузвельт нерген да монь мыскара йӧре каласкалымыжым кузе куанен колыштыныт... Пареҥге подвалыште, олык шудо коклаште, сорла дене тӱредмаште – комбайн, жатке улыт гынат! – мочол тудым вученыт. Коло тӱрлӧ газетым, шуко брошюрым налеш, тӱняште мо ышталт шога, туддек лӱмын мӧҥгышкыжӧ, Тулвондо почиҥгашке, шола велне эн тӱр пӧртыш, йодын мият – Элыксандыр Толий йолташемат воктенже ик пӧрт гоч туштак ила. Апакаев Толиемже аваж да вуйым кок могырыш лӱҥгыктышӧ, чарныде чытырыше кочаж дене Кугу ял полкышто, покшелне. Кочаже, коҥга оптышо Соҥгыра Чопай чочой, шке тукымжылан соҥгыра улмыж денак Глухов фамилийым пуэн, шкеже йомак да легенде дене сӧрастаралтын. Качыж годым «Тысяча и одна ночь» кандаш томан араб йомак сочинений (тудо мыйын библиотекыштем уло) гыч толшо самырык султан гай шем-чевер да пеш сӧрале чуриян улмашат, чыташ лийдымын кок ӱдыр тавален. Иктыже кугу юзо кува дек миенат, ваштарешыже шогышо вес ӱдырым мӧҥгештараш шоненат, аракам лӱмынак шӱвалыктен конден. Но пеш кугун йоҥылыш лийын: вес кленча воктен шынден. Чопает толын пура, пеш шокшын ӧндалалтыт, ӱма-ӱма модыт. «Подылат мо, пеш пӱжалтынат, уна, уло кӧргем луштарышыч». – «Подылшаш ыле». – «На, теве мыйын ямдылен шындымем уло». Кидыш перныше кленчам налеш да шке кидше денак темен пуа. Качет йӱын колта. Да тудо татыштак вуйжо кок могырыш лӱҥгаш тӱҥалеш. Кидышт дене кученат чарынешт, ӱдыр эсогыл сортамат чӱкта – пален налын: йолташ ӱдырым локтылаш шӱвалыктен кондымо арака йӧратыме таҥжылан логалын! Нигузеат чарен огыт керт: поезд тарванен. Так и вуйжо самырык еҥетын келгын шоҥгеммешкыже, колымешкыже кок могырыш чӱчкыдын лӱҥген кошто. Коҥгазыже тольык пеш мастар улмаш, ӧрдыж велла гыч лӱмын налаш коштыныт – кая, мо тудлан, ик вуй да ик почлан, кунар кӱлеш, тек илен толеш. Оптен ик гана тыге, тӱньыкым гына тувраш оҥаш ыштыме рож гыч савырен лукташ кодын – кӱзен кая тошкалтыш дене пӧрт коклашке, вуйым рожыш чыкен ончалеш...

– Камака уки-и-и!– манеш, кычкырал колта. Тошкалтыш дене пӧрт коклаш кӱзымӧ шеҥгеч кӱвар кашташ вакшме оҥа-шамыч неле руш коҥгам кучен чытен кертын огытыл да – меҥгым шындылаш кӱлеш улмаш! – чыла пӧртйымак сӱмырлен волен. Тылеч вара «Камака укиже» тудлан лӱмдылтыш семын пижын шинчын. Мыйын героем тудо такше, «Комака Темит» почеламут дек колтем лудшемым, 1969 ийын первый почеламут сборникем лектеш, «Ит ӧпкеле» маналтеш. Йоча годымак сералтын. Но первый огыл. Глухов Филимонын ӱдыржӧ, Плимон Валий, Соня деч вара ялыште кокымшо эн мотор ӱдырышт кушкеш, 2002 ийын таче, 28 январьыште, Александр Никифорович туныктышемын Лаймыр эргыж деч – отставкыште КГБ полковник деч, уверым нальым: Тюменьыште аваж ден коктын илат. А шольыжо, мыйын эн йӧратыме Толя, мемнан школ гыч, шымше классым пытарен шуктыде, Мочалищыш кусна, вес пӱрымашан лиеш. Армий гыч толмекем кольым: Сӱзлеҥер станцийыште пашам ышта улмашат, кеҥежым кугу пашадарым налеш, кевытыште мо кӱлешым оптен лектын, йолташыж-влак дене лишыл пӱнчерыш кочкаш-йӱаш, «дарым» мушкаш каят. Тушеч мӧҥгыжӧ огеш пӧртыл – шкенышт кокла гычак икте шӱмышкыжӧ кӱзым кералеш. Чараматырын кодмеш агат да куржыт. Плимон Валий, нунын еш гыч мемнан таҥаш ӱдыр, эн чевер пеледыш да ртуть чӱчалтыш, колат мо кызыт мыйым, кӧн шӱмжӧ Купсолаште тыйын верчет йӱлен огыл! Лийман вет тыгаят, кузе сӱретлашат от пале, кушеч тӱҥалаш. Йолет гыч? Ший кол пӱяш йӱштылаш пурет – йолетым ончалынак йоҥылен возына, ниялтен ончымо гала... Кыдалет пачемышын, оҥпогетше мамык пун ора, чевер ӧршын оҥжо, ӱпетше кудыр – тиде ӱп коклаш пачемышигыла пӱтырналташ ыле! Иктымат воктекет шыч намие, Купсола йыролыкын оҥгыр пеледышыже. Хрущевын вербовкыжо налеш тыйым. Мемнам тулыкеш коден кудалат.

Мыйым поктен шушо визымше класс вес ойгым, сеҥен кертдымым, кондыш, ончыланем шогалтыш: Кугу Шале ял гыч Метрий Сонюкым! Плимон Валийын мо улыжым кызыт сӱретлен колтышым гын, чыла тиде тыйынат тыгайракак, но палымутем лучко пачаш кӱшкырак кӱза. Шкежат кӱкшӧ капан улат, молан манаш гын. Молан тыге шкемымат шиждымын мучаш марте йӧратен шынденам гын, тиде – кужу пунеман шем ӱпет гаяк агур гай келге шем шинчат! Агур тӱтыра гоч ончет ӱмбакем шем шинчат дене, агур тӱтырашкет мый мием. Кузе шуэш тушко шуҥгалтме – тетла ужаш огыл нигӧм!..

Кызытат, тыйым мондаш огыл манын, мый чылт йӱдыгымешкемак ынем иле. Кужу-кужу шинчапунет коклаште кок ер волгалтын, волгалтын кок шем ер... Поэзийыш шуҥгалтше-влаклан тиде возымем лиеш, йӧратымашын колумбиаде... А йӧратымашлан лӱмын тыгак шуко серымым пӧлеклаш ыле, да манаш: «Марий венериада», школ йӧратымаш... Первый, эн первый, эн арун чонеш, шӱмеш эҥыжвӱдла ташлыше, эр ӱжара дене тавадаҥ шогышо – тыгайым тый вараже от му нигуштат. Миен от керт воктекше – тиде чын, Каврий Толя изай, мутет шулен йомеш умшат гычат лекде. Но шӱмет-чонетше мут укештак овара тыгае тулшолан йӧратымашке: «О, ончале мыйым, о, ончале! Шижын гын, уке гын? Кузе почам мый шкемын орлыкемым? О Юмо, пу чолгалыкым Ромеола воктенже сукалташ. Уке-уке, тугае жап эртен. Трук, игылтын, тӱҥалже койдараш... Вара мӧҥгеш от пӧртылтӧ нимом, пытаре шкендым кеч. Туддеч поснаже нимолан илаш. Тугакак лучо воктечше шып кошташ. Уло таче классыште – тидат сита, пиал. Эрлат толеш, эрлат ончен кертат, кузе сӧралын капым тарвата, шыргыжалеш да мӱйым шӱралта пустыньысе ошмала когаргыше шӱмеш... Шке семынем путайкален ойлем кызыт:

Тӧрлатем. Языкан илышышкем... А молан школ илыш языкан лийшаш?! Але йӧратымаште нимогай языкым ыштен шуктымо огыл. Ару илыш але. Но вет эн каласышашемже тушто: илышышкем так и пурен ыш шу, сандене лектышыжат мемнан... а молан мемнан? «Мемнанлан» коктынат йӧратыман, ӧндалалтман, ӧндалыктыман, шупшалалтман ыле – йӧратымашлан лекташыжат нигушеч. Пожарла первый йӧратымаште йӱлен коштмаште мужыр уке ыле, шкетын, эре шкетын йӱленам. Мыйын – паталогий, адакат манам, мый дечем ончыч вожылмашем шочын возын. Тошт, аҥыра! Но ом тошт. Йошкар чия дене возем йӧратымемлан первый серышым. Да сурт гоч пеленжак илыше Розалан кучыктен пуэм.

Каврий Толийын йоҥылышыжым ынде мый ыштем. Кузе йоҥылыш тӱҥалме, мучашыжат тугаяк йоҥылыш. Ала поэзий Юмо мыйым Дантен корнышкыжо шогалтынеже улмаш – йӧрате мӱндырч ончен, йӱлӧ шкетын гына йӧратымаш тулеш, вара чыла тидым «Божественная комедия» гай произведенийыш лук. Онча-онча Юмет, тугай кугу произведений марийыште лекшаш огыл, фактурыжо шагалрак, ни Флоренцийысе гай кредалмаш, ни Юмо-шамычын Олимпысе гай мландӱмбалсе йӧратымаш денат модмышт – теве Зевс тыглай ӱдырамаш дене малаш толшаш – Мадонныжо кравачыште пыл гай пушкыдо кӱпчык ораште шарлен возын да вучен кия... Ни Палестина огыл марий мланде, ни тылат Израиль... Чодыра, чодыра, куш ит ончал, луман корнылаште каҥга имне дене телым терешыже Некрасовын тулык гайрак икшывыже оргажым наҥгая. Йокрок, нужна, шӱлык. Тыгай кундемым илышлан помыжалтараш витле-шӱдӧ ий кӱлеш, а поэтын ӱмыр улыжат, Пушкиным шотлаш гын, чыве нер кутыш веле. Сандене кидым лупшалын: айда, илыже Юрка, мо кертмыжым ышта гынат сай, утыжым толашышаш уке. Но Дантен умбач ончен кумалшашлык Беатриче гай ӱдырым, содык, пуэн шуктен. Тиде – Метрий Сонюк.

Физкультура урокышто, ечым чиен, Памашкоремыш класс дене кайышна. А тушто вашла шогышо кок кугу курык улыт. Икшыве-влак пурсала шаланышт, шинчат шалана веле, кӧн ӱмбак миен керылтшашым ончылгоч ужын от шукто. Метрий Соня йоча коклаште ик вуйжо гыч мунчалтен волен, а мыйже, нимом шекланен шуктыде, вес вуй гыч. Коктынат иканаште... Корем пундашыш мардежла писын волен, вашла керылтна. Сонюкемже – ик могырыш, мый – вес велыш. Когыньнанат умша гыч вӱр кайыш. Шупшалалтна, коеш. Кавалан тыге кӱлын, очыни...

Йӧратымашан серыш школышто садыгак вес сонарзын кидыш логалшаш да тудым йӱкын лудшаш улыт, кид гыч кидыш колтат, пӱрымашыжак тудын тугае – вачӱмбал сакчыланна йокрок ынже лий. Шарнеда чай Каврий Толян серыш эпопей-«эпопуйжым». Икте – икте семын келшен толеш, серышыжат серыш семын йоча коклаш каен да, ситартышыжлан... «Кушак Юрик Метрий Сонюкым шупшалеш, ече дене ваштарешыже лӱмын волен! Тунар чот йӧратен, вӱрым колтымешке коктын шупшалалтыныт». Ик пел тылзыжым мыскарам ыштылын, игылт воштылшо йоча коклаште орланышна тудо, вес оҥай лекмешке, вара чыланат свежа вӱрым кычалше янлык семын шыпланышт. А мо лие вестӱрлыжӧ йошкар чернила дене возымо серышемлан? Да нимат... Роза мане: пуышым да Сонюк лудын лекте, чевергыш, шуко-шуко, тарваныде, мемнан дене шинчыш – кӱнчыла шӱдыраш толын ыле. Кидешыже оҥылаш дене эҥертен шонкалыш ала-мом. Да мане: «Мый ом возо. Тыят нимом тугайым ит каласе». А эрлашын парт гыч кок кидымат лукде, шолып лудеш улмаш, уэш... Лач тыгодым ик рвезе солалтен куржын. Умбакыже мо лийын – палет».

О, черланыше у жап, у пагыт! Тый шонет дыр – чыла ынде пуалтын, мом да кӧм шонет – нимогай чарак дечын посна руалте: чон арулык, тиде, шонен лукмо чарак, ӱдыр-качын кӱлешанже ынде лийын икте-весым тамлен налаш да – вашкерак! Джунглиште шем коваштан племаште кудло ийым темыше айдеме шаман лиеш, Юзо. Тунамак ючылий эргашла чыла тӱнян поянлыкшым шындышым лач эн проста марий ешеш тӱзланыше ала-могай Метрий Сонян лач ик гана, лач ик гана туге мото-о-орын шыргыжалмыже вашеш.

Ужаш кӱлеш ыле, кузе мый Шемкожлашке Кугу Шальын пӱяжлан ваштарешла ик кеҥеж кечын миен лектым – можо наҥгаен, амал уке ыле тушкыла каяш. Йолемже шкеак наҥгаен, молан? Пуста. Иктат, ик чонанат... Акретле шӱгарла воктеке еҥ мом кычал коштеш паша пеш шуко уло годым? Кеҥеж, ош лыве да мардеж... Ыресше тыште кодын огыл, тиде пеш акретле шӱгарла, ондакше Шемкожлашке шагал огыл тоеныт, кузе ойлен вавай. Ик ыресат уке, жап наҥгаен... Коштеш умбалнырак ушкал кӱтӱ. Да арама воктене... Метрий Сонюк! Метрий Сонюкем тиде! Иктаж лу ушкалым поген да муралтен коштеш. Мие, поч чонетым... Уке-е... Мӱндырчын шекланем. Шылам эшеже. Паккӱзым луктын, шемемын пеҥгыдемше пундыш ӱмбалан серен шындем, пыкшерак коркален: Юра + Соня. Мурет шокта мардеж почеш, а мые шагат дене кӱрылтде сӧрастарем кӱзем дене кок мутым, а покшелнышт знак, кок чоным иктеш ушышо.

Вашмутшо ыш тол вес серышланат. Ужат, кузе мут-шамыч возыт почеламутыш прозыла, лӱмынжат ом шоно нимаят, поче-поче ялт иган комбыла каят, каят, каят... Тугеже тиде чын йӧратымаш улмаш, шоҥго кидым ручка вожылдымыла кызыт тӱҥалеш шупшаш. Мый тыйын укет годым ола гычын толмеке, мыняр гана лум пургыжым ботинкан йол дене келын, Шемкожлаш ты пундыш деке сип гоч пуренам. Шоналтын: пундыш уло гын, мый эше иле-ем. Пытартыш жапыште вуй лумым шындымек, ӱпем чалемын пытымек, йӧратымашын пундыш дек тетла пураш лӱдам: а трук мый тудым верыште ом уж?

Йӧратем ман, лишке миен омыл, эсогыл ик мут коклаштына ыш йоҥго, туге-гынат лӱмет дене иленам. Моркыш Кугу Шале ял гыч лекме годым кевыт ваштареш сӧрале сурт, сӧрале кок окна, пу тӱрлеман – тиде мыйын илышемын кок окнаже. Лач ик гана мый тушто ужынам, кузерак кӱмыж шӱрым коҥга воктеч ачатлан конденат.

Кондет гын мыланем киндерке тич йӧратымашым, могай пиал вуча улмаш мемнам?

Но жап эртен. Да радио мура, Леонид Красновым шӱгар гыч кынелтен:

Э-э-э, пеш ончык пурем! Жап эртен огыл, тудо кая веле але, Юмылан тау. Шым классым пырля тунем пытарышна – шым тошт. Арын школыш кайышна. Пӧрт окнам гыч мыйын Купсоласе суртем воктен Кугу Шале ял гыч Арын школышкыла ошкыл толметым вучем. Вич минутым чыталтен, почешет лектам. Ошкылметым йӧратен ончем адакат, вӱрланен гына шулен каем. Уке, чоҥештем! Но поктен шуаш ом тошт: ик мутым тореш пелештен колтет гын, эрласылык пиалем тӱтырала шулен кертеш, кузе вара илашыже? Адак корно мучко саде кок мутак да коклаштыже ушем знак пушеҥге укш мучаш дене лумеш возалтеш. Тиде аҥыра вожылмаш да сеҥаш лийдыме вийлан кӧра мыняр еҥын илыш пиалже школ корнешак локтылалтеш...

О-о-ончык пурен каласаш возеш. Милицийын Горький оласе специальный кыдалаш школыштыжо тунемам. Вениамин Дмитриев, Кугу Шале марий, высший партшколышто, мемнан илыме Горький рӱдӧ площадь деч мӱндыржак от ман, Сахарный поселко велыш кум остановкылан кӱзыман. Тӱшкагудыш пурен огыл Веня, ик шоҥго руш кува деран шогалын. Телефон дене йыҥгырта: «Тол мый декем, Юра!»

Мием да ӱпем копыж-ж тарвана. Мыланна ӱстембак салатым... Метрий Сонюкем конда. Шинчам каренам: тудак але тудла койшо вес ӱдыр? Мыйын шӱмыштемже тыгай еҥ ок илыс! Вашталтын! Мыйын Сонюкемым вашталтеныт! Палышым: Озаҥыште ял озанлык институтым тунем лектын. Илыш, илыш, мом тый, ну, мемнан илышна дене ыштылатше, а? Кушто кужу-кужу шинчапунан шем ер тӱтыра ончалтыш, кушто шӱдырдымӧ, тылзыдыме шем йӱд гай ӱппунем – кудыртылмо да пӧръеҥын гайым ыштыме тудым вашталтен ок ке-ерт! Кушто ныжылгылык, изиэм годсекак тудлан сукен кумалме, торжалыклан вуй пуыдымо, кава гаяк сӧрале Сонюкемын?

– Ала кодат? – ужатен лекме годым ончалтышыжым Сонюк пулдырыш шумаште изи пӧлемыш кусара. Кок кӱпчык пун тӧшак ӱмбалне мемнам вучен кият...

Мый умылышым, мый умылышым: «Ойлалтдыме йӧратымашлан ӱчым налына тичмаш программе дене!»

Йӱкташ кӱлеш ыле кугу вокзалыште еҥ пайым вучен коштшо пытартыш кӱчен коштшыла, вуй шелше мокмыранлан чаркам шуялме семын – чыла-чыла тек мондыжо: аважым, Родиным, йӧратымашым, поэзий ончылно пуалтше пӱрымашым... Ӧндал возам ыле Сонюкым – «тудо огылым», тошкен-шурен кодем ыле лум валне, пундыш валне возымемым: Соня+Юра.

Чаманышым вӱрланыше чонемым, ару йӧратымашым, тек тудо огеш амырге, ме шкеже тиде илышыште лач шелше кумырлык кодынна гынат. Шке шотшо дене тек ила чоннаште кид дене амыртылдыме йӧратымашын суксыжо, мый тудым Юмо деке наҥгаем тугайымак, могай пӱралтын кӱчык жаплан школышто.

Памашкоремыште вашла ече дене керылтмыже ала амалак веле, чынжым гын ала кавасе суксо шижтарен – корныда нигунам ок ушно?

Тиддеч вара тылзе наре кораҥе, школ мучко ӱдыр-влаклан вич меҥгыш, рвезымытлан лу уштышыш ече дене ӱчашымаш эртыш. Кокымшо вер мыйын лие. Кертшыракым ойыркален палынешт улмаш. Зональныйыш колтышт, Волаксола школыш. Себеусад але калыкысыла Семусад ынем ман. Валентин Колумб тунам тышеч умбак чоҥештен улмаш дыр, шонем. Старт, финиш – йошкаргын шупшын шындыме, школ ӱмбалнат да печымеҥгылаштат йошкарге. Кугу воронкала гыч изи огыл музык лым лийде шиялтара. Коклан кӱрлыт да команде йӱк шокта: «Ямдылалташ Горельский школлан!», «Стартыште – Купсола шымияш!»

Пеш кугу ӱчашымаш.

Лу меҥге изи огыл йӱштыштӧ, палыдыме ечыгорнышто... Кочмыжат тунам мо тунаржак? Пареҥге лем да пычырик кинде. Ужатыше-шамыч Купсолаште нимом палыде куандареныт: «Тендам тушто пукшат, пелен налмыда ок кӱл». Да ме ышна нал. Моркышто, районышто, мыняр школ уло гын, чылашт гыч визымше гыч луымшо класс марте шым еҥ дене чумыргеныт – шагал погына мо тиде? Пылла тыгыде-шолдыра калык коштеш, кок имньым шӱшкыл пыштет гынат, йылме йырет гына шуэш. Мо ыле налаш вавайын ик сукыржым? Тыге туныктат «Ик кечылан кает гын, кум кечаш киндым нал» калыкмутым мондышо торта-шамычым!

Купсола гыч кажныже сай финиш дене пӧртылеш, сеҥымаш изижак огыл! Черетнаже кажне икшывын тӱрлӧ жапыште чылт кас марте лийын. Мемнан торта-шамычше эше кум запасной ечызым пырля колтеныт. Волаксолаштыже киндым пыштен огытыл мо, вара иже мо почылтын сельпожо? Ала межак да физрукнажак тугай аҥыра лиялтын? Сонюкем, йӧра эше тыйже мемнан коклаш логалын от ул, ачатлан кызыт коҥга деч вес кӱмыж шӱрым конден шындышыч дыр.

Але гын физрук-Сусанинлан, мемнам йомдараш лӱмын тарлалтше ия гайлан, кычкырал колтымем шуэш: лук ыле тер корнышко! Волаксола курыкым волен, вес кужу тайылыш, Моркышкыла наҥгайышыш, кӱзен, Смычка-Янгуш-Азъял почиҥга-Кугу Шале могырыш лупшалтаре!!! Могай тушто, уке-е! Эн ньомала, пычырикат шонен моштыдымыла, шоякысе геройла, пытартышлан – мӧҥгешла – Сусанинла, Волаксола корем гыч Маршан ял велыш чодыра коклаште мамык лумым келын наҥгая. Шогал, шоналте, ит вашке! Тек аҥыра вуетлан пел шагат кӱлеш лийже, тый ит чамане жапым, пӧрдыктыл, мо вуча умбакыже? Йӱд вет тиде лишемеш, корным шкевуя келге, пушкыдо лум ӱмбач пыштен каяш виет сита мо? Шкетын от ул вет, тыйын шеҥгелнет куд йоча илыш, лулеге да коваште. Мындырланен илыше гыч мо улыт нуно? Ик ялат да ик пият ок верешт корныдымо лум тӱняште. Имне корно дене наҥгает гын, тушто йыгыре кум ял, родет дыр уло кӧ гынат. Кушак Юрикын Карасим курскажын Азъял почиҥгаште кумытын илат: шкеже, Лина да Любой ӱдыржӧ. Пукшен-йӱктен колтат. Ынет кай гын, малаш пыштат. Эр йӱдым лектын, школыш лач гына миен шуат.

Тӱҥалтышлан пеш сай ыле. Чодыра ош мамык дене леведалтын, ик укшат ок тарване, эре тыгай ласкалык, мамыкан ныжылгылык лийышт ыле! Киса лум лумеш. Молан тудым киса маныт? Киса гаяк пунан, шолдыра пырчан лум, кажныже комбо мамык гай лый-лой лӱҥгалт вола. Ме шымытын шем-ош чумырка улына. Лум, лум, лум, кожер, нӧлпер, вондер, корем да тайыл, лапката... Мынярымше меҥге-уштышым лӱҥгена ала. Эреак ты корем дене келге-келге лумышто почаҥ каен, кузе-гынат дыр Изи Маршан, вара Кугу Маршан ялыш шуат дыр. Но мыланна эреак шолашкыла шупшман. Тыштыже корным пеш вашке йомдараш лиеш. Тугак лийын дыр мемнан денат.

Поран тарванен. Мемнан ӱмбак лумжо ныжылгын-ныжылгын кожер ӱмбач велеш гын, вольнаракыште, аланлаште чыла ӱштеш, угыч чот пургыжтен шында.

Вараже ну вет поран сӱан тарва-аныш! Мардеж мераҥла вучыдымын толын лекте, ну аҥыртара мемнам, ну луга-а.

Вот лач тиде поран сӱанет нойышо вуйушышто иланен. Лум йогын гоч шинчаште пӧрдыныт кава гыч ӱлыкӧ ош товыла шуйналтше пондашан Поран он ден тудын ӱдыржӧ, февраль. А март аваже кӱшнӧ пун тӧшакым почкен эрыктен, сандене тиде лум, киса лум, мамык пун орала мемнам сӧралын леведеш. Тунам эше могай роман, могай «Авамланде» да монь, почеламут дене кок книгашке возышашлык?

Тын гыч лекташ тӱҥална. «Тын» тиде такше кун, вий, куат, ӱнар. Кайышылак умшаш лумым налына, йӱмӧ пеш шуэш. Тиде тат эртыш да киндым шоныкташ тӱҥале. Ынде поран огыл пӧрдеш мемнан йыр, а шокшо чес парлана. Мо гына ушышто ок ышталт, ок кончо. Марпа вавайын тӱрлӧ кочкышым ыштен моштымыжо... Эгерчым кӱэштеш пеш салмаштыже. Шӧрвалан шӧржӧ – мо тиде тыгай? Ожно поян годым кугу пайрем вашеш кеҥежым шолтеныт, семыклан, сӱремлан. Ах, тиде шӧрвалан шӧр да умшаште шулышо эгерче... А кыне нӧшмӧ дене катламаже, когыльыжо, шӱржӧ? Да ӱстембаке толын шинче ынде комака гыч кугыжан вате шкежак, ӱян команмелна. О, ынде кугыжат лектеш – подкогыльо! Пура, сыра воктенышт шоҥешталтыт, шылшӱр шолеш, ура-а! Ме ынде илена-а... Вуйуш тиде тамле тӱтыра лоҥгаш йомеш.

– Эй, Юрикна кодын, шогалза, э-э-эй! – лишемыт. Тӱтыра авалтыме шинчам почам да шоналтем: очыни, вуй савырныш кенета. Эх, мыйын верч оккӱлан лумым келын, уто вийым мӧҥгешла савырнашлан пытарен, огеш кӱл ыле толмышт. Шинчем ыле изишак каналтен.

– Мӱшкыр шужен, вий пытен, мый тегак тарванен ом керт, – вожылын манам. Шӱдӧ совет книга гыч лудмо ик пример толеш. – Те кайыза, мыланем верч молан кучалташ?

– Меат тугаяк улына, – шоктат. – Давай, кынел, камвозаш ок йӧрӧ. Кынелаш тарванылмаште уло вий пыта.

А кушко шумо, иктынат ок пале. Физрук-Сусанин тугак ончылно. Тыгакак огыл мо наҥгаеныт «ура-ура» элнам вуйлатыше кашак: «Эй, ончык, сеҥымашыш, кӱкшыт гыч кӱкшытыш, угыч ышталтмашке!» Миен лектат почешышт – кукуруз урылтыш. Вара шоктат: шеҥгек, йоҥылыш лийын партийнаже. Ынде тышке огыл, тушкыла виктаралтман. А тушто – курык, сеҥен кӱзен вончашыже Суворов-полководецышт огеш кой. Чаплыжым, ӱшанжым мемнан физрукла пытарен шогеныт, кузе тудо мемнам вуйвустыкын чодыраш керал кошартыш. Ме, пленышке верештше-шамыч, военнопленныйла ӱмыл семын лӱҥгена, могай вий кӧргыштына кодын гын, чыла вет пунчалалтын. Вараже йолнат, киднат ынешт тарваныл. Чылан тояшышт эҥертат. Шужымо дене икте укшинчаш тӱҥале. Шӱм нӧлта, вуй пӧрдеш. Шич тый эҥертен, корно деч шып кораҥын – иктат ынже му, туштак колымаш.

Шуко гана чуч-чуч тудын деч утлен кодам вараже. Тӱҥалме гын тыгай чатламам, лач гына жап шуын каласаш, сайрак мучаш дене пытышыжым.

Арын школ. Шкенан вий дене шындыме спектакль деч вара пелйӱд шушаш дене йӱдым Купсолашкыла телым, тыгаяк, эше куатлырак огыл гын, порананыште ече деч посна тупрӱдӧ гай аҥысыр йолгорно дене ме, латик йоча, йолшӱм дене кайышна, ушдымо кашак – код, мале интернатеш... Тиде гана лӱдынжак она ул, эн ончылно – руш йылмым да литературым туныктышо Роза Николаевна, юмынӱдыр семын йӧратенна. Шке жапыштыже авам, Ольга Сергеевна, тудым Купсола тӱҥалтыш школышто туныктен. Тиде ӱдыр дек тунам парт коклашкыже шинчаш йыгыре, утыжым туддене кутыраш лӱдыныт – калык тушман поэтын ӱдыржыс.

А тыште йӱдым Роза Николаевна Олыкъялышкыже корным йомдарен. Ондакше ме саде йолгорным тореш-кутынь кычал коштна. Шолашкыла, пурлашке нушкына, чылан шаланен пытышна. Мемнан верч лӱдын, Роза йоча-влакын сочинений возыман тетрадь орам луктеш, иктешыже тулым пижыкта. Авала икшыве-влакым кычкыраш тӱҥале. Комбиге шотлымыла, лишемше икшыве-влакым шотлаш тӱҥале: чылан улына. Да мане: ынде кеч-кушко аҥырген лектына гынат, чылан эреак лийза воктенем. Мочол мӱшкыр марте лумышто ийын кайыме Арын Посанур шӱгарла воктечын чылт тӧр верыш лектын шогалмешке, ушет ок кае мо! Тӧр верже мо лийын кертеш, ни курык уке, ни ик тайылат. А мемнан тиде кундемыште чыла вере корем. Кузе тыштыже тӧр, салма гае? Шижат тидым, лумжо келгын шынден гынат.

– Тынар тӧр гын, тиде Кугу ер лийшаш, – пелыштыш Роза Николаевна. – Туге чучеш, йырваш нимо ок кой гынат, юмончылно товат!

Пытартыш кок мутшым тудо шуко гана кучылтын уроклаштат... Весе «конешне» манеш гын, тудо эреак – «Юмончылно товат...»

– Тиде верыште туалгын ачамын пӱнчыжӧ ала-кушто шогышаш, вот, тудым муаш ыле.

Тетрадь йӱлен пыташ тӱҥалешат, весым пижыкта веле. Мемнан сочиненийна, ала кокытаным шындышаш гынат, визытан отметкылан йӱла.

Ме палена тиде Кугу ерым, ер гынак тиде вер? – иктаж-могай кушкыл, вондер лийшаш, кудышт мыланна вич парняла палыме улыт, кычалына пешак ынде. Эмведен полковникше лийшаш Анатолий Майков – подполковник званий дене Турун мландеш Йошкар-Олаште возеш вара тудо – да мый, Метрий Санюк тул деч торлышна.

Чынак, пушеҥге перныш, йырым-йыр ниялткаленна тудым. «Вот, саде укшак, а тыште, кӱшнырак, шиште чӱҥген да рожым ыштен, – манам, – ме Санюк ден коктын кум йолан трофей фотоаппарат дене тудым эше пластинкыш сниматлен улына ыле. Так пӱнчӧ огыл, а Олыкъял поэт Николай Семенович Мухинын. Кузе возен эше тудо: «Ик пӱнчӧ шып шога Кугу ер сер ӱмбалне...»

Ну, куанышна. Куржын волена мераҥла пылтым-полтым, лум ӱмбалан пижеден, тул йӱлымашке, ынде кушкыла кайышашым паленас.

– Ачатын пӱнчыжӧ, Роза Николаевна, теве туштыла шога тудо, – киднам лупшкедена.

Волгыдышко первый «Поэтнур» колхозым почшо писатель кугу ерыште пӱнчыш савырнен да, шонем йӱдыкем дене, йомма гыч утлаш тӧчышӧ йоча-шамычлан корным ончыкташ шогалын.

Шонен луктам гын тидым поэзий, проза гоч, южик айдемылан пӱралтше мастарлыкым, фантазийым кычкен, нимо уке гыч – перо огешат тарване. Тудо кастеныже тунемше ден туныктышо-шамыч модынна спектакльлаште калыклан Чавайнын «Мӱкш отаржым». Чавайнын пеш кугу йолташыже – Мухин Николай Семенович. Лач коктын тиде Арын школышто, ыресше дене кавашке кайыше Арын черке дене, шӱдӧ йолтошкалтыш школ деч тудын дек – тыгак йоча тӱшкам вӱденыт Порылыкышт гоч. Туге лектеш: Чавайн ден Мухин мыланна йӱдвошт урокыштым пуэныт.

Кугу ер серын пӱнчыжӧ гын, кычкыралтыш знакла, туныктышыла, поран лоҥгаште мемнан экзаменым кузе кучымынам терген шоген.

«Марий колумбиадыш» 1999 ий телым вӱдпӧрдемышке шуҥгалтмыла шуҥгалтым. Кеҥежымже лудшем семынак садыштем пареҥге верч колорад копшаҥге, фитофтор дене кредальым. Лач курымын мучашыже, кок тӱжемше ий. Адакат теле тольо да уэш романыш кычкыш, кум йӱд, кум кече тунемым угыч школышто да ече дене Волаксолашке ӱчашаш йоча «ярмиҥгашке» наҥгайышт. Маршан кожер тевак вуйнам кочкеш. Ынде мучаштыже каласаш кӱлеш: утлышна! Куҥгыргымо дене йолым пыкше-пыкше шӱдыркален, эрдене Осып куваймытын пакчашт гоч шкенан суртвуйым ужым да шортын йӧрльым. Ала-кӧ ужын шуктен окна гычше йоча камвочмым, да ончен шоген: кынелеш але уке? Ом кынел да ӧрын, чокым вавай дек омсам кырен: ала тиде Юрик коштеш? Кушто Юрикда? А мемнан-шамыч лач мыйым андыгышыла кычал коштыныт, Кугу Шальышкат, кӧ мемнан дене пырля ӱчашаш миен, савырненыт, йодыштыныт. Тунамак, увер шоктен веле, вашлияш куржыныт. Тарваныл кертдымым нумал конденыт.

– Тиде шайтан, – шокта пылышемлан, – иктаж гана ече ӱмбаланак кола. Шым ият але темын огыл ыле чай тудлан, ик телым Кугу Шале ден Купсола коклаш кок студобеккер амыркан машина лумеш пижын шинчыныт ыле, эр гыч кас марте икте-весыштым шупшын лукташ толашеныт, мӱгырен киеныт. Ончем, моло йоча чылан каен пытеныт, тендан Юрикда гына шога, йолжо ечывуеш кӱла кылмен пижын. Мӧҥгыжӧ поктен колтенам...

– А, шарнем, тиде война пытымек лийын, – ойла вавай. – Йолжым ече деч утарен ыжым керт да чыла тугак пӧртыш нумал пуртенам, шулымек иже ойырлен кертын.

Тунам мо веселаже, школ гыч толын, кочкын, ӱстелтӧр гыч лекмек? Ий пӱямбалым комыжлен шында ала уке, Метрий Санюк, Семон Толий, Корий Ивук ден Ойсим Кушак Юрик декак нюккат: тудын эше Япык чочойжо годсак кум мужыр конькиже аралалтеш. Чият да – дуй, йӱд марте нюзыклат коремлаште. А лум толын гын, могай кугу пиал! Пораным вучат пешак, кунам урылтыш-шамыч лийыт коремлаште. Ик гана тыгай тольо, пӧртвуй марте южик илемым леведе, капкат огеш кой! Памаш коремыштыже-е! Коремвундашке волет, вуйым каваш кудалтен ончет – тугай кугу трамплиным корем сереш пӱтырен шынден, чылтак пӧрт пурен шинчын кертеш. Кӱшкӧ кӱзат да тӱрышкыжӧ мият – тӧршташ але уке? Семон Толий чакныш. Кушак иге юшт веле койо... Вуйге-йолге ече вуй коймашын ӱлан керылт шинчын. Но тӧрштен, но чоҥештен ончен, кузерак чучеш чонлан южышто улмо годым...

Арын школеш Семон Толийым поктен шумо годым – тудо индешымшыште, мыйже кандашымше классыште – йолташла келшымаш уэш чот пеледе. Адакат саде ече полшымо денак. Олыкъялым эртет да Макар курык тӱҥалешыс.

Макар курыкым мунчалтен волен шумашеш, лач талын кайыме вереш, трамплиным оптен шынден улына ыле. Ик гана волет, вес гана кӱзет да волет – тӧрштыметшак мо шога. Толий тушан кок мужыр ечым кошартыш. Мый ик гана школыш шым кае да мыйын ечемат пийланен чиен кайыш, шем тугай пеш лывырге ече ыле мыйын, путырак кӧранат ыле, авай Морко пазарыште ик мастар деч налын конден. Мыйже нылле вич кило лийынам гын, Йогор эрге – кудло визыт. Саде курыкеш тӧрштымыж годым йолжымат, таз лужымат эмгатен тольо, ечемат кошартыш. Акшымат-можымат ыш пӧртылтӧ. Но садыгак шым сыре. Ынде Арын деч вара урокым ыштен пытарымек, пырля Памашкоремыш коштына. Тушан памаш леваш ӱмбач тӧрштылаш вес трамплиным почын улына. Курыквуй гыч волет да, писын гына, уло кертме дене, памаш левашын чурикышкыже кӱзен кает. Ечыгорнышто лум кычыка огыл гын, латкок метр кужытым южышто чоҥештет, писын кая ечет. Тыглайже годым шым метр, кандаш метр кужыт...

Курыквуйышто канымына годым шижынат онал, вургем шӱялташ Осып Миклай Зик толын улмаш. Ну, меэт икте-весым пызырен сусыртылаш огыл манын, коклаш пел минутым коден, почела чымалтна. Памаш левашет кукшо кокыртышла чытырналта. Зик лӱдмыж дене куржын лекте. Камвочмо «чыве пыжашем» гыч кораҥ шуктем, саде верыш кугу капше дене Толий «пӱкташ шинчеш». Лу гана тӧрштымаште ик-кок гана веле йол ӱмбалан кодат, молгунамже эре пушкыдо верет дене шро-о-оп гына волен шинчат.

– Те ияже чоҥештымыда годымак камвочшо каедас, – ужын шуктен Зик, лоткыкта веле воштылеш.

Ты ужашым серен шуктенам ыле, весылан пӱйым шумен коштам, пачерыште телефон йыҥгырта, Арын марий Шулдыр Васлий ойла, Писатель ушем правлений вуйлатыше Василий Васильевич Крылов.

Ялзак таҥ, эрла вет ялышке писатель семын кайыман, палет? Николай Семеныч Мухин шочмылан лач шӱдӧ лу ий темеш эрла да шочмо школланет тиде классикын лӱмжымак пуат. Тушечын Олыкъялышке вучат мемнам поэтын музей-пӧртышкыжӧ, колат? Монден от ул гын, таче 2000 ий, 24 ноябрь.

– Йӧра-йӧра, – манам, – О Юмо, тый улат улмаш. Вет лачак мый ты жапыште Купсолаште, Арыныште, Кугу Шальыште романыштем илем.

Шонем: кузе тый пӧртылат улмаш, поэт айдеме, капет-кылет шукертак шӱйын кӱрлын да эсогыл куш палач-влакет, калыкын эн шучко шем тушманышт, кӧранышашлык ушан таҥ-влакым, ужгам мӧҥгешла савырен, «калыкын тушманже» лӱмым пижыктен саҥгашке, лӱен-тоен шуэныт эсогыл шканышт палыдыме верышке, вондер йымак вынемыш – мондаш содор тыгае преступленийым, да юмым ыреслаш: давай, ит кончо, мыйым ит орландаре, казна пашам тыгайым ыштена, проститле, раз тушманыш Сталин шкежак луктын тыйым...

Тый кушко йомыч шкеже, вор, грабичыл да палач? Да кушто ынде лулегетше? Подвалышке волен, Цветковлак, тошто пашатым шарнен, пырыс-шамычым пиктен сакалтылат, вараже шкендым шкеак пытарет але, уремыш лектын ончалде – трук жертве гыч иктыже чуриетым ужын шарналта? – шулет ныл пырдыжеш, эсогыл пенсийланат ынет тарване: озат пала эше, пала чот полшыметым, алят мондышашлык огыл, кугу оксам тӱла, конден пачерышкет пуа: ала кӱлеш лият уэш, тый огыл гын, Дантэсла у Пушкиным ваҥен, эргыч семын Мерседесыште окнаж гычын, шинча волен, какарге тӱсым налше калык-влак коклаште, шужымаште, у тушманже-влакым у рушла кычал кудалышташ: агаш, агаш, агаш! Ышталтын шога тидыже тугане мыскынь мландыште: Кечыже арбуз гын тӱнямбал Сандалыкше, а Мланде Шар, туддене таҥастарымаште, лач кыне нӧшмӧ веле... Шуа вот луктын пӱй коклашке пижше изи ты лавыра падырашым умшаж гыч Юмо!..

Почеламутан прозо гыч тыглайышке кусненамат, мый шканем да йырем ышталтше, шке денемак лийын шогышо, ала-кузе тӱрлӧ историйна уэш-пачаш кылдалт толшо оньышвитымашлан путыракак куанен ӧрам. Ну вот, Купсола школым серен шинчымем годым кенета мыйым саде школышкак ӱжыт, адакшым, лач мыйын серен шинчыме Мухин поэтын лӱмжым тудлан пуат, да шочмыжлан шӱдӧ лу ий темеш. Мо тиде, так мо тиде?

Йӱдвошт гаяк умбакыже возен, содоррак мушкылтым – ару лийман таче – Марий радиом колыштым, вучем.

Моско тиде ийын вашке-вашке Эльсин-Ельцинын тушкалтен пуымо гимнжым огеш йыге, калык-шамыч деч вожылеш (тошто совет гимнын семжымак депутат-шамыч ойырен налыныт). Мемнан марийын гимнже, Юрий Евдокимовын семжылан поэт Давлет Исламовын мутшым ойырен налмыже, мӱгыралтеш. Гимндыме Моско дечат ончык лектын улына, коеш. Кузе Моско ок чаре эше, меже тугаяк курчак-марионетке улынас.

Регеж Василий-Горохов тӱҥалеш, уна, ондакысе чеверан илышнам шарнен, йӱкым сайын шындыше артистлак радиошко лектынат, калыклан ойла.

Лач икте ыш келше, марий сылнымутыштына нимо сайжат, нимо удажат ок шоч, чыла тиде ожнысекак шерым темыше, манеш, нигушко эҥерташ да нигӧлан ӱшанаш, лач икте-весым мыскылен да игылтын кият, кумылетым волтат. А мокташ пижыт гын ик возышым, нимо укелан нӧлтыктат – шулен ла кавыскен йоммешкыже, йол чумалтымешке огыт чарне.

Йолташ, изишак чарне! Иктат ок вурсо кызыт, иктат ок чаре, моктен ок толаше, оҥым ожсыла кырен, медаль-влак дене чолдыртатыл, вурседалаш огеш кошт кӱшкӧ, оза пошыман сур пӧртыш, гонорарым мыланем шагал шынденыт манын, кадыр тоян законжым ончылнет ок рӱзӧ – проч уке ынде чӱчалтыш гонорар!

Марла книга огеш лек... Туге, туге. Но тидым тыланет ойлаш... Повесть, драме, почеламут – пытартыш корно марте чыла-чыла спонсор-шамыч полшымо кӱшеш да тугакат книгашке печатлалтын, журналышке. Эсогыл Пушкин гыч «Евгений Онегин» марла романетым кӧ лукто, пеш чаплын кусарыметым? «Марий Эл» газет, лач мыйын ыштыме редакций. А молан тудым, «Марий Элым», мокталтен от ойло? Пытартыш шым-кандаш ияш подшивкым нал да луд, кажне номерыште сылнымутан тичмаш кок але ик полоса-аҥа каен шоген да таче мартеат кая кӱрылтыш деч посна. Кунам совет саманыште тыгайже лийын? Шӱдӧ наре автор – ужо, тоштыжо, у саманым иктыже моктат, весышт, шукынжо, каргат, мыскылат, кокытеланат. «Марий эл» газет шкетын книга издательствым алмаштен. Да тошто семын огыл, йӧршеш у семын рвезе-влак серат. Мый, тиде пӧлкаште ыштыше, лудшо-влакын кулышт, тидын дене пиалан улам.

Неле саманым калыклан марла книгам лукшо издательстве нигунамат чытен кертын огыл – йылла туртын, власть кучемыштыже марий-шамыч огыт шогыс! Ак кӱза, типографий тудын уло-уке вӱржым йӱэш. Сай жапыште веле тудо резинкыла шуйна. Йылла туртмо годым газет-шамыч тӱзланеныт. Регеж гай «мэтрже» веле газетым кокымшо сорт сылнымутлан шотла. А тудо таче, унчыли реформо саманыште, мастарлыкым, талантым – мо уло, кузе Юмо пӱрен, тугак раш да писын ончыктышо илышын воштончышыжо. «Ончыко» журналат тӱзланен, ынде тудо качымарий гай вичкыж капан огыл, икымше шочшым вучышо оръеҥ гай «тӱжланен», капым шынден, куралеш да куралеш, вестӱрлӧ кашым савыркала. Ни Ялзакым ок уж Регеж марий, ни Арсакым, Анисимовым, Тимиркаевым, Осипов-Ярчам, Бердинскийым, ни Эмгак ден Оярым, Артамонов уке тудлан, Майоров, улыт тыланет Семен Николаев, Рыбаков Миклай, Альбертина Иванова да тый. Со, чыла марий сылнымут тыланет лач тиде кышкарыште веле! А ишыме-шамыч шке книгаштым Ю полшымо почеш кызытак, ямдыштым, ӱстелыште кийышыштым, иканаште луктын пыштат гын, тый мом манат ыле?

Лудшылан мыйым вурсашыже ик мыскарам ыштымем шуэш. А мом каласет, коло у книгам, кызыт возымаште ямде улшым, тыланет пуэм ыле гын – кая ончык марий сылнымут але тиде ганат мемнан дене лач икте-весым «кочкын» кият? Да, иша илыш, чот ишыктара! Но тиде ожнысыла кум-вич калык писательымыт, сылнымут правленийыште штурвалым лач шке кӱлешыштлан кучен шинчыше, огытыл, тиде илыш вет шкежак пучыштара. Уке гын вет, манам вет, чыла коло книгамлан гонорарым налын, иномаркыш шинчын, рульым театр корнывожыш пӱтыралын, окнам волтен, «Салам. Российын лӱмлӧ артистше Регеж-Горохов Вачий йолташемлан!» ышталамат, тый ончылнем йолйыжыҥым изишак луштарет да теркупшым налат: «Привет, Ялзак! Уке-уке, марий Бальзак!»

Кыре мыйым кушто кертат тушто тиде мыскаралан да шкеже шоно ушет дене: «Э ия-а, нимом шотаным серен огыл, а шкенжым Бальзакланак ужнеже, керемет йоча!» Да мый тыгай шонымашетын вуйышкем толмеке, тамлын веле воштылам, умбакыже сылнымутын тарзыжлак, кӱчызӧ сумкам сакен, калык коклаш каем.

Радиошто тый эше манат: мемнан возымына гыч ниможат да автор-влак гыч нигӧжат Российын кӱкшытыш нӧлталт огеш керт, эше мастарлык дене ӱлыкшӧ улына.

Туге улде мо, пеш туге! Флор Васильев, Мирзагитов, Юхма, Шогенцуков, Мустай Карим, Расул Гамзатов, Николай Рыленков да молат-молат, эн чотшо гын Чингиз Айтматов гайже, марийыште укелыт. Молан? Кунар чот наций, республиклан шке лӱмжым пуышо титул наций, шкенжым тарзе шотеш курым мучко весе ончылан сукалтен шынден, вуйлатыме паша деч тӱрыс кораҥдалтын – могай Чингизым вучаш лиеш?! Эхе-е, «творчестве ден талантлан шкенжым ончыкташ власть огешат кӱл, мастарлыкет гына лийже» манат? Кул да господин... Кул дечын кул гына тукымжат, господин-эреак господин, шочшыжым да палымыжым, лишылжым вес эллаште, тӱняште коштыкта, шинчымашым тӱняужшаным пуа. Таче мые, ару да возалт шемемдыме кагазын лостыкшо, ом пале: Чингизын йоча годсекак жапше кузе эртен, могае тукымжо, ача-аваже, да кугун чапланыше (жапше годым веле!) романже-шамыч марте шкеже мом ыштен, могай верлаште лийын, кушто шинчымашым поген? Мый ӱшанем: мемнан гай, марийын гай, вуйвочым погымо годсо, тыйын, мыйын гай нимодымылыкым, ужар коваштан нужналыкым ок пале. Тугайжымак, мемнан марийын гайжымак, маннем! Вет меже тый денет кӱ плитам, асфальтым шеҥын, печкалтарен, изирак шелше гыч вуй лукшо ужар поэзийын лышташыже веле улына, мемнан пеледалтшаш вийнаже, чевер кылта гай локамалык, саде лончым муын, вуй лукташ толашаш каен. А жап тиде йӧсланен толашыметым ок вучо, пӱртӱс да Юмо деч шонымаш куат эн нӧргӧ Пушкин пагыт годымак толеш. Лач пенсийышке шушо тый да мый, изишак вольнам шижын, колымо деч ончыч ыштышашым ыштен кодынена, вакш кӱм нӧлтен лектын огына керт рвезе годсыла. Адак марий вет, возышо марий, моткочак йолташлан кӧраныше, критик уке да, критик семын игылтше, чаракым гына шынден моштышо, кляузло! Мыланем кудло ий темме кечын сур пӧртысӧ шуко уна ончылно рушла ик мыскарам ыштышам:

Моско кӱкшытыштӧ ме уке улына?

У-у, мочол книгам, марла гыч рушлашке кусарен, совет саманыште лукмо. Повестьше, романже, поэмыже, почеламут аршашыже да монь... Кӧмыт да могай йӧн дене луктыч, курымашлыкым але ик кечаш вияным – тиде вес паша. Йоҥгалтыч мо, Российын сылнымут кӱкшытыш шуыч мо нуно, Колумб деч молыжо...

Вот, тышан, Колумб деран, эреак чыгынен шогалыт. Кӧмыт? А шижыда – уке, алят вес койыш тугае тӱрлалтеш: власть велым, ну, пешыжак ынешт уж гын, мо гын? Уло калыклан йоҥгалтшын каласен колтымо ыш лий: Валентин, проститле, Айтматовла, депутатыш лектын, Моском марийын полпредше семын волгалтараш ме тыйым жапыштыже ышна колто, сур пӧрт дек чак ышна намие – намийыме гынат, ӱмбачет шым коваштым пужарен налаш веле. Мӧҥгешла, манамыс: намысле партпогыным поген, илышаш кечетым пӱчкын шуышна. Проститле, колымекет ойлена, ме тидын шоҥыш мом возыметым чиле вич-шым том дене луктына.

Ойган 1974 ий деч вара таче марте колымыжлан мыняр ий теме гала? Ала том дене том лекте возымыжо, сочинений погыжо? Уке-уке-уке-е! Эсогыл тыят, Регеж таҥ, шке ӱяк-мӱяк мастар умшатым марий радиошто эсогыл Колумб нерген тарватылаш ала огеш кӱллан шотлет, ала шкежат шканет ынет шоналте: Колумб эн ончычак Юл кундемысе республик кокла гыч Москолан веле огыл, Российлан вошт кумдыкеш йоҥгалте. Моско писатель-шамыч тидым шкеак каласеныт, эше поэтлан шинчаваш, эн кугу погынымаште, тиде погынымашыже Валентин Христофоровичын чумыр творчествыжлан пӧлеклалтше лийын: «Марла гыч рушлаш кусарышет шке кӱкшытанет лиеш гын, Расул Гамзатов сылнымутан ресторан ӱстелтӧрышкет чаркам кондышо кельнерыш иканаште савырна», – нунын пунчалмутышт тыгай лийын.

Шарнена: Валентинна уке лиймеке веле удмурт-одышто Флор Васильевын мастарлык кӱкшытыш шумыжо йоҥгалте. Тудат трагически пытен улмаш. Колымекше веле одо титул нацийын эн тале поэт улмо лӱмжӧ лекте.

Ойлен пытарымешкет радиошто колыштым: чонет чот йӱла такше шкенан марий верч. Тыглай айдемын шӱмышкӧ пурен моштет, да тыйын калык верч ойгет – калыкынак ойгыжо. Ондакысе дене таҥастарен ончальыч: олык лапыште шудым лупшен нойышо ял калык дене пырля изишак кечываллан каналташ возат да, икте кодде тыйын семынак чыланат колышыла мален колтат. Мемнан ял калык семын, манат, тӱняште иктат тыге тӱшкан да веселан канен, пашам ыштен, пырляште юарлен, ик под гыч колхозын яра шолтымым кечываллан кочкын, куанен моштен огыл дыр, тыге шоналтын, манат.

Тыйын Регеж ялыштет веле мо тыге иленытше? Нал мыйын Купсолам! Тӱшка пашашке лекме годым колхоз, тага гыч тӱҥалеш да, ӱшкыж марте шӱшкылын, олыкышто, аҥаште, пасулаште калыклан шылшӱрым шолтен, мӱйым, торыкым, ӱмбалым, шӧрым намиен – кунар кертат коч, ит ӧркане веле, виетым мер пашалан пу. Да мемнан кӧргыштӧ герой айдеме помыжалтын: кап-кыл денат, шке шочмо калыкет верч тулыш-вӱдыш пураш изинек ямде улмыж денат!

Пытарышыч мутетым радиошто... Ынде пеш вучем: ойлат але уке, ойлат але уке? Сылнымутым Чавайн дене пырля кынелташ тӱҥалше, таче шочмыжлан шӱдӧ лу ийым темыше, классик-влак радамышкак шогалтыме, лукмо, эшеат уэш шогалтыме (Яков Элексейн семынак, тудат Колумбмыт годым классик маналтын, ынде ала-молан тыглай автор радамышкак уэш шӱкал шынденыт!), Чавайнлак лӱен шуымо да шолып тойымо Николай Семенович Мухин нерген, мо, кузе-гынат вет шочмо кечыже, тичмаш лӱмгечыже. Ик гана веле вет темын кертеш айдемылан шӱдӧ лу ий. Мыйымат ойлышт, тыйымат, да эше шкеже кутырышыч, а тудын лӱм уке...

Ыштак ойло! Корныш лекме деч ончыч «Марий Эл» газетым, таче лекшым, нальым, туштат ик мутат уке. Маньыч вара: редакцийын кагазше пытен улмаш.

Культура министерствын изи автобусшо дене чымена. Улынаже: профессор Назарий Александрович, Мухинын возымыжым пеш шуко кычал муын, илыш корныжым кече гыч кечыш шымлен, тудын нерген ятыр книгам уэш-пачаш луктын, тыгак Назарийын ватыже да Мухинын шочмо ӱдыржӧ, мемнам Арыныште туныктышо Роза Николаевна, мый тудын нерген каласкаленам тыланда, Писатель ушемвуй Шулдыр Васлий, радио гыч Вячеслав Кольцов, министерствын консультантше Галина Ширяева – марий ӱдырамаш, тыгак типографийыште ыштыше Олыкъял марий Валерий Леонтьев. Купсола школнам Купсола ял вуй гыч Кугу Шале вуйыш куклен конденыт, пеш чапле кок пачашан кӱ пӧртыш. Тушто ме пайрем урокыш логална. Маровед Алевтина Алексеевна сӧралын ямдылен: йоча-влак кугу поэтын почеламутлажым лудыт, илыш-корныжым каласкалат. Пырдыжлам сӧрастарыме, плакат-шамыч юарлат.

Шукат эртен ыш шу, поэт Миклай Казаковын музей-пӧртешыже Мухин пайремым эртарен колтышо-шамыч толын шуыч: музей вуйлатыше Галина Сошина, Морко администраций гыч мемнан Кушак тукымыш пурышо Людмила Васильева, Моркысо тоштер оза, поэт-краевед Геннадий Бекешев, районысо культура пӧлкам вуйлатыше баянист Юрий Осипов, Мухин тукымак Ким Мухин, поэт, Олыкъял марий баянче Анатолий Александров, райрӱдысӧ культура дворецын кок мурызо ӱдырамашыже да моло йолташат. Тыгай вий дене шарнымаш пайремым чаплын эртарет веле огыл, кӱ курыкымат верже гыч ойлен-муренак тарватет, тудыжо так курык огыл, а Карманкурык гынат. Оза-шамыч кугу концертым ямдыленыт, тыгак толшо-шамычат шке черетешышт мурен-куштен улныктарышт. Вӱденыт вашлиймаш концертым Купсола школ завуч Татьяна Смирнова, йылмым туныктышо Валентина Александрова.

Кӧ гын да мом гын да чонжо гыч луктын, поэт нерген ойлен огыл! Тудын лӱмеш шке гыч возымо шуко почеламутат йоҥгалте. Тынар ий эртен гынат, калык шӱмыштӧ мочол ойлышаш алят ила улмаш, шонен ӧрат. Чынакак, нимо да нигӧ огеш мондалт. Кузе, кунам да мом, кушан серен Николай Семенович, кӧмытым вашлийын, ваш келшен иленыт – пӱтынь биографий кынелеш. Нина Васильева, Мухин-влакым Олыкьялыште сайын палыше шоҥгыеҥ, шинчавӱдшӧ гоч сӱретлыш, кузе поэтым луктын наҥгаеныт, ватыж ден шочшыж-шамыч кузе ойгыреныт, нимодыман нужнаш чараголяла киен кодыныт, да шуко еҥже, тымарте лишыллан шотлалтшыжак, мут лукде шӧрын ончал каен. Чыла таче лийшыла ойлас, ушдымо...

Лӱмкагазым лудыт: Купсола школлан Мухинын лӱмжым пуаш! Ныл шагат утла эртыш чеченле пайрем да тудо вараже Олыкьял музей-пӧртыш кусныш – чылт поэтын илыме годсылак чоҥен шындыме. Тудым вуйлатыше, жапыштыже мемнам Купсола школышто биологий дене туныктышо Александр Павлович Сошинын чын фамилийже ожно Мухин улмаш, тудак мемнан годсо школ садлан негызым пыштен, пеш нумалына ыле коремла гыч тӱрлӧ пушеҥгым, мемнан изи вачына чот корштен.

Калык нимогай книга дечат кугун шарна улмаш...

Мыят ужар жапем пӧртылтышым. Арын школыш тиде ял гоч кум ий коштмо годым садыгак кажне кечын шоналтын: вот, тевыс Мухинын «Поэтнур» колхозшо, а тевыс пырля тунемме йолташ-влакнан пӧртышт: Юрий Бочкаревын (воштылальыч: «Бочкарев – правильное пиво!» манын коштеш кызыте), Зосим Исаковын, Валя Степанован, Ленан, Сошинын, туныктышына Роза Николаевнан пӧртышт... Чылт шкенан ял гаяк шӱм пелен пижше аул. Шкенан гаяк да, мемнан дене шочын огыл вет тыгай поэт, Сергей Чавайн дене ик школышто, Арыныште, иквереш туныктышо! Озанлыклан пуымо лӱмжак мом шога – «Поэтнур». Поэт Миклай, мане Бекешев Кынаи, кугу маскараче лийын. Йолагай да йӱын-лӧкен коштшо лӱманрак-шамычымат, бргаирым але колхозвуйымак, газетыш игылт-воштыл серен, шке лӱмжӧ олмеш псевдоним-шояк лӱмым тушкалтен: «Нурэт По». Пален тудо, тугай писатель уло, Эдгар По, очыни, йӧратен лудын эше тунамак. Кеч-могай возышат ондакше тӱнямбал литературлан эҥерта.

Тиде пайремын мучашыжым ом пу. Сылнымутлан, илыш семынак, мучаш ынже лий, тек Морко памаш семынак (тиде раш палалтеш, корно гыч Чавайн эре туш савырнен пурен да вӱдым йӱын лектеден) умбакыже йоргыкта.

Теве тыйын семынак, Регеж таҥ, марий чон коржмым чӱчкыдынрак кутырена гын, иктажым ала помыжылтарена? Мыланнаже, марийым шонышо, нӧлтышӧ-шамычлан, икте-весым чотрак йӧраташна кӱлеш, ойыркалыде, шемеш турлыктарыде, иктымат ужде-палыде кодымо ок кӱл. Ме эше огына шиж: кӧ талынрак ышта, чотрак йӧратен мошта – жап да калык мемнан каен йоммеке иже каласат, кузерак лие тиде поэт Мухин кочана денат.

Азап нерген тӱҥалынам гын, нуным умбакыжат шуйышаш, кажныжлан посна шогалаш шот огыл. Кажне азапын жапше тӱрлӧ гынат, ийлам лугенрак пуэм гынат, вес ганалан ынже код – нуно умбакыже тугакат шуко-шуко лийыт, шуршыла тӱлен толыт. Тыштыже волгенче йымач утлымо нерген ойлалтеш. Ик ганже мый тӱҥалтыште возенам ыле: йӱдым толшо кӱдырчан йӱр годым суртнам волгенче пеш тазан шелын пуыш. Икмыняр жап гыч иже коретньыкыште туврашыште ужам: пел вӱчӧ йӱлен волен. Кувавайын сортам чӱктымыжлан йӧрен. Йӱдымак кынел ок чӱктӧ улмаш гын, пытена ыле дыр.

Вес ганаже Кугу ерыште лие.

Кугу ер мыланна, Купсолан ньогаже-шамычлан, бригадирын эреак пашаште кучымыж дечын, «Таир» пионерлагерь дене иктак ыле, кечыгут гуляен коштына, чыла ойгынам мондена.

Кугу ер тугай тудо, вӱдшӧ кок пачашан. Йымал лончыжо нелырак, шем ӱй гайрак. Шке вӱдшӧ эреак шканже веле кодеш, шошымсо вӱдшорын лавыраже, пасу ӱяҥдыш дене варнен, мыняр шӱкшакым Йошкар Сер корем гыч конда гын тышке, йымалсе шем вӱд дене ушнен кертде, ӱмбачше шаулен-яклешт эрта, тышеч вес ерыш, тудо мӱндырнат огыл, логалеш – Изи ер манына, Посанур калыкын да монь тудлан пуымо лӱмышт весе дыр, ом пале.

Вич ияшем годым сар пытен. Пакчана Кугорнӱмбал ялышкыла онча, тушкыла шке кутышыж дене шуйналтеш, пече уке, чыла виш. Онис Кузьман Йыван кочай пошкудо семын печен налаш вий ок шуто. Шошо-кеҥеж-шыже гоч пакчаште гаяк илена, кочкаш шудывондым кычалына, шурганла пургедынак коштына. Кугорнӱмбал кожер чоҥгаште патыр кум пушеҥге йыгыре шога, ужар жапемын часовойжо семын. Эше пурлаштыла Кугу ер сер копа пундаштыла нӧлтеш. Ержат палдырна, эн ӱлнӧ. Мо сар тӱҥалын, шем шыже пытымеш, йӱдым тул йӱла тушто. Шкежат, изишак ушым шындымек, йомакыш наҥгайыше тиде ӱжакам йӱдым шагал огыл онченам.

Такше келге шыжым вет эреак йӱштӧ йӱр лупша... Эсогыл тунамат кудывечышкына лекше кок окна гыч кӱтена: йӱла, ок йӧрӧ тул! Ала айдемак улыт сер воктеныже, ала шайтан иктаже. Молат ялыште ойленыт: «Меат ончен киена. Ида кай тушко. Шылше-шамыч ырыктен шинчат дыр, лач колым кучен, мӱшкырыштым темат. А логалат гын кидышкышт...»

Ньога-ньога, а садак куржат лӱдыкшӧ верыш. Чынак, кугу тулолмо уло. Но тудо нимом ок каласе. Лӱдат ер дечын чылт. Шкет кодат гын, ала-можат лиеш дыр тый денет – да тиде шонымаш ик велымже розбоньык йомакын шучкышкыжо наҥгая, шылше, вор, пуштедыше кашакыш, а вес велымже эшеат чот йӧратет – тыглайжак огыл тиде Кугу ер! Тунам вольык ферме, комплекс да монь нимат уке, тиде вара иже чоҥалтеш. Терыс вӱдат кызытсыла ок амыртыл: арун вӱрланыше, оварыше, ужар шӧртнян пӱртӱс. Ержат кугун-кугун шарлен, йыргешке. Ик сер гыч весыш эсогыл кугу еҥат ийын ок лек. Сер воктен киякше ялт русалке ӱдырын кужу, йожга ӱп лончыж гае, лывыргын да чоткыдын шога, мардеж почеш тайналтын, ярымлалтын. Омыж вондер Олыкьял велне шем тупкажым шыжым луктеда, эсогыл кӱпчыкланат, тӧшакланат рӱдал погеныт.

Метрий Санюк йолташ ойлен: «Кочай манеш, эн тале поэт лийын Олыкьялыште, тудым лӱен пуштыныт. Но тудын пӱнчыжӧ кодын. Шога тудо пӱнчӧ Кугу ер серыште. Айда, Юрик, ме тудым фотопластинкыш луктына. Ачам Германий гыч трофей-фотоаппаратым конден».

Кайышна кеҥежым. Санюк вереште, шуко кычалмек, ладыра да пеш шоҥгак огыл сӧрале пӱнчым. Тугай чечен левашан, чынак. Йӧратен шындышна ме тудым. Ойлена: келшен гын эн чот мыланна, поэтланат тудак веле келшен кертын – эн моторыс! Моло тыгай уке.

Кум йолан фотоаппаратым йӧнештарена, вуйге леведалтын, камерыш ончена. Тупела ончыкта: парчаже ӱлнӧ пуйто, а тӱҥжӧ кӱшнӧ. Укш-шамыч пеш оҥайын кадыргеныт, а кид шумаште шиште чӱҥген да рожым ыштен.

Кассетыш пыштышна ме тиде пӱнчым.

Вуйвочым погымешке, ме шем вӱдыштӧ йӱштылаш ышна тошт.

Ойсим, Ивук, Санюк да мый шинчена ик кеҥеж кечын, мӧрым, снегым, мераҥлашкам поген тымырена. Вашталт толеш кава, пычкемышалтын. Вара мардеж тӱҥале. Ер вӱд тарваныш, киякын ужар вуйжым толкын дене тӱҥалеш лупшаш. Толкын-шамыч ер ӱмбачын серышкыла толыт. А ме лач Мухинын пӱнчыжӧ йымалне улына. Воктенже вес пушеҥге, лышташан шараҥге. Тудат кугу да, шӱмжӧ неле котыр семын пеҥгыдемын, шелышталтын. Корнан-корнан.

Пушеҥгыла коклаште йӱр тӱҥалме – пасу покшелсе гай огыл, мардеж дене пырля толеш да ончычшо пыде-подо лышташ орам кыра. Укш-шамычым ончет, кузе чот лӱдыкшын лӱҥгалтыт. Иктажше вуйышкет волен возеш гын, сита веле. Парча кокла гыч эше чотрак шемемше Кугу ер вӱд коеш, шолаш пурен.

Мардеж йӱр дечын ончыч пеш чот лупшыш, вожге лукташ ала-мо тарванен тура сер валне пӱтынь чодырам. Нигуш шылаш! Чылан ме ночко чыве семын ладыра, чока пушеҥгын лышташла йымалне, шем-ужар лышташ дене леведалтын, улакыште йымен шогена. Санюк ойла:

– Умбалне кӱдырчӧ, колыда, кузе шелыштеш! Чечас мемнан декат толын шуэш. Вавай ойла, волгенче лышташан пушеҥгым йӧрата. Мемнам тышан перен шуэш кертеш.

Тӱжваке йӱрыш лекме кӧн шуэш? Моткочак тыште нугыдо леваш, мыланна лӱмын ыштыме гаяк. Лакан гыч опталеш гын веле, йӱр нӧртен кертеш.

– А кӱдырчӧ тыш огеш шу, – манына. – Кыра Кугу Маршаным, Канторьялым, Пектывайсола ден Вончыдӱрым. А Вончыдӱрыштӧ ила Япык Элексейн, «Ӧрмӧкын» ачаже.

Метрий Санюкым туныктен тудо ик аша. Тудым колыштына:

– Пӧрт воктекше лектын шинчеш, кӧ эртен кая – онча. Ош тувыр, ош йолаш. Шемым ок йӧрате. Шкежак тудо «Тоймак тукым» гыч. Тоймак огыл тольык а Тоймет!

Корий Ойсим, Ивук изажын вачыш шушо, лочо кугу мӱшкыр, – пареҥге деч моло кочкашышт ок лий, пызнен шогалын, шинчажым пушеҥге вуй деч ок нал. А тудыжо, ужына, лӱҥгалтын-лӱҥалтеш.

Моткоч кугун пудеште кӱдырчӧ, нимат тораште огыл.

– Мый лектам тышечын! – Санюк йӱран аланыш тувырмела куржо, йыклык иканаште шӱртӧ пырче коддымеш нӧрен пытыш. – А йӱржӧ йӱштӧ огыл! – кычкыра. – Айста почешем!

Такше чыланат Семон Толийым колышт тунемынна. А таче тыште тудо уке.

Ме сер деч кӱшныжак она ул ыле. А ынде, яклештылын, Санюк почеш пӱкшерме велыш нушкын кӱзена. Коремат икте перныш, курык вуйышкыла шуйна. Тушеч вӱд шорге мурен йога, йӱр йӱкым петыра. Лыпланышна пӱкшерме йымалан. Шоягорем гыч коремысылак вӱд йога ынде тувыр кӧргыштӧ. Да кӱдырчӧ пера. Эше, эше! Капетым туртыкта. Вуй, лӱдын, кап кӧргыш шылын йымынеже. Лиеш гын, кызытак коляшке савырнен, улакыш, рожым муын, поче-поче тунамак ювыге пурен каена ыле – колаш огыл, ужаш огыл тыгай мардежан таулым.

Чыр-чор-р-р! Лыч-ло-оч! Тунамак у-ух! Мланде йымалнына чытырналте дыр-дыр-дыр. Вашла вуйым икте-весылан пуэн, коклашке шӱшкылтын, ӧндалалтна, тугак волен шична, лӱдшӧ капнам йол кучен ыш сеҥе. Эсогыл ӱпшалт кайыш юж вестӱрлын. Пытышна! – вуй йыр ток эрта. Адакат чот перыш воктенак ала-мом. Но чыр-чоржо тегак пылыш чарым ыш корштаре, куатле дӱр-дӱржӧ денак серлагыш. Но мланде тугак чытырныш мемнан йымалне. Ны илыше, ны колышо! Чурийна лӱдын ошемын. Нигуш-нигуш иктынат огеш тарване, мо лиеш-лиеш.

Лӱдат тыгайже годым ялыштат, но тушто вургем ора йымак пурен шылаш лиеш, шинчат ок уж волгенчым, да тӧшак, купайке, попана йымалне ок чытырыкте кӱдырчӧ тынаржак. Шке дечет шкеак шылын утлынет тыгодым, шулен киет иктаж-могае лӱдыкшӧ толын пернымешке. А тыштыже, тӱнялан почылтшо да волгенчын кырыме Кугу ер курыкышто, воктенет Кугу ер ок кой годым, шинча шӧрет дене эреак эскерет лышташ ора ӱмбачын йогышо вӱд чинчыла коклаште: трук лектын шогалеш тӱкан-шуран наста иктаж-могай, шем йылгыжше капан, да кужу кӱчан тулшол гай кидшым ӱмбакет шуялта, крокодилын гай умшажым каралта...

Йӱр эртыш тугак, кузе тыш иканаште толын, мемнам коншудо семын тодыштын. Ме ӱлык волена, йолна дене мунчалтыл, камвозына да мӱшкыр дене нушкына, яклештына, воштылына – волгенчеш, кӱдырчеш, кугу йӱреш шкенан изи чоннам утарен кертше-шамыч. Чыла тыгак: айдеме вет пӱртӱсын изи пӧрткайык семын куаненат мошта – чыла азап шеҥгелне, ынде изи чон сӱанланен кертеш.

Да кенета ушна шаланыме гай лие – Санюкым ончал колтышна чылан. Вуйнаже савырна Мухин пӱнчӧ велыш: шога тугакак, нимо да лийын огыл. А воктенже... А воктенже... Мемнан шаҥге шылын шинчыме ошкыпуна кокыте шелын возын. Мардежлан кӧра огыл! – мемнан пылыш чарым перыше эн первый тӱп волгенче дечын, теве молан юж вестӱрлын ӱпшалт каен. Йӱлен тудо ондакше, да йӱрвӱд чарен кертын. Шем шӱч олмыжым кучылт ончышна. Волгенче кӱм йымалныже кычална да, ышна му.

Кугу ерым, Карманкурыкым поэзий йылме дене прозышко пыштен коден, вес волгенчышке куснем. Ший умдыжым капышкем тевак-тевак огеш кер. Мый шонаш тӱҥалынам вараже: очыни, волгенче деч колем.

Армий гыч толын, пединститутыш лугыч лийше факультетышке пурен, кеҥеж сессий деч вара куштылго валеткыш тувырым, книгам, тетрадьым пышталтен, Шолеҥерыш шуын, поезд гыч волышым. Каяш кӱлеш Октябрьский велыш. Тугай поселко уло мемнан велне. Иктаж-могай автобус толешат дыр, но шӱмым рвезе тургым покта. Иктаж кок уштышым ойырлышымат, бензовоз поктен шуо. Мутланаш пеш согымжак огыл шофер воктен кудальым кабиныште. Агытан курык тӱҥалшаш дене машинажым пурлашке савырале:

– Шӱгарлаш авам деке пурен лектам.

Мый йолын топкем. Весела. Олаштат лӱп шокшо ыле, тыштат. Шӱлаш нимом гай, пӱжвӱд йога. Пурлаште изи куэ-влак корно дечын ӱлныла шогат. Нуным йӧратен ончем. Тыгак тӱшкан шочышт ыле авамын ыштыме шольым ден шӱжар-влак, но мый шкетын веле ешыште улам. Армийыш ужатымышт годым изишак руштылдалше, мый Купсола ял мучаште авамым чарен шогалтышым да кужу йолван йошкар-шем порсын шовыч дене сӧралын леведалтше тӱвыргӧ вачышкыже пурла кидем пыштышым:

– Авай, эре-эре ойлаш шонен мый коштым. Эше моткоч сӧрале, виян, таза улат. Тый мыйым иктым веле ыштенат. Салтаклан каем да шкет кодат. Толмешкем Юмо деч йод ыле мыланем шӱжарым але шольым. Кузе чот куанем ыле!

– Вожылдымо!

Вурсаш тӱҥале: «Шкетын ик ава йымалне мындырланен, иге пунет пурыш мо?! Ачатше мом манеш, трук сарже гыч толын лектеш гын. Мый лач тудынак веле улам. Вес пӧрьеҥым нигунамат ом лишемде. Эше мом тугайым шонкален коштеш улмашын, тыгыт шӱргӧ!». Тыге вурсымыжлан кӧра теве-теве йоген кайышаш шинчавӱдем кенета кошкыш, ялем дене чеверласаш куштылгырак лие: «Э, туалгын илыза!» армийыш ужатыме эргын, судышто титак теҥгылыште вот-вот преступник лӱмым налшашлык еҥын гае, пытартыш мутшым пагален колыштшашлык праваже уло гынат, тугайым ава шотыш ыш нал. Эсогыл тунар шыдешкен кудалтыш, воктечемат кораҥе. Мый чотак иралтым. Тунамак палышым: йӧратымаш тӱняште улак! Сар тӱҥалме годым кокымшо кечынже стройышто лийдыме, ала йомшо, ала колышо ачамлан кӧранен кудалтышым: таҥетым шӱдӧ таҥ гыч ойырен моштенат улмаш. Мыйынат таҥем тыгаяк лийже ыле! Тыге шонен, ял вуйышто пурла могырышто шогышо пӧрт велыш шӧрын ончальым: Семон Тонием мыйым салтакыш ужаташ ыш лек... Кузе вет чонлан йӧсӧ. Тыгае кӱ шӱман лийман. Палемыс: пӧртыштак, шаҥге окнаште чурийже койын кодо...

Писын топкем. Чодыра тӱрыш пурымаште иктаж кок меҥге ӧрдыжтӧ ялвуй койылда. Лач тудын шеҥгечше, шижынат омыл, шем пыл кынеле, вашке-вашке толынат шуо. Ошын койын, шолем кыраш тӱҥале, кугу да шолдыра тугай.

Лаканжым иканаште кумыктыш йӱр. Мардеж лупша. Корнӱмбалне, асфальт валне мыланем щит ончык, щит ӱмбаке лекше копшаҥге улмемла чучо. Пурлашкыла ӱлык волен, изи куэ йымак пӱгырнен шинчым. Йӧра эше валетке изи чумаданемже уло, вуй ӱмбакем пыштенем – могай лашка шолем кыра-а!

Кугу ерысе деч чот, туддеч ала-мыняр пачаш виян – ала эре тыге чучман? – чыр-чор, лыч-лоч волгенче перыш. Асфальт кугорнын нелытше ӱмбакемак волен возо ала мо. Так перыш, так мый лаке вӱдыш сукалтен шинчым: илемак але коленам, шкемым шола кидем дене ниялтышым.

Мут дене тыгайым кеч-кузе сӱретлаш тӧчӧ, тичмашын от поч. Йӱлен-шулен киет да шкендым от шиж: вучет-вучет-вучет... Вот-вот уке лият... Йӱржӧ воштак ошын вел коеш, кая, да тура огыл, пӱтырналтын, шолын, куктежалтын, вияҥын, трук эркышналын, да эше чотрак вияҥын – шинчалукем дене, кумык вуйым чыкен шинчыма гыч, пыртак ужын шуктем ала-могай ик татыште, волгенче волгалтмек, трук кӱдырчӧ толмаште...

Мый дечем корныш кӱзаш иктаж лу йолтошкалтыш, а корнын вес велныже, шеҥгелныже, тугак лу-лучко метр мо лиеш, чылаже кумло чоло йолтошкалтыш погына дыр – кок линий йыгыре каят, электромеҥге да телефонмеҥге. Йӱла, шикшеш кужурак электромеҥгыже. Перен колтен! Но йӧрыктенжак кертын огыл.

Могай чатламам чытен лекшаш айдемын чонжо... ӧрам: кузе эше электротолкын огыл гын, южтолкын мыйым перен шуэн огыл, йӧршеш тыштак вет, кид шуялтен солалтен. Тичмашак кодынам. Мыяк мо улам? Кугу ерыштыже мый йолташ-влак дене ӧндалалт киенам. А тыште ялт шкетын. Кугу таул ужашыже Осмин Йыванын Дубовко-Керемлакышкыже кайыш, тушто ала-мом кошартылеш. Метрий Санюкын Кугу ер серыште ошкыпу йымалне волгенчын перыме шараҥге-ошкыпу йымалне волгенче кучам кычалмыжым шарнен, мыят электромеҥге йымак мийышым: ала кодын? Муат гын, пиалан лият, ойлат. Уке, пӱралтын огыл. Йӧра эше пиалдымыже утлен кодынам. Мо Юмыжо утарыш гын?

Автобус умбалне койылалтыш. Яклештылын, асфальт ӱмбак лектам чара коляла. Чарна. Пурем. Кидем дене йӱлышӧ электромеҥгым ончыктем: теве, пыкше илыше кодым...

Песатторойыш «Марий коммуна» пыжаш гыч авам дек ик арням покшелан коден коштам. «Поҥго пеш кая», – ойла тудо, шотлен лектеш, кӧ пошкудо гыч кунар поген конден. Изи Галюк – туна-арым, Кугу Галюк – эше шукырак. Мыят ылыжым. Йолташым кычалын, икте дек миен пернем – пашаште, весе деке – «Ом ярсе», а кумшыжо гын тӱвыт мыскараче: «Пектует дек кае, ала эше ик поҥгым чодыра коклаште вожгоклаж гыч муын луктыда? Вара кӱрешак ыле тый дечет алиментым. Кызытше ик поҥгылан муын ыш керт ала-мо». Тиде поҥго нергеште ала-кушто умбалне-умбалне шогалам, кызыт тышан ида лакем – алят саде кумшо пошкудем кок суд гыч эртымем шарнен ила, коеш. Песатторой нерген кунар возем-возем, оҥайжым пургед луктын, алят пытараш ок лий, шочынак-шочеш. Оҥае шонымаш: кунар шеҥгелнырак чодыра коклаште цивилизаций, культура деч ӧрдыжтӧ шога, тунар чока сюжет шочеш: «А мы плевали на газеты, а ты не слыхивал про это?» Путырак чот йӧратем ыле, авамын але мыйын кум теҥгем кӱсеныш чыкалтен, эрдене шым шагатлан кинде кевытыш миен, мучашышке черетыш шып шогалын, шӱдӧ витле руш, марий, суас да немыч, удмурт, чуваш, мордва пӧрьеҥ ден ӱдырамаш коклаште – чолакше тыште, пел йоланже, тазаже я начарже, но йылманже – колыштын, шӱкедыл, шӱкалалтын да ишналтын, сатулышо дек ончыко каяш. Черетыште, тӱгыч толын темше деч, кӱртньӧ решотка дене авырыме, чурмасыла шыгырын, тӱшкалалтын эртет. А решотка кокла гыч палыме я палыдыме, черетыш шогал шуктыдымо, но кочкаш эше пӱй да пагар таза улман тичмаш интернационал тыланет кидышкет шура оксам: «Галютин, свой ты человек, сын Ольги Сергеевны, фактически чужой хоть, городской, но по совести-то наш, возьми буханок пять. Мы с матерью твоей ходили на посадку – мировая женщина!»

Чолгаже, кертшыже, намысым йомдарыше, маймыл семын черет ӱмбаке шӱшкылт решотка гоч, вуйым тошкен, вачӱмбак шогалын, ончык продавец дек тамыкла каят: пыта, пыта, огеш логал чылалан кинде!

Шижам. Романым тӱҥалмекак шижынам: тунар айдеме ты эрыкан произведенийын герой рольышкыжо шӱшкылтыт кинде кевытысе черетла, пылла койын-койдымын, вет кушко ом лек, могае йыжыҥыш, вес семынже главашке, миен ом тӱкнӧ, чот куанымышт дене сюжетын кӱртньӧ печыжым – санденак романым эрыкан манаш перныш! – ир сӧснала пургедын йӧрыктен, ӱмбакем пижыт: «А мыйже, мый?! Вет коктын йӱын шинчышнас тунамет, эше тый мокталтышыч, эше возенат нальыч?»

Да тиде роман океан-романышке лупшалте. Ялт Кугу ерысе кӱдырчан таулла толкын-шамыч толыт, илыш толкын-шамыч, изумруд, коралл, алмазла йылгыжыт, чеверын-ошын койын, да мыйым, авторым – начар улат, калер, Толстой гай лийын от ул! – историй лончышт дене лупшен кодат: «Остановись, мгновенье, ты прекрасно!»

Авам колен возеш да нунак, нине Песатторойысо герой-шамычак, ужатымашке пылла толыт.

Юмарале, авам эше ила, ме тушко шуына: кава да пыл, мардеж, кавасе шӱдыр ойгыштем чарнен шогалыт... Огеш кӱл ужмо эргылан, ава кузе тудын кидешыжак куд шагат кастене кола, тугай пиалдыме улам улмаш. Кум кече пӱтынек Песаттороет ала-могай пыкше сугыргенрак коштшо марий ӱдырамашым – тугат шонен кертат: министр огыл вет! – пытартыш корныш ужаташ, чеверласаш вашкат... Мелна дене, кленча дене, кевытыште налме сийышт дене, иктат яра кида огеш тол... Вот тыланет Ольга да Сергеевна, вот тыланет Купсоласе суртшо гыч виешак ишен лукмо, нимо сайым уждымо черемиске, бомж – чулан-пачерже чыла ялла гыч да тиде поселко гыч толшо деч йӱд рӱдылан гына эр марте ярсен, да шукын эше кодыныт малаш. Кӱвар ӱмбак вочмем, уналан верч, ик йӱдым веле огыл лие.

Она кай ӧрдыжкӧ, шупшеш гынат ала-мо семын шкенжын нерген возыкташ Корак Ивук пошкудо, тугакак Стрльок Йогор, Апшат Микале, Шопыр вате, черетыште Изи да кугу Галямыт, Кугорнӱмбал Вачиймыт, Купсола Каврий Толий – Волгоград гыч угыч мӧҥгӧ велыш толшо да вараже авам деч ондакак, мешакым нӧлталшыла, трук колен вочшо. Каврий Толийын дневникше денак вет тӱҥальым ты романым...

Арыныште рожын йолаш марте парт коклам йыген, кушкедлыл пытыше вургеман йоча, мый первый гана Песатторойыш Канторьял-влак деке пашашке толынам, пӱнчӧ озымым кередылын, изиш оксам ышташ. Эн ончыч тыште кадровый чодыра пашазе-влакым ужынам, тунам йырваш корабльын мачтыжлык кугу марий чодыра лӱшкен. Нунат, чонан-шамыч, чотрак гӱжленыт. Кас шуэш веле, тунамак ик вере да вес вере гармонь мура, тӱшкан-тӱшкан пайремысыла йӱын коштыт: нуно марийла крешеньым але ӱарням вучен огыт шинче, мо Юмо касым конден шуктен гын – шочмо кече, получко кече. Кредалыт, туманлат да колышо-влак лектыт... Изи коляла финский пӧрт ӱмбалне выньыкан кашта коклаште ик ӱдыр мыйым чот ӧндал пыштен, марияк. Да ну вет шупшалеш, мыят пызнем вий кертмын. Ок чыте ӱдыр, почылтын возеш – тыште руш коклаште вожылшо марий улмыжым монден шуктен. Но почылтын гын почылтын, оҥпогыжым йӧратен кучылтмо деч молым мом ыштен моштет эше, нолнер йоча.

Марий Онарын пондаш-чодыражым ньыктын нальыч саде кадровикмыт Песатторой, Сорыкседьмой, Комсомольский да Мочалище, Озеро илемышт йыр – нунышт вет илеметым шкеак уке вереш чоҥеныт. Пӧртышт, финский, вагон дене поче-поче толын, щит оҥа-шамычым кышкарлышт, леведышым перкалышт – ямде, ик кечыште кок пачеран пӧртым тӱҥалтыш гыч мучашке нимат огыл шуктат. Чодыра пытышат, ятыр илемышт тугак кодыч, ик пият уке, пуста пӧрт-шамыч яндадыме окнаштым мардежлан каралтышт. Кузе вашке толыныт, тугакак тӱшкан мемнам шкешт деч утарышт, ала Юмыш, ала пылыш каен йомыч. Эртыш пел курым.

Кенета Свердловск ола Екатеренбургыш савырныш, тушеч Морко Кугожлаял марий Эчик Барцев, мыйын йолташем ынде, путешественник-велосипедист, серышым воза: мый нуным, Песатторой кундем гыч кайыше кадровик кашакым, Сибирьыште верештым. Поселко деч торашке мотовоз шӱдӧ витле меҥгым чодырашке ик арнялан ик гана пура. Теве кушко миен лакемыныт улмаш нунет – чылан шоҥгемыныт, манеш, лулегышт веле лӱҥга, колым кучен, янлыкым лӱен илаш тӧчат, кугыжаныш нуным кудалтен, ок тӱлӧ пенсийым, кочкаш киндат огеш тол нигушеч. Йырваш тайга, иктат чодыра руаш ок тол тегак, огеш кӱл чодыра. Рӱдаҥын кӱрыштеш узкоколейке. Тиде мыйын кӱчык гына справке.

Пессаторойышто поҥго йолташ ыш лек. Компасым чыкен, кочкаш налын, мешакым корзинкаш шуральымат, авай, манам, каен ончем, ялт шкет улам гынат. Кече пеш мотор, мӧҥгыштӧ пеленет шинчен ом турко.

– Мыят мием ыле да, умбакше каен ом керт-ла. Но изи ведрам налам, Адрак коремыште кеч изишак, эре вет от тол тыге ужаш. Тыйым эре-эре путырак чот ужмем шуэш, арня кыдалне шонаш тӱҥалам да кечыгут-йӱдвошт мужед кием шкемын пота дене – Матра кокат туныктен коден: толеш але огеш тол мемнан Юрик олаж гыч? Ик гана, кодшо радамын, чыла-чыла раш ончыктыш: шуматкече кастене толеш, пеленже шылым конда, кампеткым, аракам. Манам, мо, тудын эре оксаже укес, кузе тунар налаш оксажым муын? Умбакыже потам деч йодыштам: гонорарым налын гын веле? Налмашеш пура. Мынярым налын, манам. Вич шӱдӧ кудлым. Мо, ватыжлан пуэн огыл ужат? – умбакыже кышкем. Пуэн огыллан пура. Ватыже пален налеш мо вара? Огеш. Э-э, тугеже пеш сайыс. Ну, вучем ынде толметым. Шумат кастене чынакак мотовоз гычет толын пурет. Сумкат гыч луктедет – чыла сату потан ончыктымо гаяк лектеш, эше шукыракат. Йодым вет эше?.. Шкеже ну чот ӧрынам ве-ет... Йӧршын мужедме гаяк лектын шинче!... Тиде руш игым налмет дене мемнан пырля йӧратен илышашна кошаргыш. Эре наҥгайынет да, мый ом тарване шол, моланже гын, палем: кум кече деч шукыжо шешкым дене илаш ок лий. Вуешет пӱтыренат шол торым, ынде ватет вет шергаш огыл, парнят гыч луктын от кудалте. О Юмыжат, тыштат мемнан пиална уке-ла-а. Мыйже ызыра-ызыра тый денет пырля илынем ыле да-а...

Кап кӧргыштем мыйынат ты ойго урмыжеш. Мыйжак титакан улам чай. Шу чыла олаштет да поселкыш тол, иктаж пашаш пуро – ават дене пырля лият, кодшо ӱмыржым волгалтарен кодет. Вара вет тыгай пагыт нигунам ок пӧртыл. Кажне ийын чотрак да чотрак шоҥгемеш... Еш веле гын, мый кугунжак олаште ом чараклалт ыле, товат! Пашамже чон паша шол, газет да возымо пиалем. Мый Песатторойышто вӱд гыч ошман серыш луктын пыштыме колла кошкен колем. Вот мо кучаже...

Адрак коремын нугыдо, чока ошман тура сержым волена. Кече шо-окшо.

– Адрак вӱдетым моктымет от шарналте мо? – воштылеш ава. Чынакак, тыге икана чодыра гоч йол шӱдырымеш ноен, кошкен толшо, тиде коремеш сукалтен шинчынам да ий гай йӱштӧ вӱдым ну вет моктен-моктен кымырен кием, йӱкынак шергылтаремыс, уштымтурак! «Могай сылне улат, тыйын гоч тӱня вошт коеш, кузе эше Адрак коремешыже шочын моштенат,» – тулеч молат. Мӧҥгӧ мийышым, тудо кастенак логар кыльгымандаш тӱҥале, кукшо кокыртыш авалтыш, шӱлашат ок лий. Шкежат ӧрынам, мо мый денем лие? Тӧрланаш тӱҥалмекем, ик арня утла эртымек, авам амалжым йодыштеш, тудо кечын мом ыштенат, манеш, шарналте. Мыят шарнен муым: Адрак вӱдым моктен йӱынам! Авам иканаште палыш: теве молан черланенат улма-аш. Вес ганашет, мане, пале: вӱдым, тулым, мардежым, кӱзым ик ганат моктен ит ойло, ӱстембак, окна янакыш ит шич, кинде шулмо кӱзетым кошаргыж дене юмылукыш ит пыште, окна гыч ит шӱведе, такшат уремыште да монь шӱведыман огыл, тыйын пелештыме кажне аватмутетлан вачыште шинчыше сакчет йыгыжга, тудым индырет лиеш, вара ӱчӧ толеш – такшат чыла языкет книгаш возалтеш, шеклане. Тӱнямбал калык таклан огыл Юмылан ӱшана, тый шонен луктын от ул тудым. Ме нимолан йӧрдымо шукш гай веле коштына мландӱмбалне, ала-кузе Юмыжо чыта. Тамле гыч тамлым логаретлан ит кычал, ит удетле, оксам корнышто муат – ит нал, ала-кӧ шке чержым, ойгыжым шӱвал шуэн... Шуко туныктыш авай.

Тиде Адрак корем сер ӱмбалне мемнан шем казана пытартыш омо дене мала. Кум литр утла шӧрым кажне кастене конда ыле чодыра гыч. Мыняр ий келшен илышт авам ден коктын! Вуй пуыдымо осал шем каза, иктат кучен да ондален ок керт. Пий деч огеш лӱд, тавадаҥ шогалын, чояж дене тӱкен шуа, тӱкыжӧ тудын Иван Грозный кугыжа дене Озаҥ пырдыж воктек кредалаш лекше суасын кадыр кердыж гае. Налаш лӱмын кычал кает гын, итат шоно, от му, да воляже ваштареш шогалын, конденжат от керт, вуйвустыкын кудал йомеш. Йӱд ма, мо ма, кумылжо лектешат, тӱкыж дене капкатым ирен почын пура, кудывече окна ваштареш шогалеш, меме-е ышталеш. Пеш от мошто гын, йӱштӧ пурымо деч окна йымак оҥа коклаш оптымо пилашӱраш ӱмбакак кӱза, лӱштен налза маншыла, тӱгӧ лекмешкет эҥыра – тудын ушан еҥлак мом ыштылмыжым каласен пытараш ок лий.

Толын ик гана чодыраж гыч. А чызыже пуалын, оварен. Авамын шинчаш онча, вигак коеш, сӧрвала. Иканаште руалтен эмлаш шот лийын огыл. А кӧ пален, туддене мо лийын – нимогай кушкедлыше, сусыргышо пале уке. Пуалеш да пуалеш... Саде кереметна кожерлаште коштмыж годым шем кишкым вашлийын. Икте-весе деч кораҥ каен огытыл, кредалашак пижыныт. Каза – ӧргаш, тудыжо – чӱҥгаш. Аяржым водарышкак колтен кертын саде шакше нушшо. Ах да ох азапланыме гутлаштак водар шемемаш тӱҥале. Ветеринарым конден ончыктышна – вараш кодмо. Каза орланыш-орланыш да шинча онченак колыш. Авай ден коктын тӱкан йолташнам шинчавӱд деч посна ончалынат огына керт. Тудын колышо вуйжым ниялткален, вульышо шинчажым эрыктен, шарнен-шарнен, ызген-ойгырен, попана дене пӱтырен, изорвашке пыштена, шупшын каена Адрак корем серысе кожерлашке. Мый кӱнчышым тудлан лопкан да келгын, товар дене вожлам руэн – шкенаныс, тыгай боец казам эше, авай ойла, тымарте ужын омыл ыле, да мыйын кидыштем нылле ий жапыште могай каза лийын огыл гын! Телым шучко йӱштӧ толешат, пелйӱд эртымекат ӧрканен омыл, манеш, леве вӱдыш ложашым шавалтен, киндым падыштен, вӱташ наҥгаем. Йӱэш, воктенем тауштен шӱраҥыштеш, возеш вара, мыйын купайке дене левед кодымем вуча. Ушаныс пеш, пала, йоллажым лӱмын гаяк тӱжвак луктын шаралта. Мыйже умылем: купайке кӱчык, изи, «ешартышлан кушкедлыше йошкар ужгатым шоҥал» маннеже. Манамыс, лач айдемын гай йылмыже веле уке, ойлен ок мошто. Кутыркален, ниялткален шинчем вара: «Юрикна огеш тол дыр тиде шуматкечылан, рушватыже ок колто. Тый ит кынел эр марте, вара леведалтын от керт, кидет уке. Йӱштыжӧ, ужат, могай, рожла гыч шеҥын пура, шыжым регенчым шӱшкынам гынат, шоҥго кувам да тыйым йӱштыжат ок шотло».

Лӱмегож укшым каткален оптена, нулго укшым. Вӱталак чучшо манын, авай пеленже олым да шудо вакшышым конден: «Шуко пукшышыч-йӱктышыч, казукем. Нигӧлан вуйым пуэн от ул. Ыжыч орландаре, почешет кычал ыжым кошт. Кум йӱд денат от тол шыже велеш, ӱлыл складыште леваш йымалне самырык икшыветлан, ончык лийшашлан, негызым пыштен, гуляен коштат. Эреак мужыр пачам кондет ыле. Но пытартышлан, уна, шекланен от ул, молан пижаш кӱлеш ыле кишке дене тыланет, кораҥ да кае ыле...»

Аважым – мыйын йӧратыме кувавам, Марфа Афанасьевнам, тыгак Сталин дене пырля Турухан сылкыште пырля лийше Сайн эрге Сайгелдым – кугу Выльып чӱчӱ манынам эше, да шуко родо-тукымжым мландышке мыняр поген оптен, ойгаҥын, шортын, шинчажым пытарен... Туге гынат казажлан але кодын улмаш шӱргӧ мучко йоген волаш изишак. Казам нерже гыч шупшалын, межшым ниялтен, ӱмбачше йӱштӧ телым чыташ полшышо шӱкшӧ йошкар ужгажым леведеш да мӱгыралтен колта. Айдеме семынак ыреслен ужата, кидше дене ончыкта, ураш жап. А шкеже мыйын кольмо тарванымым ончен ок керт, кораҥеш, шем шовыч лукшым пӱйдымӧ умшашкыже пурлалеш да...

Адрак коремын вӱдшӧ йоргыкта. Йырваш тысе пӱнчерын кишыжым йоктарен погат, «У» буква семын корен-корен кодат да чыпчыктарат. Шем курезе кожер коклаште шакти погыныш. Таза да тамле поҥго, шолтет гынат ок пучо, шемпелганде тӱсым налешат, шытыр-шытыр шоктыктен, пареҥгым телым пырля шӱкалат, пеш тамле, чесле, спайле.

– Юрик, шып шого, ит тарване! – кенета пеҥгыдын кӱшта авай пеле йӱкын. Шкеже, тӱҥшыла, тарваныде шога.

Корнына ӱмбалне, чока шудо коклаште, салма гай тӧр пӱчмӧ пундыш, але свежа. Тушан йытыран гына пӱтырналт возын, кечеш шыратара коя да, очыни, кужытшат сита веле, кӱжгытшат – шем кишке, вуйым веле кӱшкырак нӧлталын, колчаже лап-лап вераҥын. Умшаштыже умдо-йылмыже лектеш-пура, лектеш-пура туге чот чӱчкыдын...

Онча тудат, меат шинчам она нал. Э-эркын чакнена.

– Авай, казанам тидак мо чӱҥгалын, туге чучеш, – манам, – давай мый тудым чапле воштыр дене!..

– Колымышт деч ончыч кишке-шамыч шке тукымыштлан чон лекмыштым шижтарен шуктат – кӧ улат тушманже, кушеч улат, куштырак илет. Иктыже огыл гын весыже, кеч ала-мыняр ий эртыже, ӱчым шукта. Меат огына мешае, тудат ок тӱкӧ. Казаже шкеак титакан, шонем, кулиган каза. Талын вуйжо лавыраште. Ынде умбакыже поҥгет дек кае, мый мӧҥгышкӧ соптыртатем. Но пале, куш кает. Тол, оҥетым ыреслен колтем. А такше мо тудо пешыжак, поҥго? Мемнан ынде ик чапле шӱрлан ситас. Аватше эше ик курымым ила, шонет мо? Налаш ыле ик атым шӱр воктене, да иктаж возышашетлан Купсоланан акрет годсыжым каласкалем, кузе мыйым, латшым-латкандаш ияшым, кум каче тавален-авыркален... Йӧра, ом чаре, корныш кайышым чараш ок йӧрӧ. Вара корнет ок лий. Но вучем, вашкерак пӧртыл. Шке налын ямдылем. Мо тудо, такше, поҥго, ну?

Вудыматен, Адрак коремысе вӱд дек чакнаш тӱҥале, эше ик гана кишкан пундышым ончалын. Мыят ужам: тугак шыратара коя шем кишке, кӱжгытшӧ кугыварням эрта. Сӧрале, йылгыжше оҥго, Архимедын колчаже...

Шеҥам посадке пӱнчерыште изи кож икшыве кашакым, урвалтышт йымалне ӱйвоҥго темын, но шукшаҥын. Ведрам, корзинкам, мешакым веле мо темет ыле, жапыштыже толын, тиде поян верыште? Вочко дене! Пӱртӱс сий мочоло локтылалтеш, шонен ӧрат. Тазажымат ом нал. Йошкар-Ола-Кокшайск корно ӱмбалне, пурлаштыла, шолаштыла, Студенкышто да монь, ош поҥгым погаш тунемым. Ынде улан верым еҥ деч йыгылен ом кошт: пӱнчӧ, куэ варналт кушкыт гын, лач шуынат. Тыштат тугайым кычалам, чодыра кугу. Утыр кӧргыш пурен, ош поҥгым от верешт, тудо эре волгыдыракым йӧрата, корным, аланым, серлам. Лӱпыштӧ, кӧргыштӧ але тудо уке, варарак пура, йӱштӧ лупс толаш тӱҥалмеке. А кызыт тукымжо чарашкырак лектеш да кече ваштареш капым пога, ырыктен шинча саде кишке семынак.

Шагал огыл коштым. Сорыкседьмой велне руэмыште тугай вер шагалжак огыл – кок меҥге кутышын руалтдыме чодыра касалык, кумло-нылле метр лопкытан.

Кочкашыже керек огыла, ошвоҥгым погышыла муралтен-юарлен колтет эсогыл, тугае пачката, пеҥгыде йолан ош комбо-шамыч.

Касалык дек лектам. Нерӱпш денак шижам: улыт, улыт! Йоҥылыш ом лий. Рат ден-рат ден шинчылтат, уна. Кумылем агытан семын кашташ кӱзен мура. Чара верым коклаш коден, кок меҥгым чашкерла гоч шеҥмем арам ыш лий аман. Еҥ-поҥгызо-влакет, пашашт гыч толын, лишыл велне ӱштервоштыр дене ӱштмыла наледат гын, тышкыла, чарашке кычал пурен, кӧ жапшым эртара?

Шукат ом кайыс ынде. Ныл йола шыман гына ик поҥго тӱшка деч весышке нушкам, шинчамже опкын семын писемын, ончылнат ужеш эше, эше-эше! Тичмаш корзинкам оптальым мешакышкем. Касалыкыш тугак эше иктат логалын огыл. Изи, таза чукай-шамыч куржын лектыныт адак. Валентин Колумбын поҥго-шамычлан возымо классический почеламутшым, кыдач-покшеч гынат, уш гыч пеле йӱкын лудам. Погем-погем-погем ньогар-влакем, кажныштлан ача гай йывыртен. Тынар ош поҥганыш, вик ойлем, тулеч вара логалын омыл. Куан тӱргоч лупшалтын-лупшалтеш. Мешакем теме. Кылдышым ӱзгар мешак семын кылден, вачышкем чием. Уке, ок йӧрӧ, тыге пудыргыл кертеш. Тек шога иктаж улакыште – шындем, уала дене леведам, мыйже вет пич чодыраште йомшашлык омыл, улыжат касалык веле. Ах, теме адакат ик корзинкам, изижак огыл гынат. Чодыра пожар деч шекланаш ышталтше тошто вышке-чуриквуй шукертак камвозын, пеле шӱйын, пырня да болт, скоба коклаште мочол але погышаш ошвоҥго... Майкым, тувырым кудашынжак ом тӧчӧ, нумал каяш ок лий. Сита ма ынде?!

Кече почеш мӧҥгышкӧ нушкам. Каем-каем... Кенета ончылно сарай гай койылалтыш. Миенак ончем. Чодыра руышо кадровик-шамычын ондакысе Озеро лӱман поселкышт, уке, верышт... Йырваш пӧрт йымал олмо да монь, почкалтыш ора, кудо-кушто шаланыше сарайын кодшыжо. А тидыжын, мыйын миен лекме пӧртын, омсажат уло эше. Да омса кылже теве, дюраль. Шемемын... Тӱткын ончем: ала тӧргалтен налаш лиеш? Уке-е... Да палымыла чучаш тӱҥале ала-можо дене. Ба-а! Пӧрт огыл лийын тыште, а кевыт, кинде кевыт. А омса кылже тудын тевыс, ожсо гаяк каклякан, ӱлнӧ эше катлышыже уло. Йоча ужар жап пӧртылеш. Мыят кинде налмыла, ужмыла авам дене толынам ыле. Черет кужу, йырваш суас, рушиге-шамыч пӧрдыт курныжла ваҥен: чечас нуно нимо деч посна кодат тыйым, изишак магарак лият гын. Эре мый тиде омса кылым онченам, кузерак нерже, кӱртньӧ нерже, оҥайын кадырген нӧлтеш. Лопка йолашан, папирос умшан рушиге-йоча мый декем чакемеш да ойла:

– Здрасче!

Мый, аҥыраже, кидем пуэм. Налеш пурла кидем, шеҥгекше намия кенета да кӧргыж гыч чымалтын лекше юж, шакше, шрӧп шокта.

Шпанаже-шамыч да шкежат воштыл-воштыл кораҥыт, «черемисенок» шоктат. Ошмам налам, кидем эрыктем, йыгем. Авай дене кок сукырым, шем киндым, шо-о-окшым, налын каена, тугае пушкыдым, кавам темен ӱпшалтышым. Лач тыште, Озерыште, пашам ыштен улмаш тунам Морко Кугожлаял рвезе, саде Екатеринбургеш лакемше Эчик Александрович Барцев, кызыт велосипедист-дальнобойщик. Тунамсе кадровик-шамычетым тайгаште ужын кутырен.

Эше ниялтышым мый саде омса кылым. Колышо поселко...

Шагалак огыл топкышым вараже, ик-кок гана компас почеш йомма гыч утлышым. Йӱр тӱҥале ныжылгын, ласкан.

Пессимист ден оптимист йӱр годым пале лийыт, шкеныштым ончыктат. Шӱлыканже ӱлыл тӱрвыжым ончык чумыртен луктеш, йӱр вӱдым нулалеш: «Адак опта йӱр, йӱштӧ да йокрок». Чолгаже кӱшыл тӱрвыж дене ӱлыл тӱрвым петыра, йӱр деч леведеш, ойла: «Уке йӱр нимогае. Моткочак весела!»

Пычкемышалте. Йолетлан таум ыште, утара. Но вачӱмбалсе кремль-вуй Черненко, Горбачев, Ельцинла пашам тыран ышта гын, верешет шич, нигушко ит тарване, тыпке шинче – арам капетым лунчыртет.

Мардеж, луген-луген, мӱндырчын волгенчым, кӱдырчым конден шуктыш, налеш гына, кӱдыртылеш, лупшалтара.

Лектым чодыра гыч: укшер пудыргылеш вуйвалне, кошкышыжо. У-у-ух – ик кож умбалне вожым савырен камвозо. Ч-о-ор! Пудеште кумло-нылле ошкыллан чодыра гыч лекмем тураште. Чорикын волгалт кайыш шемпелгандын-ошын-кандын, тайналтше пӱнчым ужын кодым: буу-у-ух! Пулвуй коклашке вуйым ишен шинчым: ужаш огыл, колаш огыл. Йомо шӱлыш. Ынде мыйынак черет! Ушыш тольо: такланак огыл мыйым изи годсекак волгенче поктылеш. Вольнаже толын: парня гай шкетын чодыра воктене, леведышдыме, мый вес тӱняш наҥгайымыжым вучем. Пере айда, тунарак перен пышташ учырен коштат гын.

Могай чот лӱдыкшӧ пеле пычкемыш. Йолтке шелын, волгенче веле йырым-йыр секундлан тӱнятым волгалтара, йымалнемже мланде чытырна. Леҥеж гыч ӱмбакем, тӱрволакым мучашыж дене савырен, йӱрвӱд йога, тупрӱдӧ кутышеш чыгылтен кылмыкта. Чонемже шылын возын ошвоҥго семын рок йымак.

Товат, мый вучышым, тынар гана волгенче перымым шке шинчам денак пӱртӱсыштӧ вашлийше.

Но тиде ганат мучаш ыш лий. Тидланже ӱшанымемла ыш чуч. Рӱжгыш-рӱжгыш кӱдырчан, йӱран кугу чодырасе озыркан – касалыкемым шукертак эртенам, поҥган мешакемат пырля налынам, нумалтыш мыйын ой-йой-йой! Мардеж чодыраште кӱдырчыж дене пырля ревизым ыштен кодыш, мо начар кечен але шоген. Оҥем мучашдымын ыреслымым йӱр мучко, тый, лудшем, тогыдает, шонем. Туддеч посна ок эрте тыгай азап. Вот-вот мыйым перен пыштышашлык ыле – ночко, лӱдшӧ, мыскыньле шыл-шӧн-лу мешак-айдемым.

Кушкыла тортамжым виктараш ынде? Лач компас веле. Шырпым, тамакым ыш лий кукшышто арален кодаш. Икте деч колынам ыле, кеч-могай йӱрыштат айдемын ик кукшо верже уло: коҥылайымал. Тушкак вет шуралтенам ыле «Прима» сигарет пачкым да шырпым. Кем шулыш гыч йолышко эсогыл тичак темын вӱд, ыштырым пунчалаш перна. Эшеже ночкыжо кемыш уэш ынеж пуро, резинке кемыш. Пыкше-пыкше чием.

Кунаре кайыме, нумалме, каныме – ойлымат ок кӱл дыр ынде. А туна-ам! Ах, авамын помышто могай чот сай, тымык лиеш ыле, Адрак корем гыч пырля пӧртылын, Песатторойысо ужар кевыт гыч кленчам сакен лектам гын: салмаште поҥго, кидыште чарка, ме коктын шинчена, а авамже ӱдыр годым Микытан Милай деч шылын коштмыжлан ӧкынен, ойла-ойла-ойла... Виянрак айдемылан шарнымаш огеш кӱл, аваем. Кок курымым илышашыжлан ӱшана, чыла кертам, шона, тудо але пешак аҥыра...

Йӧршеш пычкемыш лие шаҥгак, эре топкем-топкем, мучаш огеш лек. Ала-куш кӱшкӧ кӱзышым, чоҥга мо тиде? Да ӱлык шӱртнен возым. Ниялткалем – шпал! Пан или пропал... Умбакыже ниялткалем: неужто Юмыжо утарыш? Рельсым кийышемла шупшалам. Юмашне, рельс, рельс, рельс! Пурлашке мо туддене кайыман, шолашкыла? Ух, тиде компас мыняр гана утарен. Стрелкыже йӱдвелыш ончыкта. Шолашкыла, шолашке!

Вончыдӱр классик-писатель Яков Элексейнын кӱртньӧ корно наукыжо тӱҥале: шпалым коклаш коден тошкалын, йолашым кушкедат, а кажныжым йолет дене тӱен кает гын, кунам миен шуат? Туге серен коден ыле вет.

Тридцатый километр манме разьезд. Йӧршеш вес могырыш миен лектынам улмаш поҥго зиянем дене, асамат... Вот компас тыланет... Качымарий годым Кожлаер гыч тукым-родо Лена, шем-чевер, чока ӱдырамаш, Сергей Эчан поэт гычак шкенан, обходник лийын тыште илен, тугае чулым, вашеш руалын моштышо, оза-начальникым чактарен пуышо. Йолташыже суас гыч – Алима, ударенийже ты ӱдырын пытартыш «а»-ште. Мый Волжский вел гыч кӱртньӧ корнысо Зинам тушко Песатторой гыч йӱдым конденам. Йӱдвошт гаяк мурен-куштен эртарыме. Эрдене кодшо пел стойкам нумалын, тиде кӱртньӧ корныш луктынам да мӧҥгем йолткем, манеш, да эше мурем:

Тый дечет поснат тӱнян сӧралже пеш плока.

Пырля эреак лий мемнан дене, стойка!

Разъездын чапле пӧртшӧ деч лач пӧртйымал гай лаке веле кодын. Сибирьышке ӱдыржӧ деке каен, Лена вуйжым мӱндыран пыштен. Зина, Алима илат поселкышто кок велне. Зина дене тунам шуко паша лие, мончашке пурышна тушан пелйӱдым. Телым ыле дык пашаже, чатлама январьыште, лӧка ӱмбалан улнен-шокшешт, эше мый тиде ерыште вакыш пурен лектым йӧршын толшо салтак семын. А ерже тыште кеҥежымсе – маскан, тышечын мӱндыр огыл Кортасэҥер ял отарыште да монь «мӱйым тулен коштшын». Купсола Метрий Санюкем тышечын ӱдырым Сибирьыште вашлийын, марлан налын. Тиде ялеш шочын-кушшо вес нӧргӧ ӱдыр «Марий коммунышкем» мийыш почеламут кылтаже дене, Марий университетыш пурымешкыже возаш туныктен шуктышна, но пеш ондак аза йолымбалан «тистыже» кошартыш поэтессам.

Кок аша, кок кутышын качем годым кӱртньыгорно бригадыште толшо тысе шпалым луктеден, уым шындыльым. Ик кечын шӱдӧ шпалым луктын, тунарак чыкышна, кидет-йолет кушто улыт – от пале, ноет. Но веселаже-е! Чодырасола гыч ӱдыр ыле, шӱйыштыжӧ – йӱдымат волгалтше шер, изи гына тугае, шем чевер тугае ӱдыр.

Йошкар-Ола гыч шуын Сӱзлеҥер-Суслонгерыш, мотовозыш Песатторойышкыла шинчым ик гана да корно мучко ойго кочко: куд ий кучымо Пектывайсола Симам налшаш гына улам вет, налшаш гына... Авам руалмыла тореш!

Амалже... Авам маршан чодыраште Волаксола сельпо гычше кая улмаш, кассирже семын, ик кечын пашаж дене. А корно шыгыр. Ваштарешла, ужеш, ала-могай ӱдыр ошкылеш. Вашлийыт, шинчаш – шинча. Кораҥаш да корным пуаш иктыжат ок вашке, ӧрдыжкӧ тошкалаш корно аҥысыр да оргажан.

– Мо тый от пу илалше еҥлан корным? – чакнаш тунемын огыл шол ава.

– А шке кораҥ от керт мо? – ӱдыр руалеш.

– Чу, кӧ улатше, тыгае вустык?

– Сима мый улам, кораҥ вашке.

– Пектывайсола гыч Игнатий ӱдыр ма?!

– Игнатийын гын, тыланетше мо?!

– О Юмо-Юмо, тыгай пӧкмӧр дене Юрий эргым гуляя улмашыс. Тау, пешак кугу тау, шичам пеш почыч корно пуыдымет дене. Шешкым от лий – вуйым руалаш пуэм.

А мый кередышым романыш нуным. Ынде кажне шерын шкенжын верже лекте. Шоненат ом улыс погкалаш. Ончет гын, мыскынь да сӧрале, чапдыме, чапланыше, вульышо, волгалтше илышнаште посна айдемын йӧсланымыже, куанже, ойгыжо, азапше – тидат марий калыкын изи да кугу ужашыже, тышечынак кугыжанышнан чурийже, чонжо почылтеш. Сандене мыланем огеш лий возыде. Мый огыл гын, кӧ?

Тиде кызыт лудын шинчымет, такше нимогай шарнымаш да монь, мемуар огыл, а тичмаш радына, шонен лукде сӱретлыме, мо илышыште лийын гын, тугак, тичмашнек – кузе кудло ий ончыч айдеме чын илыш-романыште илен, кузерак Александр Дюма: жизнь – это сцена, а человек – актер.

Кужурак лиеш да, мом ыштет. Мо ок келше гын, лудде кодо – да пашажат. А мый туге муро гыч корным луктын шуэн ом керт.

Тек тунамсе Юрий Галютин шпалже дене ора поҥгым йӱдым Тридцатый деч Песатторойыш аваж дек нумал кая, ме тудым але поктен шуына.

Таче, 2002 ий 7 ноябрьыште, тылеч ончыч кум ий ручка дене серымем печатлен шинчем. 2002 ий ноябрь тӱҥалтыштыже, йӱран да лавыран годым, Солнечный поселкышто илыше Чавайнур марий писатель да краевед, природовед-пӱртӱсовед Аркадий Федоров дене Чавайнын корныжым шымлен коштна, молан манаш гын, М.Шкетан-классик нерген Феликс Майоровын возымо «М.Шкетан» роман уло, а эн первый марий классик Сергей Григорьевич Чавайн нерген тывеч-тувеч возкалыме критический статья-шамыч, посна шарнымаш, тудын нерген А.Асаевын икмыняр пьесыже, тыгыде-тагыде «Тулеч молат» веле. А кушто тудын нерген роман? Ок лий мо тудым ышташ? Эртышна Изи Корамасым, Нурьял Корамасым, школышто лийна, тыгак Юрий Чавайнын шӱгарвалныже, да малышна кок йӱд Чавайнур Элексей кугызай дене. Ынде толынамат, Чавайнын томжо-шамычым окен шинчем. Ондакше вич том лектын гын, вараракше Александр Селинын редакцийже дене кум томым, вич томышко мо пурен гын, тудымак, пералтыме. Тык вот, кокымшо томышто авторын шке серыме «автобиографийже» гына уло, иктаж шым машинопись лостык. Вот и чыла кугу писательын илыш корныжо... Мыйын семын уло чоным почын серашыже шучко саман мо, жап укелык мо, ала вашке пытышашым шижме кораҥден шогеныт? Асамат, мом гына пален она нал ыле Сергей Григорьевичын илышыштыже ме, тугай тичмаш серен кодымыжо лиеш гын, шоненда але уке тидым, таҥ-влак, кӱлеш але огеш кӱл книга? Вашмут икте веле: кӱле-е-ееш! Мый шкемым тыгай чапланыше, кугу писатель дене ом таҥастаре, шем кӱчшымат ом шого, тичмаш налмаштыже, возымемже мыйын нерген веле огыл вет, эртыше жапын кӧргӧ чонжо да чурийже, койышыжо, кузе йӱлен, эҥын шогымыжо, тиде – жап нерген роман, кудыжо тетла нигунам-нигунам ок пӧртыл. Юрий шкенжым эре-эре тыге пыдалеш манын шонымо моткочак йоҥылыш.

Куш шуо гала поҥгым нумал кайыше мыйын капем? Аха, Сорыкседьмой станцийыш шуэш. Мый, тудын чонжо, поктен шуам да кӧргышкыжӧ пурен каем, адакат ме пырля улына. Тридцатый гыч Песатторойыш коло кок меҥгак лийман мо вара, раз Зеленогорскым 52-шо километр маныт? Кӱртньыгорныштыжо, туалгын, мыняр шпал? Кажыныжым посна тошкалат! Колумблан сай: шпалла корнылан тореш возын, Москош вагонын кӱшыл полкыштыжо мален каен. А мый вот кугу нумалтыш дене тӧпкӧ.

Зато миен пурем авамын финский пӧртын кандаш квадратан пачерышкыже, пурла вел ужашыш, пырдыж шеҥгелныже Наташа ден туберкулезан Колькаже малат, марий-влакым тӱрлын иштарен илат, кугу приемникыштым уло кертмын йӱкаҥден колтат – лӱмынак: Ольган вуйжо корштыжо! Мален ынже керт. Мемнан тиде шырчык омарташте тунар шыгыр – Маршан чодыра корнышто кузе весылан корным от пу, тугак тыштат. Аваемын ызген-вӱчкен, тынар ош поҥгылан куанен вашлиймыжлан, шупшал колтымыжлан, чаркам нойымо ӱмбач шуялтымыжлан пӧлемна «Аленький цветочекын» йомак дворецышкыже савырна. Мыняр гана мый илышыштем тыгай куаным ужынам гала...

Она мале, ошвоҥгым шинчалташ вочкым муын, лӱмегож выньык да шолшо вӱд дене улнымеш когартыл, мо кондымемым мушкын-шӱялтен, пӱчкедыдегеч, йолжым веле кораҥден, укроп, чеснок, гвоздика, тумо да вишне лышташ дене, эше ала-моат ыле, монденам, пызырыктен оптен шындышна. Салмаште пеҥыжеш эше, у шӱр эше шолаш пурен. Сортам авай чӱктен шогалта, эргым конден шуктымыжлан Юмылан таушта, ӱстембак мо улым шындылеш.

– Тичмаш перкеже Юмылан. Волгенче йымач утлыметлан подыл, таум ыште. Поҥго жапыште кӱдырчан тыгай тале йӱр лийман гын, шыже кужун шуйна.

Ах, мом от чыте аватын улыж годым. Колет гынат, эргыже, тый, тудым ужаш, йӧраташ уэш ылыж кынелат дыр. Тидым тыге эмыратылшыже иктак веле. Ава, ава... Туддене кӧ таҥасен кертеш? Укеште йӧра айда манын налме пелашет-куват? Чаманен налме нимоланат да ок йӧрӧ.

Мый авам дене ты ужашыште кугыеҥ лийын канышым, сита ынде – визымше классышкем пӧртылде огеш лий.

Мо оҥайже, шкемын классем деч вараш кодмылан нимынярат шым ӧкынӧ, ала-кузе тыгак лийман ыле манмыла, у ешемлан тунемым. Нунат пуйто мыйым поктен шумыштлан куаненыт. Кузе уке гын? Визымше классыште ӱмаште лийынам, ик урокат, ик учебникат мыланем у огыл, могай контрольный кунам толеш, палем. А сочинений да пӱтынь гуманитарий мыйын каен колтыш гын, шагалже годым нылытаным налам, математикат тегак ок лӱдыктӧ. Шымше классыште Белугин Анатолий, Остром Саня газетыш – нунат веле огыл – ӱчашен возат. Мыят ынде Метрий Сонюкым, юмынӱдыреш ужын, кузе чот йӧратымем, туддеч вашмутым налде орланымем – ах, визымше класс, ньога эше могай, нолнер, аватын шӧржӧ тӱрвыштет кошкен шуын огыл! – почеламутышко оптем. Школ пелен Милай куп воктене Милай ватын кум ӱдыран ешыже ила, кугу Любойжо Моркышто пашам ышта. Метрий Сонян таҥ ӱдыржӧ, Кугу Шале Роза, эреак туш пура кечывал переменыште. Тудын гоч ала эше письмам колташ, ала изишак чыталтен эскераш?

Вучыдымын чурмасе лирике-блатняге школышто шарлен кайыш. Чылан альбомым ыштылыт.

Решотка коклаште тожо йӧратат, коеш, тугай кужу рушла почеламут чер семын альбомлаш кусаркалалтеш. Мыят шкемым петырналтшылан шотлен, Сонюк деке чонем ушаш шонен, вашмутдымо йӧратымашлан чынже денак ойгырен, рушла шке гыч кужу поэмылам ну кушкедам вет Милай Тонийын, ешыштышт эн изин, да кыдалаш акаже Зикын шуко сӱретан альбомышкышт, шолып ӱшан дене: трук тудо Сонюкемын кидышкыже шуэш? Моштем ма, уке, конденак шогат моло ӱдыр-шамычат, Кугу Шальынже, Купсоланже.

Кеҥеж тугакак колхоз пашаште эртыш. Пеш ужо школыштат да мӧҥгыштат ок шарналт. Тыге икшырымын илаш такше сай, но йокрокет игым ышта. Моркыш кайыме годым Кугу Шале ял вуйышто кевыт ваштареш, пурла велне, тӱр гыч нылымше пӧрт, уремыш кок окнан, тӱрлемжым омыштемат ужам, тушеч мылам кече нӧлтеш. Метрий Сонюк кудывечыж гыч кугорныш лектеш, вачӱмбакше шаньыкым пыштен. Йолйыжыҥ кайыш адакат. Мыйым ончалеш, чеверген кая. Мый шкеже тулла ылыжмем дене вуйым ӱлыкӧ волтен колтем, пуйто йол йымалне кӱ пудырго огыл, а шӧртньӧ падыраш.

Вараже паленам, тыгай йӧратымашым платонический маныт. Шекспир, Рафаэль, Микеланджело дене ик кӱкшытыштӧ улшо гений коклаште Флоренцийыште 1265 ий майыште (шкемынат вет май) шочшо Алигьери Данте поэтым шотлат. Лу ияшак тудо шкенжын таҥаш ӱдырым йӱштӧ кӱртньын тулым йӧратымыжла йӧратен шынден да колымешкыжак (кудло ий наре илен) саде Беатриче таҥжым чонпелашлан ужын, «Новая жизнь» романыште ончыктен. Икана сӱаныште лиймыж годым героет Беатричем ужеш да туге чот вожылеш, эсогыл саде ӱдыр тидлан таҥже-влаклан игылт воштылеш, койдара кӱчызӧ семын. Ойгыш вочшо каче шканже сугыньым пуа: тетла Беатриче дене вашлиймашым кычалаш огыл! Тыгеракын саде образ лач орланыше чонешыже ончычсо йӧратымыж гаяк Юмынӱдыр лийын кодеш, тӱнямбалнат эн чапланыше «Божественная комедия» произведенийышкыже, поэмыш манына мо шке, кусна. Такше тудым роман огыл, а священный поэма маныт, вес тӱнясе рай-узьмакым да тамыкым ончыкта. Латныл ий возен тудым. Флоренций – поэтын шочмо мландыже, но илымыж годым тушто эргышт семын пагален, аклен огытыл – нет пророков в своем отечестве! – эреак поктылыныт веле. Коленже ты поэт Равенныште, да тушанак тоен пыштеныт. Могай чапым йомдарымыжым умылен налын, Флоренций таче мартеат Равенна гыч мӧҥгӧ Дантем пӧртылташ тӧча. Но кынервуй лишнак да пурлаш ок лий, генийым кӧ мӧҥгеш пуа? Эшеже уло мо ынде Флоренцийын тидлан праваже: пален шого ончыкшым, кузерак индыраш поэтым илымыж годым.

Ынде шонем: мый декем Сонюкын шӱмжӧ йӱштыракак лийын, очыни. Уке гын шкежак вашлияш амалым пуа ыле, йӧратымемым пален огыл мо, шонет? Пален. Тыште мыйын вожылмо веле огыл мешаен. Розук йолташыже, Сонян первый серышым лудмыж деч вара, каласкаленыс: «Пуышым да Соня лудын лекте, чевергыш, шуко-шуко шинчыш, кидешыже оҥылаш дене эҥертен. Да мане: «Мый ом возо. Тыят нимом тугайым ит каласе». Уэш-уэш тиде вуйышко пура.

Но кажне гана ужмо годым чеверген кайымыже – тиде мо вара тугае?

Мелна Васлий Микале ден Когой укелыт, армийыште коштыт.

Чӱчӱн машинкыж дене писын печатлаш тунемым, шкафыш тӱкылалтмыж деч ончыч.

Пареҥгым подвалыште ойырымо, терыс лукмо гыч тӱҥалын, курал-тырмалыме, шудо паша, уржа-сорла мемнан изи вийна деч посна ок эрте. Телым чыве терысым издерыш погена.

Тиде телым Ойсим чӱчӱ дене ик азап эртен кайыш шол. Поран тылзе, йӱштӧ, шуко мардежан да луман – орален шынден дык... Эр велеш пычкемыште окнам пералтышт. Толшаш ыле теҥгече кастеныже Зосим Сергейчна. Пашаже шуко дыр, маньыч вавай ден авай. Пералтымылан авай лектын: «Кӧ коштеш?» – «Поч, Ольга, кылмен колем ала-мо». Тӱгӧ лекшет мӧҥгеш куржын пурен: «Авай, Ойсимет иже толын шуын. Йомын коштын ала-мо. Шке лек. Мый ом пале. Йомшым кузе мӧҥгыш пуртат, туге пурто, моштымет семын, уке гын чылан колен пытена тышакын».

Кырымыж годымак помыжалтынам. Чӱчӱ деч поснаже илаш пеш каньыле да, мый омат ойгыро веле. Ну, толын гын толын.

Чырам, шырпым кычалыт, «Тул гоч пуртем», – ойла вавай. Моткоч тургыжлана, азаплана.

Мом ыштеныт, кузе пуртеныт, ужын омыл, но кудывече окнаште капка велне тул койо такше. Пурат ынде. Ызгалтыт мемнан-шамычше: «Молан тугай пораныште Кесемлакетше гыч лектынат? Теҥгече лум оптыш, уна, вӱта омсанам почаш ок лий».

Кугунжо нигунамат ок кутыро чӱчӱ, чӧклӧк айдеме, мӧклӧк. А кызытше ситартышыжлан йылмыжат тӱҥын. Но огыт чакне, йодыштыт: кузе лийын, кушакынла? Кудашыт тудым, портышкем шулышыж тичак лум темын, йолышкыжо шулен волен. Шкежат чот тӱҥын. Йӱдвошт кож йымалне шоген, Изи Маршан ден Вончӱмбал кокласе коремлаште корным йомдарен, авырнен да йомын. Кож йымалне шогенам, манеш... Тиде кож да чӱчӱ нерген пошкудо коклаште мут вараже шарлыш. Шкеж дечат нуно кузе чыла лийынжым йыгылен йодыштыныт, умшаж гыч азыр дене шупшын лукшашла толашеныт, очыни. Саде эр юапынак мемнан-шамыч мончаш олтен пуртышт да кӧргӧ гычат, тӱжвачат аракашт дене калитлышт, грелкым, ломыжым оптен, шинчалым тулеш кучен кылдыштыч гынат, арнят пелылан мӧҥгыштак койкыш возо. Вавай кузе моштен, туге эмлен. Сортамат шагал огыл йӱлалтыш.

Чӱчӱ – кугу атеист, нимоланат тугайлан ок ӱшане. Коммунистыш такше илымаштыже ыш пуро: «Нимат уке тугай ю да монь, умылаш лийдыме – факт!»

– Мо, пушеҥге йыр эре куштенак мо киенат туштыжо? – йодыныт. – Тӱкан-почан иямат ужынат дыр.

Чылт идым гайым ыштен шынден улмаш кож йыр. Йӱдвоштак йӱштыштӧ куштен – чынакак, армийже гыч толын, эре тудо пӧрт йыр вальсым пӧрдеш ыле, кӱпчыкым ӧндалешат.

– Куштымо веле огыл лийын дыр тушто. Пире урмыжмым колынат да кожвуйыш кӱзенат. Туге ойлат, – Осып кувам тыгежак, тыглайын, чактарен от керт. – Мый мужед онченам гын, тый, Ойсим, кожышкет пире урмыжмым колын огыл кӱзенат. Кӱзенатше, тудо, кӱзенатак, кум воштончышем сорта ваштареш але ик ганат лийдымым ончыктен огытыл, таклан огыл мый декем калык мужедыкташ коштеш. Шойыштам да нимом ом пале гын, могай пий мый декем ончыкташ толжо, ну! Ик гана ондалет, вес гана – кӧлан кӱлат тыгай шинчанужшыжо. От ондале улмаш манашет ойлем: тений тый ӱдырым налат. Кугу Шале гыч. Вот. Кӱзенат але уке, чыным каласе!

– Кӱзетат, тунарыш шуат гын, – вашешта тугерак, ӧкымынрак.

– Ойло мыланем чыла, вара чонет лушка, вашкерак паремат. Мый дечемже молан шылташ тӧчет, – ынде койко тӱрышкыжак шинчеш Осып кувай. – Каласе, кож йырет ала-кузе тугерак волгалт кайыш вет?

– Айда-а, оккӱлым тек вӱдылыт огыла. Ом ӱшане нимоланат.

– Волгалт каен да кож укшышто кӱшнырак ӱдыр кояш тӱҥалын. Тыге лийыныс, ит шылте изи годсо пошкудо кувават деч.

Иктыже эре ӱшаныдымын, сырымешкыжак кидым лупша, весыже ойла, кузе чыла тиде лийын. А мылам – сӱретлаш...

Илен-толын, Йошкар-Олаште редакцийыште Валентин Исенеков-поэт дене пырля мален илыме годым тудо пораныште шкеж дене лийшым сӱретлыш.

...Шкеже одо велне Удмуртышто Ныргында-Пыргында пасуэш телым йӱдеш кодынам, мане. Ну, ӱшташ тӱҥале корным, вара мардеж мӱгырале, пӱтыра пешак. Ужашыже але ужам, но корнет йол йымачем, лум чот шындымылан кӧра, йомын кайыш. Кӱртыштыжӧ йол ок воло, чоҥга да чоҥга, коклаштыже гын мамык урылтыш гай, ийын лектат. Адак кает, адак... Ончем, иктаж шӱдӧ йолтошкалтыш гыч каван коеш, кужу кутышан. Олым каван чай, шонем, тыге кужу кутышын шудым иктат ок опто, тудо чурикан каван лиеш, стожар вуян. Чу, манам йӱдыкешем, тушко пурашем гын веле? Изишак кеч мардеж деч авырнем.

Чынак, тыште ӱшык. Ужам, мыйын кышам почеш портышкеман, чапле пижан, кугу упшан илалше пӧръеҥ пура, пальто урвалтыже лыж-лож модеш-лупшалтеш. Тидын мартеже олымым кӱрын конденам ыле. Пижыктем, шонем, чечас, кеч кидем ырыктем. Да пижыктышым. Саде еҥат ик нумалтыш олымым нумал толеш, тулыш пышта. Ик велне тудо шога, вес велне мый. Ик мутымат ала-кузе-туге огына пелеште, ни саламым, ни мо, тидыже, йӱкде тыге шогымо, йӧнысырынат ок чуч. Йӱлен чарнымылан эше ик нумалтыш дене мый толам, весе дене – тудо. Шоген нойышым да йымакем олымым пыштем. Тудат тугак ышта. Киднам тул ваштареш шуялтена. Умбакыже кайыме шумо мыйын пытыш. Йырваш мардежыс, пораныс. Адакат лумым нӧштылаш кӱлеш. Мый нимат ом ойло, йодшашемжат нимат уке гай чучеш, ну, пурен, ну, тудат йомын, кушеч улмыжо да монь нойышо еҥжылан молан кӱлеш? Тудат тугак. Шуко-шуко шинчыме. Чурийжым тӱткынрак ончалашат эсогыл ушешем возын огыл. Пунан кугу упш да йыли-юли волгыдо тулойыпышто нерже, оҥылашыже палдырна. Ноен дыр тудат. Лиеш тугай жап: умшам тарватымет ок шу. Манамыс, коклаштына ик йӱкат лектын огыл.

Тул йӧраш тӱҥалмылан изишак олымым адак ешараш манын, каван дек кайышым.

Вот кунамже ӱпем шогале! Каван... уке. Шеҥгекем ончальым. Могай тул да монь! Шаҥге олтен шинчымын олмыжат – пӧрдын-пӧрдын кычальым, лийынжат огыл. Айдеме йомын, олтымо олмат. Мо, мыйже вет, мыйже тул вашеш вот шинченам, кузе туге лийынже кертеш, уке я ниможат. Мыйже, тынар жап тул деч посна шинчылтам гынже, кылмен колышаш улам ыле. Кузе олтенамже, каванжат ни тыште, ни вес вере ок кой. Тугеже тул олталтынак огыл? Корнемжат теве тыштак изиш палдырна. Кугунжо торленат омыл улмаш. Ошкыльым, ала-можымат шонкален.

Чӱчӱн ӱстел ӱмбалан монден кодымо книга покшелне ик кечын чылт чара ӱдырамаш ден пӧръеҥын шӱяшлалт шинчыме немыч открыткым ужынам ыле, вожылмем дене мӧҥгеш шуралтенам... Чара ӱдырамаш сӱретымат йӧрата тугеже чӱчӱ?

Осып кувайын ойлымыж гыч да мо да мый чӱчӱн йомын пурымо кожшым ушышто сӱретлаш тӱҥальым.

...Ик вере кыдал йотке келеш айдеме, вес вере. Пӧрдеш, пӧрдеш... Мардеж гына лӱшка, лум кышал дене шемын тарванылше ӱмылкам ошемда. Вудакала койшым ужынат куанет: ала тыгакак йомын вес чонан? Коктынжо вара сайрак лиеш. Тушкыла келеш.

Айдеме огыл, кож! Ладыра укшан. Чараште укш чокан, нугыдын кушкеш. Каяш тетла нигушко. Лекман гын пире, кӱш утлаш, тылеч сай вер лийын ок керт. Маскала пире огеш кӱзӧ пушеҥгыш, кож воктен оролаш гына шинчеш, кунамрак тый ноет да волет. Вара нямаш тӱҥалеш...

Чу, урмыжмо шокта ала-мо... Могыр сӱсана, коваште йолкоптак марте «кушкедлен» вола: тиде гына ситен огыл! Ыраш, ыраш кӱлеш. Ондак пӱжалтмет ынде йӱштӧ пӱжвӱдыш савырна, могыр пелен йымал тувыр лап пижеш.

Коштеш кож йыр, лу-коло гана савырна. Да ынде ок шогал. Пӱжалтме ок кӱл. Ночко йымал тувырым капыште кошташ ыле тыгеракын чарныде коштын, вашкыде, но икмардан. Но йомшо еҥет пеҥгыде чонан, коеш. Кожшо якорь дене иктак ынде тудлан, нигуш ойырлыман огыл. Пала: от му тыгайыште садиктак корным.

Йолт койо иканаште укш коклаште. Пырысынла кок шинча йӱла. Ончале йомшо еҥ, но коштмыжым ыш чарне: тек коеш! Палыдыме вий тӱняште шуко. Да эше ноялтын, вуйуш вес семынрак, нойышын ышташ тӱҥалеш. Нер йымалныже «На сопках Маньчжурии» вальс сем йоҥгымым ыш чарне. Пӧрдеш кож йыр веле огыл, тыгак эше шке йыржат, сумкам кож тӱҥышкӧ шынден да кидше пӧрдыкта. Биробиджаныште служышо, офицер клубышто библиотекым вуйлатен, ик шуматымат, ик рушарнямат оласе руш да еврей ӱдыр-шамыч дене тыгай вальсыште пӧрдде коден огыл.

Чынакак лийын кайыш кид коклаштыже кенета юж гычак, мардеж гычак шочшо сӧрале ӱдыр! Кож йымалне тудын капше дечын тӱкырак тӱсан волгыдо, ужар-канде ош юап толеш, волгалтара. Тугаяк волгыдо шӱргывылышан шкежат...

Ойсимын нерв кыл таза! Ыш йоҥыло, ыш йӧрл, ыш тайне. Пуйто нимат лийынат, вашталтынат огыл: «Теве мыйын ушыштем танцеватлыме зал шочо, ынде эсогыл ӱдырат уло, да ожсылак мый вичкыж кыдалже гыч кучем. Ну мо вара, Бехтерев-ученыйын возымыж гыч, вуйдорык южгунам айдемылан тыгай лийдымашымат ончыкта. Йӱдымсӧ чер, галлюцинаций кончыш... Мыйже адакшым тар вочко-шамычым курыкыш шӱкен кӱзыктымӧ дене, ик вочкын ӱлыкӧ пӧрдын волен пудештмыжлан кӧра, контузитлалтынам. Теве могай лиеш улмашын йомак кончыш. Мый ом ӱшане, нимат тугае, умылтараш лийдыме, учебниклаште, книгалаште сералтын огыл. Тӱням материальный вий вуйлата. Тугеже гын, лач вуйын, мыйын вачӱмбалсе вуйын, шонымо гына».

А ӱдыржӧ ок ойырло, мотор да куштылго ужган, ужга урвалтешыже йырым-йыр кролик межым кучымо, куштылго кем шулыш ӱмбалнат тугаяк ош пушкыдо меж. Чока оҥ шӱлалтыме еда ӱлык-кӱш вола, ончыкыла оҥ велыш вольнашке колтымо кужу кок ӱппунеман. Капрон чулкан йолвурго пӧръеҥын йол коклаш вальсыште пурен кая, писын пӧрдмаште мардеж гаяк куштылго капан, вӱдаш моткочак куштылго да куанле.

Эркын дене Ойсимет огыл ынде пӧрдыкта, а ӱдыр шкежак, да утыр-утыр писын.

«Мардежак улат, палем, шинчамлан веле кончышо, но мый ынем пӱжалт тегак, кошкен шунем, уке гын теве йымал тувыр могырыштем уэш ала мончасе куэ выньык лышташыш, ночкыш, савырна». Таҥ лийше мардеж-ӱдыр тӧр пӱй радамым ончыктен, моткочак тамлын шыргыжеш, «почеш ит код, ит лий ньома. Могае весела! Айда-айда пырля» маннеже. Романтикыш ӱжеш.

«Уке улат тый! Истмат ден диамат – вот, нуно чынак улыт!» – шогалеш виешак.

Но огеш йом ӱдыр! Эшеже тудын семынак келгын шӱлештеш. Чӱчкыдынрак вола-кӱза поран дене темше оҥжо. Утарынеже кидым, но нуно огытат тарване. Тугак ӧндал шога Ойсим: оҥ ден оҥ вашла.

«Вуйушышто марлан налшашлык ӱдыр сӱретлалтын. Тений сӱаным ыштыманак. Уке гын локтылалт кертам, – лӱддегече ончен шога. – Сознаний шкемын тиде, шкак сӱретлалтеш. Каем психолог дек. Ала эмлымверышке вочман лиеш ты йӱд деч вара? Пӧрдшаш изишак, юалгашат тӱҥальым. Но шаҥгысыла писын ом толаше». Тарвана. Ок шыргыж ӱдыр ынде. «Дунайские волны» – умшаже качын тарвата вес семым. Кум йырым савырнат.

– Молан тый от мутлане, Изосимо? – колеш ӱдыр дечын айдемылак мутланаш тӱҥалмым: «Вуй пӧрдмӧ дене, очыни. Ала вуйуш поран деч утыр лӱдын».

– Зосим Сергеевич, – тӧрлата Ойсим: «Ушем дене тыге мутланаш пӱра ман, эше шоналтын огыл. Вет тыйже, кидем дене кученам гынат, лач юж гына улат».

– Ӧндал чотрак. Кылмем мыят уке гын, Изосимо.

– Зосим Сергеевич... Кидем ноен пытен.

– Кертат гын, кидым волтен колто, – шыргыжеш.

Огеш керт. Кид ок воло.

– Манам гын «юмарале», тый йомат тунамак.

– Йӧра эше «Манам гын» деч тӱҥальыч.

– А юмылтен, оҥемым ыреслем гын?

– Кидетше пижын пеленем. Нигунамат эше тый ыреслалтын отыл. «Юмарале» мутым эше ме тый дечет ышна кол пиалешна.

– «Ме» – тиде легион, кузе ойлат Кесемлак черкыште?

– Легион. Йӧра, ончен-ончем мый, утарем кидетым кыдалем гыч. Моштет гын ыреслалтын, тыгае чапле качым коден каяш пеш йӧсӧ мыланем лиеш. Ну, ончыкто мылам ыреслен моштыметым.

Ойсимын, ынде Изосимон, кид волен кая. Вӱрат мален улмаш, парня ий сӱс гай пеҥгыдемын салтакын кум парнян пижергыште – армий гыч чиемым толшыжла пеленже шуко налын тудо, пижет-мочет... Пижергым кудашын, пуэн-пуалын ырыктен шога.

– Ну, ыреслалт, вучем.

Пурла кид оҥышко возеш. Чарна.

– Умбакыже?

– Ок кае, чынак, кид.

– Ок кае огыл, тӱвытат от мошто ыреслалтын, ме тидым палена.

– Моштем – ом мошто, тыйын мо пашат? Мланде – негыз. Кучен ончаш да куралаш лиеш. А лум, уна, кава гычше йоген кертеш, да шӱргышкӧ логалын, шуленат вола. А тый лач мыйын вуй ушышто гына, укеште, южышто шогет. Садлан огеш лий ӱшанаш.

– Могае кӧтырма чонан улат! Тарванена, айда, уке гын, кылмашат тӱҥалына. Нимолан от ӱшане – тиде такше сай эн ончыч мыланна.

– Мыланна – тиде иялан, шоныман?

– Уке гын, кӧлан?

– А мыйже тыландат вет ом ӱшане.

– Логалын, вес тӱняште умылет. Но вальсет тыйын кылмыкта... Ӱшане, ит ӱшане, тиде ок утаре... Айда-ян твистым. Америкыште, кабакыште, рок-эн-ролым пеш ровотаят. Вот, куштымаш гын куштымаш. Тендан декат вашке шуэш. Биробиджаныште, еврей олаште, гарнизонышто, книга пӧлкам вуйлатенат. Твистым тусо офицер-влак йӧратеныт.

– Биробиджан... Конешне, тый сознанийыштем гына улат. Чыла палет.

Туге гынат куштат. Чакрак пызна туддеке палыдыме ӱдыр. Тӱрвӧ теве тӱрвышкӧ тӱкнаш торажак огыл. Тамле шокшо-йӱштӧ шӱлыш когарта. Но жапыште кораҥдыш вуйжым каче.

– Наламак ыле, ӱшаныдыме каче, вес тӱняшке кызыт. Но коктын тыйым мландӱмбалне эше кучен шогат.

– Тыгайже укес. Ыштем гын уло, огым гын уке. Шканем гына ӱшан. Тетла нигӧлан.

– Ават ок мале юмоҥа воктене. Эше Ольга акат. Но сурт гычет Ольгам вашке те поктеда да луктыда. Тый такше шкеже от покто, но пелашетлан – лиеш вашке тудат! – ваштареш от шого. Чонет дене шкеже шолып куанет: айда, тек кайышт, вольнарак кодеш. У суртым тыланет эргыж дене чоҥаш полшат гынат – пашашт денат, оксашт денат... Ну, каласе, ватетын поктымыжлан ваштареш от шогал вет?

Ойсим умшам ок поч.

– Ме икте-весым умылышна, чын?

– Марлан лекташ келшет мо мыланем? – Ойсимын-Изосимон чонжо вичкыж кыдалан сӧраллыклан чот ылыж кайыш. – Пелаш, сӱан нерген ойлаш арамак огыл дыр тӱҥальыч шкеже.

Поранет поран огыл, ласкашт дене шокшын ӧндалалт, вальсыштак пӧрдыт шотышт дене эркын. Шӱлештыт, куаненыт.

– Налат мо мыйжым?

– Йомат эше, лӱдам. Так манаш, пуртат сӱан гыч клатыш когыньнам, а тый кравач гыч йывылдик, – воштыл колтыш кугу йӱкан Ойсим.

– Ах, Изосимо, Изосимо... Италий гыч – йӱштышкӧ, тыгай командировкыш, Маршан коремыш тый декет мый тольым. А тушто Сидор Сидорович Сидориним луген чот алгаштарышым. Предатель лие иканаште, монастырьыш куржо диссидентет, каргыме. Мыйжым тышке ссылкыш поктен колтышт. Тыйын гаяк ыле марксист-материалист...

– А мыйже – ленинец. Сталин кид йымалне ме сеҥымашым кондышна. Фашизмым – пыжашешыже. А Дальний Востокышто кырышна ме самурайым.

– Но молан коммунист ынет лий?

– Ару чонан коднем. Лач шканышт веле нуно толашат. Э, шого, тый вашке йомат дыр. Сталинна шукерте огыл колыш. Мо лие вес тӱняште тудын дене?

– Суд кая. Погеныт миллион дене свидетель-влакын чоныштым. Лагерь, сар, чурма, репрессийже да монь – чылаштым тудак колымашке шуктен.

– А Ленин кузерак?

– Концлагерьым калыкшылан почын эн ондакше, а Гитлер авалтен гына, чаплештарен колымашын машинажым. Сталин адвокатлан тарлынеже ыле, но Ленинже каласыш: тый поҥго шӱрым, аяраным, пукшен пуштыч, мый илем ыле эше изишак. НЭП пашам вораҥдарен шуктем гын, ок лий ыле тӱнямбалне кокымшо саржат. Поҥгетын лӱмжӧ – паутинник наиособеннейший...

– Тый денет йокрокым от шиж. Чонем семын улат. Но Ленин-Сталин шотышто ом келше. Калык верчын илышым пуэныт.

– Тыгакак пеҥгыдын шогет ман куанем. Юмылан, иялан от ӱшане. Мыйже кеч ия улам гынат. Ну, ия ӱдыр – тыге веселарак.

«Оксам я шӧртньыжым у пӧрт чоҥаш йодаш ия деч я огеш кӱл? Пуа гын, уто огыл. Ӱдыр налме деч ондакше садыгак у суртым шындыман...»

– Кандаш тӱжемым конденат салтак гыч, тиде пеш сита, – тунамак шонымашыжым руалтыш ия ӱдыр. – Тый кажне шелше кумырлан пий почым нӧлталат. Адакшым, тошто пӧрт ӱмбалнет тунар окса шалатымым вучен кия – урем тудден темеш.

– Мый кӧм наламже, тыйым огыл гынже?

– Воктен ял ӱдырым, тудо кызыт Кожлаерыште ветеринар. Тый тыште орланен, кылмен шогет, а тудо вес каче помышто ракатлана. Да вич йочат лиеш туддене. Плокажак огыл мый дечем. Ала ончалнетат?

Кенета кудаш шуыш ия ӱдыр сӧрал ужгажым. Вошткойшо сарафанын оборкаже йыр пӧрдын налмыж годым коварчыж дечын кӱшкӧ воронкала нӧлталте. Кӱзаш тӱҥале тугаяк тудо кожышко, а шкеже туге чот пыльгыжын, сӧралын, лач сӱан пӱгӧ йыҥгырла воштылалеш да выляткала лютыкыкта, таратылеш, вӱретым ылыжта. Ойсим почешыже кӱза, йолвургым, шӱдыр гае пуйто лӱмын пӧрдымым веле огыл, чока ош эрдыжым, ялт шӧрӱмбал тӱсаным, руалткала, кӱжгӧ йӱкын лот-лот-лот шокта, чарнен огеш керт – воштылеш, шунеже пешак «шем йӱксӧ илыме пыжашыш», коеш, уна, эсогыл, илыш лончо тушто – эше вес укшышко тошкалын, нӧлталт гына.

Рӱп йӧрыш волгыдо юап. Лач пылышыште, вуй кӧргӧ коропкаште воштылмыжо ӱдыр дечын шуко марте йоҥгыш.

...Кож вуйышто коракла тӱҥын шинчыше еҥ мӧҥгеш волаш тӧча. Кузе тыге чока укшаныш кӱзенже кертын? Кож тӱҥым ӧндал кучен, волаш огеш лий, тунаре чӱчкыдӧ укшан. Тӱжемле ужар име керылташ ваҥат, винтовко семын штыкыштым виктеныт. Пижергым кудаш шуыш. Чара киданак, укш гыч укшыш иян луманым, укшым, руалткален да ӱлык мунчалтен, кож тӱжвач яклешт волен камвозо, но йол ӱмбаке шогале. Куржтале улнымешке, волгалтмешке.

P.S. Мутат уке, тидым мый таче йӱдым веле возенам, калыкыште изи годым кузерак тиде лийше йоҥгаш тӱҥалын ыле. А таче – декабрь, 2000 ий. Ме тиде рушарнян, 3 декабрь кечын, Марий Эл Президентым сайлышаш улына. Кислицын сеҥалтеш, шонем. Марий Тетерин-генерал марий айдемын чонжылан чотрак келша дыр. Марийже мемнан дене садак шукырак ила. Но чаманем: Тетерин фамилий «Черный соболь» оза Тетеринын гай, шукынжо тудым сайлаш тӱҥалыт ман лӱдыныт. Пытартыш жапыште веле южо пален налын – тиде вес Тетерин...

Вес тема мыланем – чӱчӱ ден авам у пӧртым нӧлташ тӱҥалыт.

Тевысак у кечыже! Кокымшо декабрь, 2000 ий. Эрла сайлаш кайыман. Пошкудо Светлана Васильевна воктен пырдыж гоч нылымше пачашыште йыгыре балкон дене ремзавод кундемыште илена, Йошкар-Олаштына. Тамакым шупшмем годым (таче ныл шагатым Сталин семын кӱчыкын малышым), Малиновкышто, садыште, Кугу Ноля ял шеҥгелне, электролиний гыч йӱдым алюминий воштырым мучко шолышт поген налыныт, мане. Шолып вторчермет, ик-кок пудий купечын кӱсенжым окса дене темыше, адакат пашам ышташ тӱҥалын – аракаштлан шолышт ужалат вор-шамыч. Кажне сад пӧртыштӧ нуно лийыныт, ирен каеныт – ойлыш. Мемнан Лавровкыштыжо (Малиновка деч вич меҥгым чодыра дене кайыман, вара шуат «Элнет» романыште ончыктымо Чавайнын таҥже Сайн эрге Сайгелдын пытартыш гана школышто ыштыме верышке) мо ышталтеш, эрла каен ончем. Могае тушто Президентым сайлымаш да монь? Сталиным Верховный Советыш сайлымашке калык урно дек эр йӱдымак вашкен гын, ынде тудо шолышташ, толаш, агаш кая. Мый первый пенсий лектыш дене, кучен кодыза манын, справкым налын, вурс омсам пачерыште сакыктышым. Кажне лу кечын декадыште тылзе еда индешлу-шӱдӧ пачерым ирен лектыт, еҥ-влакым пуштедат, кӧм пуштын шуктен огытыл гын, нунышт шкеныштым шке пиктен пуштыт. Лу кечыште индешле пачерым эрыктат... А тылзе мучко кумло кече уло. Библийым мый садак лудын шуктышым: «Тугае жап толеш, капка ончылнетак сар лиеш...» Вот, тудет толын шуын. Кажне эртыше лу кечыште латнылыт гыч латкандаш марте еҥ шкенжым шке пытара изи Марий Элнаште, кумыт-визыт увер деч посна йомеш, шукерте колышым визыт марте да монь верештыт, авариеш шукын колат, пожарыште йӱлат. Ачаже эргыжын мӱшкырыш, ватыжын – я мӧҥгешлат лиеш – ватыже марийыныш кӱзым йӱмӧ годым кередат. О, могай гына огеш лий шучкыжо! А сай тугак уке. Мокталтше Совет калык, «Мой адрес – Советский Союз!», ушым йомдарен. Калык огыл титаканже, нигуш пураш тудлан: паша уке, кочкаш-чияш уке, туддеч Кремльжым шупшын налыныт... Чыла мый тидым пыштынем илен-толын «Мландава» романыш, молан манаш гын, Алигьери Дантен «Божественный комедийысе» тамыкше – Россий, Йӱдвел Вавилоний. А Нострадамус пеледышым тудлан сӧрен шке возымаштыже. Нылле кумшо Президентлан США-ште эртыш сайлымаш. Джордж Буш ден Альберт Гор коклаште лач кум шӱдӧ утла йӱк веле ойыртемже. Ынде кокымшо тылзе властьым тавалат. Но нылле нылымше Президент толеш да, манеш Нострадамус, Америка шем йӱдышкӧ, Россий дечат эн шемышке, кусна. Араб, шем континентын калык, пожалтеш. Израильыш еврей-влак тӱня гыч икте кодде погынат. Тушто нуно тетла вуйым нӧлтал кертдымын сеҥалтыт, Америкын ший-шӧртньӧ курымжо, кызытсе волгалтме пагытше, пыта, тӱнямбалне руш йылме чаплана. Историйын ораваже шеҥгекыла ок пӧрд, пеш эркын ончыко кочыртатылеш.

Меже, марий-шамыч, эн кугу ойгым сар годым чытен лекна огыл мо? Южлан, вӱдлан веле уке ыле налог. Бронь дене сар деч утлен кодшо, шкенан марийын вӱрйӱшӧ Бронька-шамыч, бригадир, уполномоченный, председатель, финагент да моло – лыпланен возыч, темыч, вӱр мӱшкыран кужуйол семын ынде пый-пый манын, вует воктене огыт пӧрд, орландарен.

Кожлаер. Матра кокай дек Ярча лӱман уремыш ер воктек унала каем. Каза шӧрторык дене ыштыме, пече вуеш коштымо туаражым пӱй катлен вочшашла нултем. Майкем дене нюгым ик кӱмыжым кучен пуртем. Шӱрым шолтен шуктымешкыже, Сергей Эчан поэт родо дек пурен лекшаш мо-ли? Каен колтем. Адакат ватыже какаргыше шинчажым мый дечем шылта. Йоча-влак, изи дечат изи-влак, кӱварыште, уремыште, чывыла ошмаште лавырген почаҥыт.

Купсола уремет, кужу уремет,

Йырже тудын куэран...

Мемнан ял нерген возен Сергей Эчан. Ял лӱмжак веле почеламутышто мемнан. Могай куэр? Овдасола гыч толмаште, Купсолан Тулвондо почиҥгажлан тура, шоссе кок велне икмыняр куэ шога, тудым ужын гын веле? Ялнажым ошкыпу, шоло, тополь пӱрден. Ах, тиде Сергей Эчанна утларак подыледа-ла-а-а...

Оҥам, пӧрт пурам, регенчым чӱчӱ ден авай уремыш машина дене конден шуэныт, суртна йыр темын кият. Бульдозер дене шӱкальыч тошто пӧртнам. Мемнан-влак, чӱчӱ деч молыжо, шортыч. Мыят вуйым сакышым. Чӱчӱ, тык-тук тошкештын, кидым трактористлан тыге-туге лупша, ончык-шеҥгек, шеҥгек-ончык... У-у-ух сӱмырлыш мыйын тошто кугыжанышем. Мардеж дене пурак нӧлталте, изишлан кече вудакаҥе. Авай ден вавай мӱгырен шортыт...

Кӱшычын, пурак лоҥга гыч, казна кагаз-шамыч оран-оран йогат, листовкым пуйто аэроплан гыч кышкен кодышт, лый-лый койын чоҥештылыт. Тидыже чылтак вучыдымо лие. Э погена кудывечыште, уремыште. Нуно у улыт, тымарте тӱкыдымӧ, шыр-шор шоктен мурат кид мучко. Чыла тиде – Керенскийын оксаже! Кум теҥгеаш гыч тӱҥалын, шӱдӧ миллионаш марте, ноль коклаш йомат. Йогор Вачиймытын пӱя марте мардеж волтен. Мардежат куанен ала-мо, йыр шалатылеш. Йоча-шамыч погат, кугу еҥ-шамыч воштылыт, нунат куанен ончат.

Ойсим чӱчӱн чон пекешыже, катканже, кӱртньӧ пурсаже кугезыж дечак улмаш – кагаз оксам шылтен ашненыт пӧрт ӱмбалне. Леведыш тӱр йымалне йырым-йыр пенал гайым ыштатыс, рушлаже стреха маныт моли. Катканже ваштареш шоген огеш керт чӱчӱ, молын гаяк тыглай лийнеже гынат, ӱзгар чаманымыже вӱр-вемыштыжак тудын, «футлярысе» айдемын. Мый тыште мо лийын шога, ешемын тайныжым почам гынат, те ида шоно, пуйто школыштыжо да еҥ коклаште тудым огыт пагале. Мыят эсогыл шке семынем йӧратыде ом керт: ушан-шотан, кугун тунемше, садыгак шкенан вӱр, огеш йӱ, ок туманле – тидыжым ужалтын-колалтынак огыл. Руш манмыла, феномен. Александр Тимофеевич Белков, тудым йоча гычак палыше, турникыште эрже-касше «кечым» ыштен пӧрдшӧ, эреак каҥашаш толеш. Шинчат вара, коклаштышт арака деч посна, эртен кодшым шарнат. Кугорнӱмбал ял гыч марий илалше пулатньыкым, Мочалище гыч шоҥго руш ден самырык эргыжым пӧрт ышташ тарлен конденыт. Нуно кумытын шым арня нӧлтеныт. Шым арня! Тынар кужу жап пӧртым ыштыме Купсолаште але лийынжак огыл. Кочкаш яллаште пеш плока, сакыр, арака, макарон, шӱраш утыждене шерге, да от му эшеже. А нуныланже мо кӱлеш? Лач тидак веле. Чӱчӱ мешак дене нумал конда, авам эшеат чот вакырнен тӧпыртата – пытартыш йолашетым кудашман, раз пӧртым нӧлташ тӱҥалынат, лугыч от шогалте. Тамакаштым шупшыт, кок гана руалыт – да кудышко кочкаш-йӱаш. Авамын огыл, вавайын огыл, чӱчӱжым мом ойлаш? – эсогыл мыйын шыде лектын. Ончем, кузе нунет амал дене пайдаланат, аҥырам верештыныт, шӱшкын-йӱын кият, лӱмынак пашам шуйкалат.

А можо келшыш мыланем? Кугорнӱмбал марийын Дина ден Волчок кок пийже улыт, иза-шӱжар. Озаже мӧҥгышкӧ эрежак ок кошт. Мончаште илена ынде, шыжым. Йӱштӧ! Садет йомакым каласкалаш пижеш тугае шучкым да кужум – пӱетым шолткыктет, тунар лӱдат. Выльып кугызайын йомакше волгыдо, а тидын шыже йӱд гай, эреак икте-весым пуштедат тушто. Мален колта шкежат, пел мутешыже шӱртнен. Шеҥгел ужашыже пушкыла мӱгыраш тӱҥалеш. Эсогыл ик гана монча тӱньык петыртышат чытен ыш керт да рожшо гыч волен возо – тугай виян марий!

Садетлан ик гана кечывал вашеш пулатньык ышташ изирак ӱзгар ситен огыл, мӧҥгыжӧ миен толаш кӱлын. Пийже-шамычым кычкырале. Дина, Волчок да мый путырак кугу таҥ улына. Алят чучеш, кузе Дина шӱргем нула. Поро кумылан, ушан пий. Волчокын шӱйыштӧ прежалыме йошкар шӱштӱштӧ. Тушан озаже кагазым шӱртӧ дене каркалышт кылдыш, когыньыштымат пакчаш луктын, шке ялже могырыш поктен колтыш. Нуно куралме аҥа денак шикшым пыштышт. Мыйже Мачвей Ольга ден коктын Кугорнӱмбак «мӱйлаш» коштмынам шарналтышым.

Кечывалым ыштен пытарымылан пий-шамыч толынат шуыч, шӱешышт пидын колтымо ӱзгарлам кондышт, кок ӱзгарым шол, кажныже икте гыч.

Эше мо келшыш... Шым аршынан пӧрт шочын шогале. Кузе чот тамлын кишла ӱпшалтеш у пӧрткӧргӧ! Коҥга але уке. А тӱнӧ игече йӱран, юалге ден йӱштӧ коклаште. У омсам почын пурем. Тушто вавай парням рӱзалтыш, ескыч, ит лӱшкӧ пешыжак, мала-а...

Вич окнан пӧрткӧргӧ. Пурлаште, лукышто, нимогае шартыш, кӱпчык деч посна кӱварыште чӱчӱ мала. А кидше, кидше... Вуй йымак кок копажым парнялаж дене пунен пыштен, озала койын, кугу озала, кугыжан омыж дене чӱчӱ мала. Нерым ок шупш тудо, шып, коляла мала. Оҥкуршыжо гына ӱлык-кӱш кӱза-вола. Чӱчӱ мала... Мый шып гына шогем окна воктене да ончем, кузе мала. Могае тиде сылне мут: мала-а-а... Мален колта тыгакак, чыла пашажым пытарен, айдеме. Айдеме веле огыл, Мланде. Эрла чыла сай лийшаш манын, мален колта. Чӱчӱат вет мочоло толашыш, авайлан эҥертен эн шыгыр жап лишемме годым: тидат кӱлеш, тудат кӱлеш, кӱлеш дечын нигунам от ярсе. Пӧрт, кресаньыкын тыглаяк у пӧрт, илышаш игечыжым шкеж дек шупшылеш озаным. Моткоч эше, кунар жап эртен гынат, кажне пуда верч тудын вуйжо коршта, нимат огеш тол так.

Чӱчӱ мала, мый денем шот дене ик мутымат пелештыдыме чӱчӱ. А мый шарнем, кузерак, йолашым кудашаш тоштде, моткочак вожылын, первый гана мончашке пырля миен, лукышто шинчем. Да тудо манеш: «Что за безобразие?!»

Дина ден Волчокын озашт деч телым мончаштак колын кодым Кугорнӱмбал Шале Терентей Павыл кӱслезын Парижыште кугу чапым налмыжым. Ончыза, так кӱслезе, так – Павыл. Кожлаерыштат илен Павыл Тойдемар, сар мучко коштын. Терентей Павыл, илен-толын, поэмышкем кусна, «Чарла-Йошкар-Ола» лӱманыш, ик ужашыже тудлан пӧлеклалтеш, «Эрвий» альманахеш савыкталтеш Йошкар-Олалан 400 ий темме вашеш.

Пулатньык-шамыч деч пыкше-пыкше ойырлен кертна. Вавай ласканрак шӱлалтыш, кудышто пукшен-йӱктен, чылт аҥыргыл пытен, шкежат лулеге веле кодын, шӱргыжӧ шупшылалтын. Чаманем ала-мо семын: молан гына тудым Юмо Эҥерӱмбал Шальыж гыч конден йӱштӧ – шукыж годым йӱштӧ чонан! – Купсолашке. Ожныжо тудын кӧргыжӧ ласкарак лийын, маныт. Поснак репрессий тӱҥалмек, кулакым кычалаш тӱҥалмек пужлен: иктыланат, ӱшанен, чоным почаш ок лий улмаш, тунамак ужалат.

Чӱчӱ мала... Мо шогем тыште, ни кидше, ни йолжо ышт тарване. Ласкан мала, озала. Мый малыше чӱчӱм йӧратен шындышым, кузерак Пушкинын колышо кугыжанӱдыр, хрусталь колоткаште шинчыр дене ныл лук гыч сакыме, мала.

Мыланемат, авамланат логале тымарте шукак. Товаржымак ышт пу гынат, пырням, оҥам пужарыме, шӱкшакым эрыктыме, Гераклын имне вӱтам йытырайыме подвигше семын. Авам деч тиде пӧрт шупшын нале иктаж вич ийым, илышаш ӱмырым. Ойсим тудо кая шке Кесемлакышкыже, кок-кум кече денат пӧрт нӧлтымашке ок ончыкто нерым, чыла авам ӱмбалне. Вавайже эшеат чот кул. Манаш гына вет, шым арням чыташ. Чӱчӱ мала. Эй, шып, чӱчӱ мала-а...

Чыла мый тидым шонкален коштам Кожлаер вӱд воктене. Сергей Эчанын ватыже шӱрым пукшыш. Толмашешем Матра кокай, пеле пырт ужшо ала трахоман, ала тугакак шелшеш кодшо, иктаж-мо нултымо шинчан, эреак ӱмыл семын тарванылше да коштшо, акрет изи кӧршӧкеш нюго шӱрым, кӧргӧ лукдымым шолтен.

– Иже толат, ужат? Чыла ямде. Шуженат вет, коч-коч-коч...

Пӧртшат сарай гай веле, шукертак шӧрын кайыше, изи-изи пычырик леваш. Шем Юмылук, кӧршӧккучем да салмавондо, ӱстел да олымбал, а йырым-йыр лакан да тор, ала-могай ате да вургем, кушкедлыл пытыше. Но тыш чӱчкыдын толам, чӱчӱ деч изишак каналтем, ер воктеч пурымашат уке. Тыштыжат, шонет гын, малаш воч, чонет кунар йодеш, шӱкшак вургем лоҥгашке. Шинчам почат, вавай адак салмаж ден толаша, марий йӱла тугайыс, мелнам пукшаш кӱлеш.

Эн сылне жап! Чонет ӱмбалне иктат ок шого, кердыжым кучен. Могае сылне жап – иктат огеш кӧране. Матра кокай дек толшо ик пошкудымат, кеч тудо лийже пӧръеҥ я ӱдырамаш, кува але йоча, нигӧмак ужын омыл. Нужна кӧлан кӱлеш?!

Геноцид... Вот, Ельцинын тунарыш элым шуктымекше ойлен толашышт. Могае эше геноцидше! Матра кокай гын ӱмыр мучкыжак эреак геноцидыште илен. Колем гын, туддек миен шогалын, кидшым вачышкем пыштен, йодмем шуэш: «Кокай, ачат-аватымат ме она пале, Сергей кочай тыйым урем гыч мемнан дек конден, молан тый илышыч тӱняште, тыгежак орланен, да молан ӱшанет эше?» Маныт вет, айдемын чонжо мландӱмбалне шуко гана толын ила, мый гын ала визымше, ала кудымшо илышым илем. Матра, очыни, кодшо илышыштыже акрет годым иктаж-могай грек кугыжан я персын ӱдыржӧ лийын да пеш кугу языкым ыштен. Ынде вот марийыште касара. Чу, тевак монден кодем! Мужедеш тудо пота дене! Казат мӧҥгышкет толын огыл гын, туге ончен пуа – ончыктымо верышкыже кай да вӱден тол. Вараже авамат туддеч тунем толеш. Юмо Матрам чамана ала-мо да Морко районыштак Ярансола марийым туддек конда, тудыжын ик эргыже пеш кулиган улмаш, а весыже летчик, коктынат ачаж дене огыт иле. Вате колышет шке суртышкыжо Матрам налын наҥгая – сурт кучаш, конешне, молылан йӧрен ок шу. Эше мый туддек, марийже колымек, Арын школ гычем пареҥге лукташ полшаш кошташ тӱҥалам Ярансолашке. Но тиде вара иже. Мый, йоча, эше тӱняште нюго кол гый тышке-туш коштам, раз чӱчӱла кучышыжо уке Кожлаерыште майкыж дене. Иисус Христосын йӧратыме шорык пачаж гай огыл, нюго колигыла веле чучам шканем.

Тукым верч шонкалыме священный кечыла...

Радиошто Петр Ильич Чайковскийын фортепьяно ден оркестрлан возымо «Первый концертшым» колтат да каласкалат – радиороман. Мыланем Первый концерт у огыл улмаш, колыштам. Изи годсек колалтын. Чынак, нимо денат тудым таҥастараш ок лий. Кугун чапланыше концертын фортепьяно партийым тӱнямбал лауреат Ван Клиберн, изина годым качымарий гай нӧргӧ, 1957 ийын шоктен оркестрлан. Амыркан Ван Клибернын Москошто саде таҥасымаште эртымыже ушешна кодын, тунам Арыныште индешымше классыште тунемалтын. «Ван Клиберн» лӱмжым Ван Кляйтенлан Российыште случайне пуэныт улмаш. 2004 ий сентябрь мучаште Путин Кремльыште тудлан «Орден Дружбым» кучыктыш.

Чайковскийын Первый концертше поэт-музыкант Юрий Чавайнын эн йӧратымыже. «Сонарзе» поэмым возен шкеже, тыгодым Сергей Есенинын «Анна Снегина» поэмыжым вуйышто кучен, эше ты концертым. Нуно эреак вуйыштыжо шолыныт.

Мутат уке, поэмыже – шедевр. Сюжетше, мо нерген каласкалымыж денат огыл, а музыкым марий мутыш шыҥдарымыж дене:

Мыйым Ижевск олаште выездной заседанийыште Россий Писатель ушемыш пуртат да вес кечыжын Чайковскийын шочмо Воткинск изирак ола гайышкыже экскурсий дене наҥгаят. Пӧртшымак ончышна, кӧргыжым, пӱртӱсшым – могае музык йоҥген тунам чонышто, умылтараш ок лий. Кеч-могай произведенийынат кульминацийже – эн кӱкшӧ, чапланыше, шорташ я воштылаш, чонет дене шошымвӱдшорла урылт каяш шӱкалше верже уло. Мый шкежак кӧргӱзгарем, илышем да возымем дене произведений улам гын, кульминацийже – Чайковскийын Первый концертше да писатель радамыш пуртышо Ижевск. Пиалем деч шкежат вожылынам ыле, тугай кугу пиал. Кызыт Чайковскийын ик шӧрынжӧ, Юрий Чавайн дене кылдалтше, лекте да веле пыртак шогальым, а кузе чыла лийынже мый денем, вес тӱрыс йыжыҥым пуынем: Марий писатель ушемыште мыйым членыш пурташ йӱклымӧ годым эсогыл Макс Майнат «за» ыле гын, Моско приемыш документем дене пырля правлений гычак мыйым ӱлык волтышо серышым, лӱмынак ыштыме «йоҥылышым» колтеныт, тӱшкаш пыштеныт да... Сандене Моско приемышто первый ганаже тореш йӱкленыт. Кызыт тидым ом тӱкале але. Жап шуын огыл. Мога-ай тушто! Изи колла Кожлаер вӱдыштӧ веле ийын коштам да...

Крешенье. Мемнан Купсолаште ожсек Крешеньым йӱыт. Ондакше Шале кундемна гыч да Кожлаер, Кокласола, Ӱлылсола... тышан кум точкым шындена, шуко-шуко ял гыч уна-влак тышке Крешеньыш погынат, вараже Ӱярнялан тышеч нунын дек каят. Йӱаш толмым кызытсе семын арака лӧкаш чумыргымо дене ида луго – мутшо гына тугай. Уна-шамыч толыт чылт айыквуя шке имньышт дене, сӧрал чиемышт, иканаште нумал пурташ лийдыме пӧлекышт дене – вургем, сий, арака, тулеч молат. Арнялан вет! Кудашыт, шкеныштым сӧрастарат, тичмаш сиян ӱстел ваштареш йыгыре шогалыт, унала пырля кондымо сиймурыштым лоҥын налыт.

Тиде илыш, паледа, могай культуран! Мыйже лач тудын, марий шӧртньӧ илыш-йӱлан шеҥгек чакнаш тӱҥалмыж годым, тудым виешак Советын пытараш тӱҥалмыж годым веле шочынамат, рӱдыжымак ом пале. Авам ден вавай каласкалаш пижыт ылят – пылыш лывыжга, туге сӧралын эртеныт Крешеньыже, Ӱарняже, Шорыкйолжо, Покрожо, Лышташвайремже, Агавайремже... Мый маньымыс тыланда ала-куштырак, вавай ден Сергей кочай Япык кугызан вуйлатымыж почеш кышкаран суртым нӧлтеныт, мочол имне, ушкал, шорык, презышт, комбышт, чывышт да молат лийыныт. Поянлыкет тыгай чока гын, йӱаш родет дек кудалме годым терышкет могай костинчам от опто, кызытсыла нужнаште чаманен от мошто вет...

Арня мучко тидын годымжо кӱшыч лыве, киса гай лум веле, эркын дене туге ласкан чоным куандарен. Лывырге веле, нимат йӱштӧ огыл. Ӱдыр-шамычше вес полкыш, Кугуялыш да мемнан Анис почиҥгаш унала толын темыныт, пылла койын, иктаж кум гармоньчо почеш тӱрлӧ вере коштыт, кыне нӧшмым туге шӱвызен моштат – тӱрвышт чӱчкыдынак ош тамга дене лумын тӱрлымыла коеш, кӧн шукырак нӧшмӧ ком тӱрвешыже погынен кержалтеш, тудыжо талыш лектеш.

«Даимон» лӱман немыч кӱсен электропонарже каче кокла гыч кӧн уло гын, тудо уланлан шотлалтын. Мыят шукертак ыршийым аныклен да монь, шӱкшак погышо суас изай деч налынам. Эй колтылам вет ош меҥге семын йылт-йолт шогалше, лум йогыман кавашке понар-прожектор волгыдетым! Пеш тале понар, точкыш кыра. Семон Толий йодын толашыш. Кугурак ийготан да шканже ӱдырым мыйын, ньоман, понар полшымо дене руалтынеже. Уке-е, Метрий Соня мыйым шыматаш ок вашке гын, мыят уна ӱдыр коклаште шканем келшыше иктаж казапачам муам да... Кугурак компанье дене Семон Толием Тулвондо почиҥгашке вошт лупшалте. Лектеш мо шот тудын, мый садыгак таче «вӱрйӱшӧ» понарем дене эскерем.

Санюк, Ивук, Ойсим да мый кӱшкыла ятыр жап эртымеке нушкына, тӱрлӧ изи-кугу тӱшкаш ушнен, пӧрт еда коштына, мемнанат шотешна ӱдыр-влакым сийлаш пӱкш, кечшудо, кампетке кӱсеныштына уло. Шкенан ийготлан келшышыракшым кычалына. Ялнан эн сылне ужашыже, ӱдырамаш тӱня, тыгай годым шкежат сӧралынрак чияш тырша гын, уна ӱдыржым, тудо, ойлыманат огыл: пӱреман, туртыктымо кыдалан шем але лудо мыжер, ош але шем чосынько портышкем, уланракшын – калошан. Калошыжо кузе йылгыжеш эше, понар тулыштем йылт да йолт волгалтше шем волгенчымак веле шарныктара. А шовычы-ы-ы-ышт!

Семон Толий Тулвондо почиҥгаш миен да Кокласола воктен Ӱлылсола ял гыч унала толшо Вӧдыр Павыл Кыргорий Розан таҥ ӱдыржым, Чачукым, кучен улмаш. Тудын деч парняшан пел пижым руалтен налын шуктен. О, тиде парняшан пижым ӱдыр деч налмыже солыкымак шога, праве-праве... Качын але рвезын чапше ялыште моло коклаште вигак кӱш кӱзен кая. Мемнан шырнай йоча полкышто, маннем. Вес семынрак ончена вара тудым, пуйто иканаште шечлан кушкын каен! Кӧранет эшеже... Каче жапемже кунамрак шуэш гы-ы-ын? – молын кузе коймыштым ужат. Шупшалме, ок кӱл верыш руалткалыме тунам вет йот шинча ончык ик ганат да икте дечат лектын огыл. Кредалашыже каче-шамыч уна-влак дене кредалыныт, шкешт гай дене, но ӱдырым тӱгандылаш... Тыгай уке. Тоштшыжым ялыште чот намысленыт, сандене эреак шекланаш логалын. А шолдыра качыже кызытсе гай мо? Когой ден Мелна Васлий Микале семын кугу капан, чапле мушкындан. Смоленцев Веняминымак налаш. Ӧндалынак, тале пӧръеҥын тупрӱдыжым шуча пудыртен кертеш. Олыкъяллан, мемнан яллан, Кугу Шальылан – Тарзан! Кӧ сеҥен кертеш тудым? Йодаш кӱлеш кызыт, мыняр гана сӱан сагуслан коштын? Шӱдӧ деч нимат шагал огыл. Могай сӧрале кугу капан, лопка туп-вачан, кузе шыргыжалмыж гыч кече чылам ырыкташ лектеш... Киношко налаш кӱлеш ыле тудым, кином ыштыме верышке, да снимаяш кугу фильмлаште, сеҥаш лийдыме марий качымарийым руш ӱдыр лоҥгаште модыкташ. Чыла Шале кундемым кидыштыже кучен шога, маныт ыле. Ӱдыр-каче тӱням – тыге шонаш кӱлеш. Конюшньышто тудын гына шӧрмычлышашлык имне шога, Борец лӱман. Шкеж гаяк тул гай ожо. Лач Веня веле кычкен, моло тоштын огыл. Лӱмынак ала-мо шогыктымо? Мый индешымше, Семон Толий луымшо классыш шуынат, Веня мемнам Логин Санялан Кугу Шӱргӧ ял гыч ӱдыр кондаш сӱанлан налеш, качымарий лийына тушто. Тывеч-тувеч ӧрканенрак ӱдыр суртышто мурен шоген, пакчаш лекме годым когыляннат Веня сагускачын лупшыж дене пушкыдо вернам туге когартыш – мый гын алят шарнем.

Семон Толийым, Чачукым кычал коштна, нигуштат укелыт. Ӱлык-кӱш коштынна, ноен пытенна, нигуштат ышт кой. Пелйӱдланрак веле мӧҥгӧ пурышым. Эрдене шкеж декак кайышым, Толиймыт дек. Пел пижым куанен ончыктыш. Трук мыланем пуа: на, пелыж дене мый мом ыштем? Таче мыйын чодыраш кайыман лиеш, огына тол. Чачуклан пӧртылтӧ. Але йод, тек весыжымат пуа.

Тыгерак савырныш вет, каярный, лач мурысыла. Ала-кушеч чулымлык лектын мый дечем, Метрий Соня ончылно ӧрын-лӱдын-вожыл коштшо пелеголшын! Кыргорий Розамытын рушла капкаштын меҥгыш эҥертен шогалын улына Ӱлылсола Чачук дене. Ончем да шулем мый воктеныже, адакат вашке гына уэш пеҥгыдемам, тоштамат-омат тошт, шкем дене кредалам. Кидемат ӱдыр кыдалыш первый гана возо... Нимо ыш шалане, ыш пудешт, пычал денат лӱен ышт колто. Ончо, ок шӱкалыс кидемжым тиде! Мо томаша тыгай? Чу, кок кидак ӧндалаш лиеш ма тидым?! Ӧндалшашыс! Шкем дек шупшыл лишемдем. Азапак вет тидыже – лишемеш! Капыш кап тӱкнен шогена. Вес пижергыжым налам... Мутемже йога ты пижерге нерген: кузе лампе воктен ӱдыр шинчен, ныжыл парняжым тарватылын, мурым муралтен Купсола каче нерген, а пижше шонен кертын мо тунам – ямде лиеш да Крешеньым вучен шукта, унала Купсолашке тый денет пырля толеш, Коваште Япык Сергей Ольган эргыжлан, мыланем – ынде Семон Толийым кӧ шарна, уштымтурак! – пӧлеклалтеш... Ӱдыр таман, духиан, кролик мамык шӱртӧ дене йӧратымашын полшымо почеш пидме, пушкыдо, нелытдыме мужыр пижым налам, чурийым тушкалтен ӱпшынчам. Первый гана лишнак ӱдыр дене пырля, уна ӱдыр дене эше! – оркестр, симфоний...

Ӧндалам шӱйжӧ гычак ынде, тоштам. Шекланем шкеже: киношто тыгай годым ӱдыр качыжым эре совен пуас. Уке, ыш сово. Ындыже эшеат чот мутна, тӱрлӧ мыскарана келшен тольыч.

Едрит-кандаш! Кугешнымашын тӱмыржӧ кӧргыштем пералтыш: первый гана ӱдыр дене шогем. Школысыла ок курж – шканем ом ӱшане. Ончо, шӱкал ок курж! Тиде вет «Лесная» вӱлет, авамын первый гана кычкен пуымо, огыл, тиде чынже денак ӱдыр. Айдемак, но тольык рвезе огыл. Ой, шотешак толжо ыле, ынже кораҥ. Керемет Семон Толий моторым солалтен шуктен! Ойлен ыле шол: шупшал кертын огыл тольык. Але вара тидым таче шупшалаш ок лий?!

Капка мура веле, пурат-лектыт, мутланат, семым йоҥгалтарат, таче Крешеньын кокымшо кечыже велыс, чылажат але свежа. Илалше-влак деч лӱдшаш уке гын, мыйын таҥаш-шамыч воктечна так огыт эрте, арамак мешаен кертыт, иктаж улакыш йомаш кӱлеш. Кугу Васлий Иванмыт да Майков Ойсим азиймытын пӧрт коклаштышт кум куэ уло, моло пушеҥгат. Кӱлеш гын, шеҥгеланышт шылынат кертына. Тушко наҥгайышым. Саде куэн ик велже мыйын лие, йӱлышӧ шӱргем кылме ош капышкыже тушкалтен йӱкшыктарем, весыже – тудын. Вашла ончена, вуеш шуаш тӱҥалше кок янлык... Уке, икте-весынан шокшыжымак шижмына шуэш. Куэ деч вуйжым ойырен чакемдем, тӱрвыжым тӱрвем дене петырем – киношто ужмо семын. Первый гана ӱдыр тӱрвын мӧрыжӧ ынде мый денем. Ыш шӱкал. Но уэшлан ыш чакемде! Понар дене ӱмбакына велше лыве лумын кавасе кӱкшытшым вискален, Розамыт дек кӱшкыла, Тулвондо почиҥга тӱҥалмашке, ужатем. Шаҥгысе верешак лакемына. Мутшо веле – шогена. Мыйын кӧргыштем пожар кая, йӧратымаш пожар. Чачук, Чачук, Чачук – кыра шӱмем тук-тук.

Тӱрвӧ мӧрым эшеат налнем ыле, ныжылгын торешлана. Ӱмам пылышышкыже тушкалтем, ӱп колчаже чыгылтылеш. У-у-ух, тиде ӱдыр тӱнят теве могай улма-а-аш.

Чоҥештенак толынам мӧҥгӧ, нимоэмат ом шиж. Кудывече окнам пералтем. Вавай почын пурта, коҥга гыч кӱмыжым луктеш.

– Мо тиде кок кас пеш шуко коштат?

Кочмым монь шонем мо мый кызыте?

– Вавай, йӧратымаш мо лиеш?

Ондакше трукышто ушыжат лугалте ала-мо.

– Ала-мо лиеш дыр тиде, ом пале.

– Кузе от пале?! Марланат лектынат, ондакше ӱдырат лийынат дыр.

– Эҥерӱмбал Шальыштыже уремыште модын-воштыл коштмо такше. Каче дене ӧндалалтмем омак шарне, тыгай лийын огыл – Юмо аралыже. Вара ойлаш тӱҥалышт, ушет каяс. Уке-е! Ача-аван иктажлан тулартымыштым вучетат, отат вучо. Мый гын колымешкемак ӱдырак илен кертам ыле дыр. Тугак, пашаште. Ноет кечыгут да малет, ноет да малет. Ну, тулартышт мыетым тышке Сергей кочатлан, тудым тый ужын отыл. Изи пашкар каче, пычырик капан. А мыйже – пудапка гай коя ӱдыр, вич ийлан кугурак, коло куд ияш. Кум тылзе чакем возын мален огыл, уремыш гуляяш веле кая ыле, вожыл коштын лишемашыже. Япык ачажлан ойлышым, манам, мыйже йӧра, улыжо-укеже садак, ӧндалдегеч илаш эше сай веле, мешайыше уке. Мый, манам, тыйын пашаче вӱльэт улам, тиде мыланем келша – кыдалем тичак амбар, клат, коретньык, коваштым илыме шем пӧрт да тулеч моло дечат лучко кугу сравоч кеча. Но чечас, манам, ойлаш тӱҥалыт калыкыште, вара суртланна сай ок лий. Ватан гын, молан гуляяш коштеш? Тудат кечыгут нойыжо да малыже – шкетын ма, мый денем ма... Тольык уремыш коштмыжо ок кӱл, еҥ мыскылтышыш савырнена.

– Чоя улат улмаш тый! – манам.

– Чояже-можо... Чоя лиям гын, Бронька ден Каврий-Опонька мемнам война мучко тынар ишыктат ыле мо? Пурто да йӱктӧ мӱшкырышт тореш кайымеш, пурто да лӧкыктӧ, сийле, ӱдырет дене малаш пыште... Ӱдырет огыл гын, шке воч да пу... Вот кузе сайын илаш тӱҥалына ыле южир яравате семын. Меже Юмынам да илышнам шонен улына. Колена гын, колена ават дене, а нигунамат нунын йодмо семын огына ыште. Юмо улыс! Туддеч намыс огыл мо?

Сергеемым ачаже почкалтарен нале дык!.. Порсын гай лие, воктекем пуренат возо. Шуко йочам ыштышна: Линам, Ольгам, Ойсимым, эше кокыт ешаралтеш ыле да, колышт пеш чапле эргым-шамыч. Йӧратымашыже-прайовыжо... Келшет да йӧра, илаш кӱлеш вет. Йочамат ыштыде ок лий, туге пӱралтын. Пелашет кола гын веле пален налат: йӧратенат тудым але уке? Сергей пытышат, кум тылзе шинчам почын омыл, мӱгыренам.

– Тугеже йӧратенат?

– Туге маналтеш мо тиде? Тыгай мутым ме паленжат онал. Тунемалтын ыле да... Сергеемжат адак кок кугу кутышын граждан сарыште кошто, лу да коваште, тий ора тольо, туберкулезан. Чот орланымыжлан чаманенам дыр, сандене шортынам. Вот, колышт ынде: кӧ уш кайышашын чот йӧратен марлан каен гын мыйын кудло ий илымаште, кӧ тыге ӱдырым налын гын, чыланат нуно пеш ондак колен пытеныт, кӱзӧ-товарат коклаштышт модын, тулат, товарат, шӧргат. Молан гын, кунар чот йӧратет, тунарат чот ушкалет! Айдеме айдемым туге чот чоныш витымеш йӧратыман огыл. Эн чотшо вачӱмбал Юметым йӧрате, вараже ачат-аватым. Тиде язык огыл. Ӱмырет веле кужемеш.

Шого-я, молан йӧратымашым йодат?

Мый Чачукемын мамык пижергыжым луктын пыштышым, йӧратымашын икымше трофейжым.

– Мо шайтан, тыят кушкын шуыч ужат? Юмылан тау, – манын, воктекем лишемын, мамык настам йӧратен кучылто, шӱем гыч ала-кузе вестӱрлын ӧндале. – Ынде ават изишак шӱлалта. Мотри! Тиде тулеш йӱлен ит кай. Шукын йӱлат. Первыяк – Юмо, вара – ават, умбакыже вавает да молат. Тидым ӱмырешет ит мондо. Кугурак деч лӱд, изирак деч курж. Але гына вет тыйым, чара колям, колаш тӧчышым, кинде кольмеш пидын, йӱлышӧ комакаш чыкен лукна. Але гына вет... Ой, мыйжат шуко илем улмаш тӱняште. Бронька ден Опонькам, шонем, мыйым сеҥаш ияжак колтен да, алят кредалам, уна. Тау, кугу Юмем. Воч, воч ынде малаш, изи Юрикем. Мый тыйым ызыра чот йӧратем. Тугай кугу сарым коҥгамбалне эртарышна, эсогыл ынде крандаш дене тичмаш прозванием кагазеш возен моштем, тау, туныктенат. Эрла тунемашет кайыман лиеш. А йӱдшӧ мо кодын? Возат да кынелат веле. Э, але мучашыжым шым каласе: вате марийын кӧргышкыжӧ туге юлгыжын пурен шинчеш гын, икшывыжлан нимат ок кодыс! Пӧръеҥынат тугак. Чу, чӱчӱватет кок гана шижтарен кокыралтыш, ынде шып лийына...

Тугакак возымаштем таче декабрь, 2000 ий. «Коммунизм верч» райгазет редактор Зинаида Степановна, Онис Кузьман Йыванын Поликаржын ватыже, Морко поселкышто колен колтыш. Ялнан эртен кодшыжым шуко ийышкен серен илыше Валентина Павловна Горская, Марий Элнан сулло туныктышыжо, Столяров-Юксерн писатель дене кылым кучышо, жапыштыже Морко юрист, писатель Сидор Николаевын первый ватыже лийын шуктышо, увертарыш. Мыйымат, Зинамат, мане, каче кокла гыч иканаште ышт му. Каче, тудо, мане, кушкын шуэшат, чодыраш корзинка дене лектын шогалше гай лиеш: тыштат поҥго, туштат поҥго, ала-кудыж дек куржаш, ала-кудыжым налаш.

Теве йоча пагытемын адакат ик поҥгызыжо корзинкаж дене лектын шогалын. Еҥын чын мутшым «тыгак» маншыла авалтен, чӱчкыдын «да-да-да-да» тӱйышӧ Ойсим чӱчӱлан Осып кувайын мутшо лачеш толын: Кугу Шале ял гыч ӱдырым конден пуртыш, кугун палыме пулатньык Семон туларын Кожлаер ялыште ветеринар пунктышто ыштыше Галяжым. Эҥерӱмбал Шале, Кугорнӱмбал Шале, Кугу Шале... Чечняштат Шали уло! Террорист Яндарбиев лӱм чылт марла йоҥга. Казахстаныште – Аркалыкат, рушыжо тудым Аркалӱк ышталтеш. А мыланна, марий-шамычлан, имне туп гоч налме кандыра, аркалык. Москважат Маска ава гын, туге веле шонаш тӱҥалман: ончыч чыла вере «черемиса» улмаш ала-мо, вара туддеч славян руш-шамыч лектыныт. Мый, конешне, шкемын амплуам ом вашталте, мыскарам ыштем, тидымат мыскараш кычкаш лиеш гын.

Ну, мый ондакак каласем тыланда: колори-и-ит, ну фигуу-у-уро, ну экзотике тиде Галяшт. Нине кум мутым руш гыч кӱсынлышым. Тыге ом ман гын, М.Байков семын «тиде тунам шочын, тунам колен, тунам ӱдырым налын, тугайым» шотлен шинчем гын, могай тудо сылнымутан лектыш? Мучашке лудын шуктымеш, коштымо кол гай лият. Мыйже ӧрын да умбакыже мо лийшаш? – охо-хо! – кычкырал ом колто гын, роман огыл тиде лиеш, а школысо сочинений, туге сераш гын, мыйын семын сылнымутышто шуко периодан ойсавыртыш опытым погымыжат ок кӱл улмаш. Йомын-нӧлтын толшо ойыпан, шинчалжым кушко пыштыме – кычалаш таратылше яман лудышым сераш неле, ала-мыняр сложносочиненный, сложноподчиненный предложений-влакым ик кышкареш шонанпылла шогалтыме, ӱдыр-качыла вашла шупшалалташышт конден кычкыме – лудашат каньылыжак огыл дыр? Но мый сылнымутышто куштылго корным, Вениамин Ивановын гай пел шеч кутышан савыртышым ом йӧрате. Сандене Юмо кузе пыштен пуа, туге каем, тӱрлӧ шанчыеҥ-грамматист-шамычын предложенийысе кӧргӱзгарым пургед толашымышт мыланем садиктак, коклашкышт ӱчашаш пураш ом тарлалт.

Айдемын тӱжвал патречшым сӱретлаш тудын ик парняжым ончыктымат южгунам сита: кужу, лывырге парня музыкылан шочын, коштыраҥше да кӱчык-кӱжгӧ да пунан парнян еҥ пеҥгыде, сеҥаш лийдымын окмакрак, тура койышан, пуштын пыште – шкем йӧратымыж деч ок кораҥ, тыйым ишаш, шыгыремдаш тӱҥалеш; коштыраҥшыже эше йӧра, а яндар коваштан, но кӱчык-кӱжгӧ гын, озаже нимо пашам ыштен огыл гынат, олигархла поен шинчын, лулегетым тошкен кая, шыҥа семын тыйым темдал пуштынат кертеш – чаманыдыме, тудын чонжым ия модын налын. Тулеч молат.

Мый кызыт гын ик ончалмаштак еҥын мыняр ий илышашыжымат палем, пиалан шочын але пиалдыме – тудымат. Йоҥылыш лиймем ом шарне, чыла келшен толеш – еҥын чурийвылышыштыжак чыла тиде пӱрымаш деч возалтын.

Чӱчӱватемым йоча ораде семын тӱжвал тӱсшӧ гыч да сын-кунжо, капораж гыч ончен йӧратышым: могай кугу, ладыра капан, тичмашын да пудешт кайышашын йытыран оварен кӱзышӧ йолвурган, вичкыж кыдалан, мӧч-мӧч лӱҥгалтше сӧрале коварчан, лопка вачан, туге чот сылнын лум гай ошо да вичкыж-вичкыж кленкор тувырым оҥышто йыргешкын ныжылтарен, – «Ме улына-а!» – кычкыралше чатка кугу чизиан ӱдыр, вичкыж йӱштӧ мардежла шиялтарен, чӱчкыдын ойлен кышкен кертше... Сӱан годымак пакча воктенна Лаймырын тавыж гыч вӱдым кондыш, ик чӱчалтышым велыде, вате-шамыч почешыже терген тольыч, да мыят, йоча. Тичмаш мучела вӱдым наҥгайыше ӱдырамашым ужын улыда вет? Семон Толий ден коктын ончен каена. Кузе модеш тудын капше, ошыж денак мемнан суртвечым волгалтара. Таве дек полдыран, лопшудо, шымавуч, шинчаланшудо, калапмыр темман шыгыр йолгорно дене миен лектын, корем пундашыш волен, йырже кужу шудо кушкын пытыше тавын вӱдшинчаж дек пӱгырнен, кузерак тудо ший оксам кормыжшо дене шуэн колтыш да йылдыртатен нале: «Кугу Юмо, Кугу Пӱрышӧ, Вӱдон, Вӱдава, тиде тавыште илыше ший вӱдоза ден вӱдозавате! Мый, Юмын пӱрымӧ дене оръеҥ лийын, тышке первый гана тендам сӧрвалаш толынам, ынде умбакыже эрет-касет вашлияш тӱҥалына. Первый мучем кошталам. Шиет-шӧртнет дене мыйын илаш тӱҥалшаш суртым пойдаре, сай тазалыкым пуэн шого, йотшым шкенаным ыште, мешайышым умбак кораҥден колто, пакчасаскамланат вийым пу, ынде шкенан лийше мландыште йыраҥ пакчасаскам весе ӱден-шынден гынат, шкемын лийже, чылаланат ситыже, эше утен кодшо – калыкымат пукшен-йӱкташ. Укем ит кондо, улым кондо. Уржа пасу покшелне уржа каван ӱмыл кузе лап кия, Ойсимемын шӱмжӧ-мокшыжо туге мый декем лап кийыже. Шӱльӧ пасу покшелне... Ялыште пуста пӧртын ӱмылжӧ... Пуста пӧртын авагаштаже... Коҥга тул кузе йӱлен-шулен лап кия... Шолшо под кузе шолын ярнен шып лийын шинчеш, туге мыйын йӧратыме Ойсимемын шӱмжӧ-мокшыжо весым йӧратыме тулеш уэш шолаш ынже пуро, мый декем лап кийыже...»

Кужу-у мут, шайтан, так йӱла огыл тиде, ужамат. Первыяк тыгодым шоналтышым: Корий Ивукмытын Крисам азийыштын пурла кидысе кок парняжым кӱрышт лукшо гранат запал деч утлен кодшо шуко тугаяк запалым Марпа вавайын запон урвалтешыже оптен, тиде тавышкак шуэн улына ыле, ынде чӱчӱватын кудалтыме ший окса-шамыч нунын ӱмбак вӱд йымалне йолдырге койын возыч – кузе вочмыштымат пуйто шинчаора ужам, – ойлымем саеш толжо, чӱчӱвате. Тольык «йыраҥсаскам весе ӱден-шынден гынат, шкемын лийже, мешайышым умбак кораҥден колто» йырымлымыже шӱмышкем кӱзым кере: «э-э, ынде туге ужат, ме авам дене утыш лекна ужат?!»

Йылгыжалше, да моло ӱдырамашын деч чотрак оварен шогышо йошкар шӱргыначка, вичкыж тӱрван, мемнан тукымын деч лопкарак умша, вияш, вичкыж да кужу нер, аҥже дене пычал аҥ семын лопкаҥ волышо... Мемнан але тиде суртышто чот кучедалшашна да авамге сеҥалтшашна уло аман? Кажне йочан шӱмыш Юмыжак Паганинин шоктымо гай чыла шижын шогышо стрепкажым йӧнештарен, кыл-шӧнышкыжӧ изи мардеж тӱкнымыланат йӱкым пуышо стрепкам. Тунамак, рыҥ ошкылшо чӱчӱватын тичмаш вӱдан мучелам наҥгайымым шеҥгечше йӧратен ончен толмо годымак, мыйын изи стрепкам шижын: ме тыште умбакыже садыгак илаш она тӱҥал, тыгай у суртым уло шӱм-чонна дене нулен-нулен ыштен шындышна гынат. Но тиде але шуко жап эртымек иже авам ден когыньнан саҥгаш толын перна. Мый эше тышечак, Юмылан тау, армийыш каен утлем. Но эшеат чот чаманем авам. Ой, Юмыжат, мочол чытен лекте тидын марте. У суртлан кунар вийым да пытартыш кумыржо марте пуэнат, мер илыш тӱзланен шуынат, изишак йол ӱмбак шогал шуктымат, ынде яндар йӱштӧ южан чара пасушко угычын илышым тӱҥалаш лектын кайыман тудлан, нимон да нигӧн полыш нигушеч укеште... Асама-а-а-ат! Йоча шӱм ман, чыла тунамак пален шогенам.

Мыят авам семынак эреак шукталтдыме шонымаш дене илем, чылт тудын семынак. Чурий сын да тӱс дене авам поктышо эрге такше пиалан лийшаш. Но ончыза теве. Изи годсек шольо-шӱжарем лийышт ыле манын шонышын, мыйын, тетла нигӧат ыш лий, мыйым гына ыштен, ачамланак веле ӱшаным колтымо кызытат мыйым ала-мо семын сырыктара. Сандене шонен пыштенам: лийже шуко-шуко икшывем, тумарте илен шуам гын.

Но Юмо ыш пу. Ала кӱлешлан шотлен огыл, ала-мо. Амалжым иктаж-вере умбакыже почам, тумарте илышем дене шуйнен кертам гын. Такше шуйнышаш улам, туге чучеш. Тымарте шагал палыме Галютиным тӱрыснек почаш шонем. Мый шкежат шкемым алят пеш сайынжак ом пале гын, теже кузе паледа? А палаш кӱлешак, кеч шке ӱмырдам мыйын дене таҥастарен ончаш. Шижыда, мый эрыкан романыштем кузе колла вӱдыштӧ иям, тыш каен колтем гынат йӧра, тушкыла гынат пеш сай, да чыла вере тунар-тунар ойлен кодышашем уло, ушет кая. Возышо айдеме шке туп шеҥгелныже тудым койдарен, игылт-воштыл шогышо критикым ужеш гын, тудо уже писатель огыл! Тудын чонышто – калык чон. А калыпеш тодын, йыдалым гына ыштат. Молан игылтше деч мыланем лӱдашыже, ну? Тудат тугаяк, ала писатель деч ала-мыняр пачаш ударак: мыйынат йошкар вӱр, тудынат, тудат марий, мыят марий. Тык пуыза мылам пытартышлан шочмо калыкем дене чон пытен мутланен кодаш.

Могай пассаж, могай лирический чакнеммут! Эх, Юмын пуымо тичмаш арака чаркам, мыланем пӱралтше изим ма, укем ма, мутмастарлыкым, тендан дек, кажныж дек, тугак тичмашын намиен шым шукто, марий писатель лоҥгаште икте-весым ишен шӱкедылмаште эпере велен колтенам дыр, «Авамландым» тендан дек лукмо годымак, вуяваш кредалме годым. Шочшаш «Онар» эпосымат кид волен велен колтышым ты чарка гыч, ынде чӱчалтышла поген от нал.

Почеламутан прозышко лупшалтме дечын шекланен, чӱчӱватем декак пӧртылаш возеш – ужат, кузе мутемже почеламутышкак виеш вочнеже, эсогыл туддеч лӱдаш тӱҥалынам, ала-кузе муренак каласаш тӱҥалме деч – поэтше кӧргыштем кугурак аман... Чаманем, моткочак чаманем, Колумб воктене кодо лийшашем. Но тый шижат дыр туш пӧртылшашем – эше могае кредалмаш вуча Ялзакым тиде возымаште ончылно, эше вет тиде, кызыт возымемже, куэ гыч пытыдымын велше, йоча жап годсо куэнан лыгыжак веле – но тудат изи самолет гаяк, шонен ончаш гын... Да кажне эсогыл вожымат колтен кертеш.

Эше пассаж. Лӱдам, пӧртыл ом шукто, мондалт кодеш вараже ӱмырешлан. «Шошо мардеж» кая Маргостеатрын сценыште. А ложышто Розик пелашыж дене Арсий Волков изи бинокль гыч ончат. Кынелалеш да совыжым пера. А тудым ужын, калык угычын тӱҥалеш лупшаш копажым. Моткоч сӧрале, куанле, айдемылан пӱралтше гай юмынпайрем, марий спектакль, чолган кая. Финал лишеме, волгенче волгалте, кӱдырчыла кӱдыртыш, лыпланыш. Артист-влак, вашла кид кучен, ӱлнӧ шинчыше-влаклан кумалаш толыт. Эн первый мутшо тудын деч вара – писатель-драматурглан. Арсий Волков ложе гыч ойла, ме Исенеков Валентин дене шӱлышым тунамак шылтена: «Йолташ да йӧратымем-влак, те кызыт шонеда дыр, кузерак Арсий Волков тендам йывыртыкта. Чыла пашаже теве тидын, Розик пелашемын. Мый койкышто киен ойлем, а тудо келге йӱдымат кынелын, шолткаш машинке дене тӱҥалеш. Эн первой таудаже – Розикемлан!»

Кугу чонан айдеме, весе нерген тыгерак ойлен мошта гын.

Мый, нылле ий эртен, куд пьесем гыч кеч иктыжым Марий театрыште, кугуштыжо, ужын шым керт – эре чарак, сеҥаш вием ок сите: пӱтырналтыныт ыле тушан оксаш кержалтше-шамыч. А мый ярат пуэм ыле, калтак!

Погалтышым чыла иктеш. Ала мый так, нимо талант укеште, толашем ман, пенсийыште шинчыше куатле драматурглан кучыктышым, Арсий Волковлан: «Аклыза, мом Юмо пуэн – тудо, тугакак ойлыза: йӧрат я огыт йӧрӧ».

Коштам ик тылзе. Шып. Эше изиш коштам. Ӱжеш телефон дене, пашашке, Печать пӧртыш, йыҥгырта: «Тол кызыт мый декем. Тугай пачаш, тугай пачер...» Мием. Кузе йолем каен – ом ойло. Мый пьесе-влаклан пытартыш судышко каем. Тиддеч ончычшо тӱҥ режиссер Сарра Кириллова кок пьесым тӱвыт йомдарыш. Мый ом ӱшане кызытат: шындаш шоненжак огыл, тиде раш ик мутым ойлыдегеч. Чоя пашаш театр вӱдылалтын, иктат ок сеҥе, лӱмет-чинет да пунан кидет уке гын. Пектеевын толмеке, йӧршын кумыкталте. Кайышат, пыкше-пыкше, театрым тӱвыт петырен да монь туддечын утлыштат, каласе ынде, почешыже мом тудо шарналташ коденже, ну?! Тудат – Морко марий, мыят – Морко марий... Колем гын, тудо колоткам дек чак ок мие, мыят – тугакак. Вот тыланда Морко марий, вот землячестве – ик район гыч лекше-влак шукын печатлалтыт гын, туге вет вӱрым йӱыт! Кеч пьесе-влак шотышто вашла шуко кутырымына ыш лий – палемыс мый, шижамыс мый, стрепка чонан айдеме, миен йӧра я миенат ок йӧрӧ пий шалмыланат.

Йӧра, мый эше вес режиссерланат кугун ӱшанышым, Олеглан, Иркабаевлан. Шым ий кийыш кум пьесем, иктыжым пыкше кагаз лоҥга гыч секретарь ӱдыр муын пуыш. Ончем, ластыклаште ик палат уке, эсогыл лудын лектын огыл кугун мокталтше Иркабаев шым ий мучко. 2002 ий ноябрьыште мӧҥгӧ нальым.

...Аха, топкем ынде пытартыш судышкем. «Бродвей» манмет коеш, ондакысе «Кривой» кевыт. Марий капитализм. Умбакыже индеш пачашан пӧрт, визымше пачаш, лач Арсий Волковынак веле балконеш окна рамым ыштен шуктымо огыл.

А теве кнопко (мутерышке, Лаврентьев! Марийын «кнопка» уке). Лифт. Омсажым пералтем. Тунамак пушкыдо пижаман драматург лектеш. Кок тумбычкан ӱстел мучаш гыч кӱшан шупшмо мушкандыраже мучко пайрем пинчакше, орденан да медалян, утюг дене шымартыме ош лум гай тувыр-влак, йолаш да моло, плащ, пальто, куртко марте радам дене поче-поче кечат, балкон омса кыл дек мучко.

Ваче гоч подтяжке дене шупшмо йолашан, ару чием дене волгалтын, шыргыж-саламлалтын вашлиеш. Вик, тура тӱҥалше огыл аман. Шарнемроманжын кокымшо ужашыжым кузе воза – ойла, эсогыл ик ужашым газетлан кучыкта: «Нимом ида тӧрлатыл, тугак кайыже». О, мый палем, кузе тӧрлатылаш огеш кӱл. «Марий коммунышто» ыштенамат, дежурный редактор воктен типографийыш туддеч вара чыла йоҥылышым тӧрлен лудаш Яндарвуй-редакторым типографийыш колтат ыле. Ну, лач мый улам, Яндарвует. А пьеса (огыл, пьесе) гыч ужашыжым, газетеш лекшашым, авторлан ондакак лудашыже пуат. Арсийлан кастеныже вараш кодын колтеныт улмаш, да тудо, очыни, лудашыжат вашкен огыл, иктаж-мо мешаен, очыни. Оласе калык малаш вочмо годым Арсий Афанасьевич типографийыш куржын толеш. Дежурный редактор малаш каен. Газетым печатлыме машинаш колтымо, чӱчкыдын ропкаш тӱҥалын, йӱкшӧ кумшо пачашыш вошт шергылтеш. Мый ямде газетым республикыште нигӧн деч ончыч лудын шинчем, ала йоҥылыш иктаж кодын – тергем. Тольо драматург, ӱлык куржо, машинам шогалтыктыш. Стереотипым, пеле йыргешке ош кӱртньӧ барабаным, машина гыч пужен луктыктыш. Кӧ кӱлешаным партий обкомышкат дежурный дек йыҥгыртен кынелтыктышт, курьерым колтышт. Куд мутшым пьесыште редакцийыште тӧрленыт улмашат, шӧрен, могай возалтын, тугайыш савырен, уэш металыш левыктен, машинылан пӧртылыктен, кече лекмек веле кайыш. Вот тиде чатлама гын чатлама-а. Тӧрлымаште нимогай йоҥылыш уке ыле гынат, шке мутшымак пӧртылтыш. Тыйын возымо пьесет ок келше гын, тыгай айдеме кунам «келша» манеш?! Вот кӧ тугае Арсий Афанасьевич. Ынде тудын акшым ӱстел воктеныже мый вучен шогем да мужедам: пуштеш але ашнаш кода?

Изирак чыным кугушко ылыжташ тӧчен коштын, шкенам шкеак ӱлыкӧ намыс ончылан кузе волтен колтенна, шукш гай кул марте – айдеме тидлан мо шочеш?

Куд пьесылан куд аклемшомакым, да эше чылаштым иктыш чумырен, иктешлыме шомакым посна серен ямдылен. Вот, нуным тыште ик мутым вашталтыде копий семынак пуэм, кузе-гынат вет мыняр ийым пыштыме, мыняр вариант дене кажне пьесым возымо, кунаре шӱм йӱлен да ӱшанен, илышаш кечем коҥгаштыже туртыктарен. Уке гын шонеда: Ялзак курыктылеш. А тыште – документ. Моткочак шерге тудо мыланем. Арсий семын пьесым аклыше, Моско театрешак шындалтше куатле драматург марийыште туддеч вара – кӧ, кӧм те шотледа? Миклай Рыбаков? Коне-ешне. Константин Коршунов? Ко-о-не-ешне. Но Арсий Волков – тиде Арсий Волковак, Чехов годымсо гыч утлен кодшо кӱкшӧ интеллигент да интеллектуал, кеч-мом ойлет гынат. Марий драматургийыште Чавайн, Шкетан деч вара ыштен эпохым, туддеч нигузеат шупшын налын от керт, мо лийын – лийын.

Ю.Галютин. «Какшан вальс»,

кок ужашан, вич сӱретан комедий. 64 стр.

Тудым 1971 ийыште возымо. Писатель ушемын драмсекцийыштыже лудмек, тӧрлатен, театрлан пуаш ямде ыле. Вес ийын автор Маргостеатрын коллектившылан лудын. Туштат, комедийым тӧрлатымек, репертуарыш пурташ пунчалыныт. 1991 ийыште драматург тудым уэш тӧрлен, йӧршын весемден. Туге гынат таче марте «Какшан вальс» сценыш лектын огыл.

Комедийыште мо нерген ойлалтеш?

Ик ялыште самырык автор-влак Пашкан Мишка ден бригадир Окинай Вӧдыр сылнымут шотышто таҥасен илат, икте-весышт деч сайынрак почеламутым, ойлымашым сераш тыршат. Возымыштым оласе тӱрлӧ редакцийлаш колтылыт. Тиде шотышто поснак Пашканов ойыртемалтеш. Но тудын почеламутшо-влак тошто кышкареш кышкарлалтше шоҥго поэт Какшанвальскийын кидыш логалыт да тудын деч эре икгай вашмут толеш: «Возымет таляка, куакш, тыланет але шуко тунемашет, кугурак возышо-влакым, мыйын гаемым, лудын, мастарлыкым погашет кӱлеш». Тыгай рецензий-влакым налын шерже темешат, Пашканов, Какшанвальскийым кычалын, олашке кая. Тыге комедийын пуламырже тӱҥалеш. Мучаш марте мыскара сӱрет-влак радамлалтыт. Действий олаштат, ялыштат (пӱя воктене), районысо погынымашыштат эрта.

Чумыр пьеса тыгай шонымашым луктеш: чынак, талантан рвезе-влаклан шке корныштым кычал муаш куштылгак огыл, нунылан шуко мешанчыкым сеҥаш перна. Тиде нелылыкше поэзий корным шканже йоҥылышын ойырен налше Какшанвальский гай тептердыме критиклан кӧра да торжа койышан литератор-начальник-влаклан верч лектын шога.

Автор шке произведенийже дене илышын социальный радамжым айдеме деке лишемдаш ӱжеш. Тунам гына сылнымутан литература кӱлеш семын тӱзлана, маннеже.

«Какшан вальсым» соцреализм кӱкшыт гыч ончаш гын, пьесым пӱтынек каргаш лиеш. Тӱҥ персонаж-влак чыланат окмак улыт, а Какшанвальскийым шизофреник манаш гына кодеш.

Произведенийым могай жанр дене возымо, тудын законжо почеш тергыман. Вет комедият тӱрлӧ лиеш: героический, лирический, сатирический, музыкальный, водевиль, фельетон, фарс, тулеч молат.

Тыглай реализм шот дене негызлаш гын, «Какшан вальс» – тиде фарс, марий сылнымутан илышлан пӱсӧ пародий, койдарчык. Жанрым чын рашемдымек, произведенийыште чылажат шке олмышкыжо шинчеш.

Драматург комедийым оҥайын чоҥен, тушто шуко воштылчыкан сцена-влак улыт. Персонаж-влакын йылмышт лывырге, автор нунын мутланымыштым калыкын пӱсӧ мыскараже дене пойдарен. Но пьесыште улшо экшыкат шинчалан перна.

Комедий мучаште Пашкан Мишка вучыдымын институтым пытара, олаште литконсультант лиеш да Какшанвальскийым чуриктара. Тӱҥ геройын вашталтышыжым действий гоч драматически ямдылыме огыл.

Тыгак Окинай Вӧдырат тӱҥалтыште ойлымашым возгалаш тӱҥалеш ыле. Мучаште институтым пытарымеке, аспирантурышто тунемше кугу писатель семын сӱретлалтеш. Ялысе бригадирын тыге кенета вашталтмыжлан пырчат ӱшанаш ок лий. А вет фарсымат илыш логика дене негызлыман. Вӧдыр бригадир веле лийын кодеш гынат, пьесыште нимат ок вашталт.

Пашкан Мишкан институтым тунем лекмыжым да литконсультант марте кушмыжым комедий мучко ӱшандарен ончыктен кайыман. Тудо вараже кугу талантан поэт лийшаш. Но автор ала-молан тудлан тӱҥалтыш гыч мучаш марте пеш лушкыдо почеламут-влакым лудыкта. А шкеже чапле стихым воза, сайжым геройлан пуаш чаманен.

Пьесыште кужун шуйдарыме, тӱҥ тема деч ӧрдыжкӧ лекше сцена-влакат шинчалан пернат. Нуным кораҥдаш гын, произведений тичмашынрак рашемдалтеш.

Кӱшнӧ ончыктымо тӧрсыр-влакым тӧрлатымек, «Какшан вальс» комедийым театрыште шындашат, печатлен лукташат лиеш. Тудым калык лудаш да куанен ончаш тӱҥалеш.

Арсий Волков.

Ю.Галютин. «Сӧсна синдикат».

Кок ужашан, вич сӱретан комедий. 84 стр.

«Сӧсна синдикат» пьесын сӱжетше моткоч писе да оҥай. Чодыра поселкысо ик кужу пӧртыштӧ кок сурт оза ила: ик могыр пырдыж гыч – Сельпо Чачук, весыштыже – тудын ончычсо марийже, Йывызи Учук. Кудвечымат покшечын пече дене печылыме. Йолагай Учук, тушан вишым ыштен, тошто ватын тавыж гыч йыштак вӱдлан коштеш. Шке тавыже шукертак сӱмырлен. Ойырлышо вате-марий-влак эр гыч тӱҥалын, кас марте ваш сотарен, вурседал илат. Сельпо Чачук ожнысо кыжмык марийже деч ура койышыж дене ойыртемалтеш. Пьесын тӱҥ пуламырже тудын йыр чоҥалтеш.

Сельпо Чачук ӱмыржӧ мучко пашам ыштен гынат, шоҥгемме жапшылан нимом шапашлен ыш керт. Нужнаште ӱдыр ден эргым ончен куштен, олашке ужатен. Ӱдыржӧ тушто депутат лийын. Чыланат ешаҥыныт, пашадарым налыт. Но иктыжат пенсийыш лекше аважлан полшаш ок тӧчӧ. Эргыжат тудын деч кӱраш веле ваҥа.

Пытартыш ийлаште калык илыш путырак нелемын, кажныже кузе-гынат илен лекташ йӧным кычалеш.

Нимолан ӧршӧ Чачукат сӧсам ончаш шонен пышта. Тидлан лийын, лӱмын вӱтам нӧлтыкта да олашке сӧсна игым наледаш кая. Тушто тӱрлӧ азапыш логалеш гынат, шке шонымыжым шукта. Тыге «Сӧсна синдикат» шочеш.

Чачук олаште ӱдыр годсо йолташыжым, Мичукым, вашлиеш. Тудат пенсийыш лектын. Тымарте ӧрдыжтӧ изи озанлыкше дене шкетын илен толашен. Ынде нуно ӱмырешлан пырля лийыт.

Тиде комедийым автор 1991 ийыште возен. Ожнысо пьесыже-влак дене таҥастарымаште, драматургын мастарлыкше чот кушкын. Эпизод ден сцена-влакым моштен радамлыме. Герой-влакын койыш-шоктышышт оҥайын радамлалтыт. Пьесын пуламыржым мучаш марте пӱсештарыме.

Комедий эшеат кӱкшӧ кондицийыш шужо манын, икмыняр тӧрлаташ кӱлеш.

Эн ончычак, пьесылан лӱмым оҥайракым пуыман. «Сӧсна синдикат» лудшо ден ончышо еҥым шкеж дек пешыжак ок шупш.

Персонаж-влакын лӱмышт пӱтынек икгай улыт: Чачук, Вачук, Начук, Учук, Чапчук, Пӧчук, Апчук, тулеч молат. Конешне, пьесыште герой-влакын лӱмышт тӱрлӧ лийшаш. Уке гын икте-весыштым путаяш лиеш. Но тыште автор тыгай лӱм-влак дене чыла персонажын икгай пӱрымашан еҥ улмыштым ончыктынеже. Тиде шот дене драматург дене келшашат лиеш.

Пьесын кокымшо ужашыже путырак шуйдарыме, утларакше оласе сӱрет-влакым. Тиде произведенийын тичмашлыкшым луштара.

Шемнер Сачок – ялысе тыглай плотник, мучашыште кенета оласе кугу начальникын полышкалышыже лиеш. Тыгай вашталтышлан ӱшанаш йӧсӧ. Эпизодический персонажым кӱшкӧ нӧлташыже кӱлешыжат уке. Тидын дене пьесыште ниможат ок вашталт.

Кооперативыште шогышо-влак шке кевытыштым йӱлалтат. Молан тыге ыштымыштым ӱшандараш кӱлеш.

Тыгай произведенийын илыш фонжым тачысе кече дек утларак лишемдыман.

Нине тӧрсыр-влакым тӧрлаш кужун огыл.

«Сӧсна синдикат» пьеса театральный искусствыш тале драматург толмым ончыкта. Тиде оҥай комедийым уло кумылын театрыште шындаш да печатлен лукташ темлем.

Арсий Волков.

Ю.Галютин. «Шӧртньӧ сӱан»,

кок кыдежан, вич сӱретан комедий. 47 стр.

«Шӧртньӧ сӱан» пьесыште автор тачысе илыш пуламырым сӱретла. Действий ола тӱрысӧ кок пачашан тошто пӧртыштӧ кая.

Выльып ден Грапин ватыже кок ӱдыр ден тынарак эргым ончен-куштеныт гынат, алят ласка илышым огыт уж. Икшыве-влак чыланат нуным коден каеныт. Шоҥго-влак дек шке кӱлешыштлан веле толын лектыт.

Нунын деч полышым вучен ноен, Выльып илышыжым вестӱрлемдаш шонен пышта. Но оласе бюрократ-влакат пенсийыш лекше проста еҥым тӱрлӧ семын ишыкташ тӧчат. Тудын кок пачашан пӧртшым трасса чоҥымо амал дене коммунхоз вуйлатыше шканже налаш ваҥа. Шке шакше шонымашыжым шукташлан сурт оза деке вӱр йӱшӧ пудийла пижын.

Вылып тудым сеҥаш манын, шке суртышкыжо кок рвезе ден кум ӱдырым пачерлан пурта.

Ӱдыр-каче коклаште келшымаш ылыжеш, ваш умылыдымаш, тулеч молат. Чыла тиде комедийлан весела шӱлышым ешара да действийым вияҥда.

Выльыпын эргыже Арсен ден Агриппина ватыже толын лектыт. Нунын кокласе пуламыр пьесын конфликтшым утларак пӱсештарен колта. Шочмо суртышто межнеч эрге илышым чын умылаш тӱҥалеш. Арсен тымарте Сочиште ший-шӧртньылан, яра толшо оксалан кумалын, ватыжын кид йымалне илен гын, тыште шичаже почылтеш: ача-ава деч шерге тӱняште нимат уке.

Коммунхоз вуйлатыше шоҥго еҥым мучаште пӧртшӧ гыч поктен лукнеже, но суртоза ден пачерлан шогышо-влак шакше бюрократлан карум пуат.

Пьесым удан огыл чоҥымо. Арам огыл тудым Йошкар-Оласе калык театр шке жапыштыже калыклан ончыктен. Комедийын темыже тачысе илышлан келшыше. Тудын умдыжым ача-авам мондышо икшыве да йӱштӧ чонан бюрократ ваштареш виктарыме.

Пьесыште эртыше пагытым сӱретлыше диалогым кораҥдаш кӱлеш. Кӱчык жапыште илыш моткоч вашталт каен.

Выльыпын ватыжын лӱмжӧ Грапин. Тиде лӱмым «графин» манын шоктымылан кӧра веле, мыскарам ыштен пуымыла чучеш. Шоҥго ӱдырамашым порын лӱмдаш кӱлеш.

Коммунхоз вуйлатышым пьесыш лӱм деч посна пуртымо. Автор тудым Бюрократ гына манын. Тудланат келшыше лӱмым кычал муман.

«Мелна Васлий» нерген, тыгак сӧсна игым налме шотыштат вес пьесыште ойлалтеш. Тышке уэш пуртымо огеш кӱл.

Профессиональный театрыште шындашлан пьеса 60 стр. деч изи лийшаш огыл. Кызыт тудын 47 стр. Калык театрыште, драмкружоклаште ончыкташ путырак йӧнан.

Пьесыште тӧрсыр шуко огыл. «Шӧртньӧ сӱан» комедийым, тӧрлатымек, театрыште шындаш да печатлен лукташ темлем.

Арсий Волков.

Ю.Галютин. «Йорга Йорги».

Кок кыдежан, вич сӱретан комедий. 55 стр.

«Йорга Йорги» пьеса йӧратымашым аклен моштыдымо, илышыште лывыла чоҥештылше самырык еҥ-влакым пӱшкылеш. Действийым шуко ӱдырлан «шӱмжым» почшо йорга койышан Йорги качымарий рӱдыла.

Пашканов чылаланат мастар: гармоньым шокта, мурашат тале, радиоприемникымат олмыкта. Аважланат кертмыж семын полышкала. Лу класс деч вара институтым заочно тунем пытара. Шкежат мотор, койышыжат мыскараче. Тудын воктен пуйто эртак пеледыш пеледеш. Садланак йырже ӱдыр-влак мӱкшла пӧрдыт.

Пашканов, тидын дене пайдаланен, кажныштым «тыйым веле йӧратем» манын ондален, Йорга Йоргиш савырна. Мучаште «ӱдыр торговой» улмыжым чыланат пален налытат, тудым мыскылен кодат. Тыге Пашканов шке илыш пиалжым йомдара.

Комедий, мутат уке, кӱлешан темым нӧлта. Йорга Йорги гай Дон-Жуан-влак мемнан коклаште але шагал огыл. Нуным сатира тул дене поньыжын, мыскылен воштылман.

Пьесыште шуко сӧрал сцена-влак улыт. Йорга качым сӱретлаш автор шуко оҥай чиям муын. Персонаж-влакын йылмышт моткоч пӱсӧ. Калык мыскарам драматург моштен кучылтеш. Комедийын лӱмжат келшыше.

Но пьесыште келыштарен шуктыдымо верат улыт.

Мутлан, Пашканов тӱҥалтыш сӱретыште институтышто заочно тунемеш, а кокымшо сӱретыште тудым пытарен толеш. Тидлан мыняр гынат жап эртен. А кызыт персонаж-влак туге мутланат, пуйто действий икымше сӱретын эрлашым кая. Ала Йорги тунем пытарымек госэкзаменлан ямдылалтеш? Тунам жап эртымым диалог гоч рашемдыман.

Икымше сӱрет мучаште конфликтым нӱшкемдымыла ок чуч, действий тыглай мутланымаш дене пыта.

Кокымшо сӱретыште Пашканов, институтым пытарен, мӧҥгеш толмо корнышто мотор ӱдырым вашлиеш, тудын почеш вес ялыш куржеш. Тидын нерген Йоргин йолташыже тудын аважлан пел сӱрет тапыр каласкала. Эргын йочаланымыжым сценыште ончыкташ гын, утларак оҥай ыле.

Пытартыш сӱретыште Элнеттӱр ялыште илыше Валя, тудын дек пижедылше Йоргим пӧртешыже сурален кода да тудын пелашыжым, Юлям, ӱжаш куржеш. Пашканов пӧрт мучко лӱдын куржталеш, пуйто окна гыч лектын ок керт. Тидлан ӱшанаш йӧсӧ. Йоргим чуриктараш чоярак амалым муман.

Тӱҥ геройын фамилийжым вашталташ кӱлеш. Вес пьесыште Пашкан Мишкам ушештара. Тыгак «Мелна Васлий», «Какшанвальский» манмат вес комедийым шарныктат. Йоргин аваже, Ольга, верын-верын эргыжым ӱдыр-влаклан ушкалыме семын куча. Аван образшым шотанракым ыштыман.

Кӱшнӧ палемдыме уто-ситым кораҥдаш гын, «Йорга Йорги» комедий путырак оҥай лиеш. Йошкар-Оласе калык театрыште кайымыж годымат калык тудым веселан ончен.

Сайын тӧрлатымек, «Йорга Йорги» комедийым драматический театрыште шындаш да савыктен лукташ темлем.

Арсий Волков.

Ю.Галютин. «Найжа».

Кок ужашан, индеш сӱретан драма. 77 стр.

«Найжа» драмын тургымжо тӱшка погынымаш гыч тӱҥалеш. Йоча садыште пашам ыштыше Найжа совхоз директор Тимофей Виссарионович ден тудын полышкалышыже-влакын шакше пашашт нерген калыклан уло шыдыж дене кутыра.

Вуйлатыше-влак кужу жап совхозын погыжым шолыштын, шке кӱсеныштым овартен, ракатланен илат. Нунылан кӧ тореш шогалеш гын, тудым шке корнышт гыч кораҥдаш тыршат. Садлан пашазе-влак кӱшкӧ вуйшияш лӱдыт. Чыла тидым ужын, ялысе проста ӱдырамаш тысе мафий ваштареш кучедалаш тарвана.

Найжа районыш вуйшиймашым воза. Но КРО-н ревизоржо Крысов совхоз вуйлатыше-влакын осал пашаштым мӱдаш веле тырша. Вет тидлан тудо сай парышым налеш.

Найжам чолга койышыжлан верч тӱрлӧ семын ишыкташ тӧчат. Директорын келшыме ӱдырамашыже, йоча сад вуйлатыше Зоя, икшыве-влакым тудын ваштареш шогалтен, сай воспитательницам паша гыч луктын колташ тӧча.

Вуйлатыше-влак Найжам кузе гына огыт шыгыремде. Йӱаш йӧратыше марийжым арака дене аҥыртарен, ватыжым лавыраш варынешт, тулеч молат.

Но Найжа шке шонымашыже деч ок чакне, тыште чыным ок муат, Москош каяш тарвана.

Директорын полышкалышыже Кисунин, шкенжым утараш тыршен, вокзалеш тудым пуштеш. Пытартыш сценыште совхоз директор Тимофей Виссарионович, коммунальный цех начальник Шайтанов ден йоча сад вуйлатыше Зоя Йошкар-Олаш кудалшыштла машинашт дене кермыч оптыман орваш керылтын колат.

Драматург шке пьесыжым моткоч кӱлешан темылан возен. Пытартыш жапыште калык погым толышо коклаште вуйлатыше-влакат путырак шукемыныт. Нунын ваштареш кучедалаш искусствын йӧнжымат кумдан кучылтман.

Чын верч шогышо Найжан чолга койыш-шоктышыжым автор келгын почын пуэн. Тудо уло чонжо дене калыкын илышыжым саемдынеже. Тӱҥ геройым тыге виян сӱретлымаш – драматургын кугу сеҥымашыже.

Тушманле еҥ-влакын образыштым почын пуашат автор шагал огыл келшыше чиям муын. Нунын тӱшка гыч утларакше Зоя ден Шайтанов ушеш кодыт.

Тиде произведений дене Ю.Галютин мыскара комедийым веле огыл, драма жанр денат мастарын возен кертмыжым ончыктен.

Пьесым сценыш лукмо деч ончыч изиш редактироватлаш уто огыл.

Совхозын вуйлатышышт-влак ола кугорнышто автокатастрофыш логалмылан кӧра колат. Калыкын шакше тушманыштым тыге вучыдымын пытарымаш драмылан келшен ок тол. Нуно пьесыште кучедалмаш гыч тыге куштылгын кораҥдалтшаш огытыл.

Нунын дене кузе лийман?

Икымше вариант: тушман кашак илыше кодышт. Найжа нуным яндар вӱдыш луктын ынже керт манын, тудым пуштыт.

Вес вариант: Тиде шайкылан ревизор Крысов шижтара: районысо прокурорым пенсийыш колтеныт. У прокурор Найжан вуйшиймаш кагазым верештын да тудын негызеш уголовный делам тӱҥалнеже. Тиде удар шуко палыше свидетельым кораҥдаш кугу амал. Тунам тӱҥ герой кола гынат, тудын шонымыжо шукталтмылан ӱшан шочеш.

Кумшо вариант. Найжан марийже Чучков, чот сырен, грузовик дене кугорнышто вуйлатыше-влакын машинаштым тӱка. Но жулик тӱшка эмганат гана, садлан адакат осалым ыштен кертыт. Но тыге ончыктымо дене Чучковын образше моткоч кӱшкӧ кӱза.

Найжам Москош колтымо шотыштат шоналташ кӱлеш. Ала тудо Марий Элын президентше деке каяш лектеш. Действийым автобус станцийыште келыштараш. Икманаш, драмын мучашыж нерген сайын шоналташ кӱлеш.

Произведенийын социальный фонжым тачысе кече деке лишемдыман. Тидын нерген автор дене мутланен улына.

Чумырын ончалмаште, пьесым чаплын чоҥымо. Тушто улшо экшыкым кораҥдымек, «Найжа» драмым театрыште шындаш да печатлен лукташ темлем. Тиде путырак кӱлешан пьеса.

Арсий Волков.

Ю.Галютин. «Шорыкйол кастене»

кок кыдежан, вич сӱретан комедий. 68 стр.

Колхоз вуйлатыше Чуркин шке йырже жульык тӱшкам чумырен, озанлык погым шолыштын, помещикыш савырнен. Тудын: кок пачашан особняк, гараж, даче, сауна монча, машина, банкыште шуко тӱжем дене окса. Кажне кечын райцентрысе рестораныш кочкаш кудалыштеш.

Тудын «полышкалышыже» шорык ферма орол Васлейкин шорыкым шӱшкылын ужалкален, оксам оптен. Вес «йолташыже» Юзейкиным колхоз вуйлатыше лесниклан шогалтен. Тудыжо кӱчык жапыште колхоз чодыра дене мончам чоҥен, ӧрдыжкӧ ужалкален.

Кужу кидан Чуркинын йыпшыже темеш, тудым председатель гыч кораҥдат. Олмешыже вуйлатышылан ожсо йолташыже Рахматов шогалеш.

Тыгай пуламыр дене пьеса тӱҥалеш. Рахматов Чуркиным чыве фермым вуйлаташ шогалта. Но тидлан таум ыштыме олмеш, тудо шке «полышкалышыже-влакым» у председатель ваштареш кучедалаш тарата, тудын нерген тӱрлӧ кӱлдымашым шаркалаш кӱшта. А шкештым кид йымалныже кучашлан, нунын «сулыкышт» нерген папке тич документым поген.

Тӱҥалтыш кок сӱретыште ме чыла тидым ужына. Кумшо сӱретыште Чуркиным, Васлейкиным да Юзейкиным арака шолтышо-влакым терген коштшо участковый уполномоченный кучен наҥгая.

Драмын законжо почеш ончаш гын, пьесым мучашлыме. Конфликт пытыш: жульык-влакым арестоватлыме. Но автор умбакыже эше кок сӱретым пурта. Тушто шорыкйол пайрем нерген ойлалтеш.

4 сӱретыште ялысе клубышто ӱдыр-рвезе-влак шорыкйол каслан вургемым, маскым ямдылат.

5 сӱретыште клубын сценышыте мӧчӧр модыш кая. Тушто Чуркиным да нунын йолташыже-влакым мыскылен воштылыт.

Шорыкйол пайремысе мӧчӧр модмашым тыглай иллюстраций семын веле ончыктымо, драматический конфликт дене кылдыме огыл. Тугеже тиде кок сӱрет йӧршеш уто. Иллюстраций драматургийлан келшен ок тол. Тудо раешниклан гына родо.

Авторын йоҥылышыжо – пьесым чоҥымаште. Шорыкйол мӧчӧр модышым Чуркин ден тудын йолташыже-влакым яндар вӱдыш лукташан кучылташ гын, могай оҥай комедий лиеш ыле!

Ато кызыт Чуркиным пьесын тӱҥалтыш гычак колхоз вуйлатыше гыч луктыт. Пьесын пышкем рудалтмыжым шорыкйол пайрем дене кылдаш гын, тиде пуламыр мучаште лийшаш.

Автор персонаж-влаклан икгайрак лӱмым пуаш йӧрата. Моло пьесыштат тидым ужаш лиеш. Тыштат: Сӧрӧзӧй, Йӧрӧмӧй, Ӧрчӧмӧй. Икгай лӱм-влак модшо-влакым путайкалымашке конден кертеш. Герой-влаклан икте-весе деч ойыртемалтше, шке шотан лӱмым кычал муман. Чот кӱлеш годым веле тыгай йыгыр лӱмым кучылтман.

У председатель Рахматовын ватыже Найжа. «Тудо утыжден пала» драмыштат тӱҥ героинян лӱмжӧ тыгаяк. Тидын шотышто авторлан эскерыман.

Драматург йылме шотышто мастар, тыштат калык ойсавыртышым моштен кучылтеш. Автор диалогым чоҥен мошта. Но чумыр налмаште пьеса але кӱлеш семын чумырген шуын огыл. «Шорыкйол кастене» комедийым драматургийын йӧнжым шуктен толын, келыштараш гын, оҥай произведений лийын кертеш.

25. 08.92.

Рецензент Арсий Волков.

Копий

Марий писатель ушем Правленийын Председательже

И.И.Тарьянов (Горный) йолташлан

Тендан йодмыда почеш писатель ушем член Юрий Галютинын «Какшан вальс» пьесе сборникшым лудын, шымлен лектым. Тушто улшо произведений-влак тичмашын ончымаште сайын возымо улыт. Тиде книгаш пурышо пьесе-влак марий сылнымутан литературыш у, тале драматург толмым ончыктат. Южо пьесым икмыняр тӧрлаташ кӱлеш. Тиде пашам автор кӱчык жапыште ыштен шукта, шонем.

Экшыкым кораҥдымек, «Какшан вальс» сборникым савыктен лукташ кӱлеш. Тусо пьесе-влакым драмкружок ден Марий национальный театрыште шындаш темлыман.

31.08.1992 ий

Подпись А.Волков.

Сборникыште улшо 6 пьесылан куд рецензийым возенам.

Нуным тиде письма дене Тыланда колтем. «Какшан вальс» сборникын кугытшо 19 авторский листа.

Ниныжлан мый комментарийым ом кодо. Палаш шонышо палыш, а шоныдымыжо тек шкевуя кодеш – э-э, тыге ужат?! Чылалан садыгак от келше. Тымарте тыште лудмыда, эше ныл ий мучко мо перо йымачем лектын, тудымак полк семын поген, армийыш чумырен, тушман семын нуным мыйын ӱмбакем колташат рат коштшо-шамыч улыт, шкенан писатель лоҥгаштак улыт нуно. Жап кеч-могай толжо, нуно эреак лийыныт да лийыт, страусла-экукайла, «эн кугу кайыкла», вуйым ошмаш шылтен, поро деч моло ош тӱняште уке манын, аҥыра лийман огыл.

Арсий Волков тиде поро пашам колымыж деч ончыч, исак веле ончыч – рецензийлаште датыжым веле ончалаш, могай пунктуальный айдеме, шагатше марте палемден – ыштен кодыш. Кузе колен, тидын шотышто мут шуко кошто. Но тольык... шке колымашыж дене огыл.

Нигушко тиде кугу чӱчӱн аклеммутшым шым наҥгае, иктыланат шым ончыкто, оҥым кырен шым кошт. Тыланет гына, чыла умылышо лудшем, пагален да шокшо шӱм дене ласкан лудшем, тӱрыс пуышым – мый денем пайлышашет нимо уке, Юмо гаяк независимый судьям улат. Келшем гын – пеледам, огым гын, вуйым сакем, савырнем да ошкылам. Тиде первый огыл мый денем.

Марий театр... Ончылныжо веле, полат вуйлеведыш йымалне, шым ош колонна ӱмбалне, кок ош ӱдыр, Муза ден Мельпомена чай, поэзийын да театрын шнуйышт, комбо пыстыл дене иктыже воза, а весыже арфым шоктен шинча. Ончалаш толшым тиде эн кугу дворец марийыште оръеҥла вашлиеш, спектакльже дене шунен-шунен, ончен-сийлен колта. А такше гын артист, режиссер, автор, администратормыт, финансист, культура министерство, композитор, сӱретмастар, сӧрастарыше, пытартышлан Правительство коклаште шинчаш койдымо сар каен шога, шуко еҥын кумылжо вола, намысшым сеҥен кертшыжын пеледеш, шинчавӱдат, аракат йога, языкдымым тошкат, языканым нӧлтат. Мо паленам, ӧрдыж авторлан веле пеш сай, пьесым конда марий илышет нерген иктаж-могай чуваш але татар, а тысе мемнан-шамычше, кеч китай йылме лийже, шканышт оксам налаш кусарен шуат пийын шеҥгел йолым нӧлтал шуктымешке, вара шында-а-ат, интернационал келшымаш дене леведалтын, а шукыж годым эре классике, классике, классике, тунамже леведалтыт вес лозунг дене: актерлан мастарлыкшым шуарена, классикеш веле нуно тунем кертыт! Марий театрыште марий илыш нерген пьесе ок шндалт. Лектеш гынат, тошто да шукертсек палыме. Мемнан годсо Марий Мельпоменыштым ойлем. Окса, окса, кузе тудо кӱкшӧ идеалым тошка! Куш чыкет оксажым, лучо прочак ынже лий ыле. Теве мемнан марий сылнымутышто кузе лие: возо, мом шонет, а гонорарым ит вучо. Тевыс, мый кызыт окса деч поснак кузе шӱмем почам...

Шокшо-йӱштӧ шонымашем кылмымуж чер гай: туешкен возат да йӱштӧ пера, чытырыкта, одеялым, пальтом ӱмбакет пыштет, кузе гын ырынет... Та-ак вараже шокшешт шӱлаш тӱҥалат, тунамак ӱмбачет леведышым кышкен пытарет.

Чо-от возымо шумо годым – вот, кызытсе гай! – шонымашетын кугу чодыраштыже аҥырген йомат.

Ойсим чӱчӱн Маршан-Вончо коремеш йомын, поранеш вӱдылалт коштмыжым сӱретлен пуышым вет, тунам ия вате кузе ойлен ыле? «Налшаш ӱдырет Кожлаерыште, вес каче помышто кия...»

Руш совет писатель Иван Ефремов «Лезвие бритвы» шанче фантазиян романыштыже Мландын да Сандалыкын куатшым арален шогышо кок вийым ончыкта. Иктыже – пӧръеҥ. Ончалза тудын кыдал да кӱшкыла пӱртӱсынак пуымо куатшым: кидше могай патыр, оҥжо! Андрей Чемеркин, марий ватын ыштыме, ненчыме патырже, «энлан» шотлалтеш чай, тольык мыйын возен шинчыме годым Австралийыште эртыше олимпиадыште бронза медальым веле налын керте. Но вес вийжын, ӱдырамашын, тӱням кучымо куатше куштырак? Кыдал деч ӱлнӧ. У тукым лач тушеч иланен шога. Шканжат да мыланнат шинчаш койдымаште, кыдал деч ӱлнӧ, Юмын пуымо эн сӧрале руашвочкышто, картысе кок полушарий гайыште, азам чумыртылшашлык негыз погына. Чыла тидым ӱдырын Кремльвуйжо виктара. Капеш шуэшат, пӱртӱс Юмынават качым кычалеш, ойыркалаш тарата, рвезым туддек сымыстараш ӱдырлан чыла сӧраллыкым пуа. Ныжылге-ныжылге тугай лиеш, чурийвылыш – маке пеледыш, шинчаже – яндар кава, кыдал – арамавондо, кутыралта гын, йӱкшӧ Сиренын гае – Сирена-влакет грек патыр Одиссейын карап-корабльжым Сцилла ден Харибда вашла кенета ушнен кертше кок кӱ курык коклаш ондален пуртен шалатынешт. Сирена, тиде шинчам кораҥдаш лийдымын сӧрале ӱдыр вуян, ӱдыр капан, но йол олмеш кол поч кушман кайык. Муралтен колта гын, шкендым кучен от керт, мом шӱда, тудым ыштет. Нуным колаш огыл манын, Одиссей пылышыжым шыште дене петыраш шӱда, тыгак ышта йолташ-шамычше денат. Икте-весыштым мачтеш пидын шындат – Сирена-влакын ондален мурымыштым колаш огыл, ӱжмыштлан тарванен миен керташ огыл. Вот кӧмыт улыт нуно, пӧръеҥым алгаштараш пӱралтше ӱдыр-шамыч, могай куатым пуэн Юмо айдеме тукымым шуяш.

Но... марлан кайышашлык-шамычлан айда-лийже рвезе огешак кӱл! Геныж денак курымлаште вӱрыш шыҥен толын: качет лийже эн патыр, эн сӧрале, кидше-йолжо дене шинчырым кӱрлын кертше – вот, туддеч икшыве дык икшыве шочеш, я те дам, тугайлан марлан каяш кӱлеш!

Ойыркалашыже ӱдыр-влакет школ гачак тӱҥалыт: койыш-шоктыш лийже пеҥгыде, физкультура урокышто, спортӱчашыште эн ончылно, йолташ рвезыжым перен шуэн шортарыше, главарь. Молан кӱлеш мыйын семын почеламутыш изинек вончышо, вожыл коштшо, канде тӱтыраш ушыж дене йомшо шӱлыкан рвезе?

Ик ӱдыр Нартас гыч Кожлаерыш ветпунктыш вольык першыллан тунем толын: кап-кыл – вӱдйымал атомный пушын акуло сынанрак торпеде, ончалтыш – пӱркытын гайрак, – вуйлаташ, эн ончылно лияш. Ушат тидлан сита, тыгак шеҥгел шонымашат, шинчымашат. Вольык-шамыч черланат я эмганат гын, калык туддек куржеш. Полша, вуйым ок шупш. Поро кумылан эшежым. Мо, пашажыс, поро лийде кузе? Кожлаер-шамычет йӧратенак шындат, йырвелла гыч толынат наҥгаят.

А каче-шамыч тыште кӱзӧ дене коштыт. Нимогай кугу пайрем вӱр деч посна ок эрте. Кредалыт да чӱчкыдынак колышат лектеш. Жап шуэшат, арака ден телевизор вараже пайрем йӱлам, тропикысе гай тӱшкан чумырген кийыме экзотике манметым пытарат, тугай илыш толеш: аракат гына лийже, мом палемдашыже шотым муына. Тунамже пайремет эше кугу пазар гай рӱжга. Калык веселам кычалеш, сӧралым да... шучкым.

Геня каче-шамычым вӱден коштеш. Кожлаерын эн кугу пайрем-фестивальже – Ӱарня. Крешеньым йӱшӧ Купсола гыч лач тушко родышт дек миен лектыт, но самырык-влак огыл: чыганла каче-влакын кӱзӧ дене модмышт сӱсандара, вуетымат эпере коҥылайымаланет ӧндал толат.

Купсола Марпа вавайлан «манешым» кондышо «агентурыжо» чыла ялыштат ыле. Матра кокайын илыме, Сергей Эчанын тукымжо улман Кожлаержым ойлымат ок кӱл лучо. Пален налын: ӱдыр кузерак тушто качым алгаштарен я шкеже Геня деч чот алгаштаралтын. Икманаш, йӧратымаш. Кремль-вуй гыч тӱҥалын, Гераклын подвиг шотеш эрыктыме имне вӱта марте, могайрак вӱльӧ куатле ожым вашлиеш тушто... Вараже ӱдыр Геня деч шекланаш да кораҥаш шонен пышта: ни ок нал тудыжо марлан, ни вес качым ончалаш уке – кӱзыж дене керал пышта я пеш тазан сусыртен колта.

Вавайын агентурыжо путырак талын пашам ышта. Шкеже тудо сурт кокла гыч лекмашат уке. Шкеак тӱрлӧ велым туддек толыт гын, унам ыштен колтас, чыла йырвел ялла гыч эн ӱшанле-влакат тышкак корным кучат. Пеш йӧратат вавайым. Чавайн дене пырля Сайн эрге Сейгелдынак эше пырля йӱын шинчыме той самоваржым пӱгыльмӧ дене, Юрикын Шем кожла гыч поген кондымо дене, ылыжта, кем шулышым чиктен пошыкта, пучшым коҥгасе йыргешке рожыш кералеш, тӱньыкым шупшылеш, муным иктаж шымыт-кандашым пурта, самвар тӱньык йыр кӱкташ шаралта. Вара ӱйым левыктен, ӱян муным, ӱмбакше шинчалым шавалтен, ӱстембак писын конден, унажым шунен-шунен пукша. Кугу Шальыштыже палыме эшеат шукырак: «Пимын Семон, тудо, пеш куатлын ила, кидшат шӧртньӧ, логаржат ший логар. Ватыжым пеш чот лочка тольык. Тудланат, шканжат колоткам ямдылен шогалтен. Ужын от ул мо тудым, кай-кай-кай... Лудо тӱрван марий, шедыра чуриянрак, кӱкшат, утыжым лопкат огыл. Пелашыже веле шол вӱташте, пошкудышто мален коштеш, пеш ушан-шотан, ыштыш-кучышан, толыкан ӱдырамаш. Ынде кыренак пуштеш ала-мо... Марийже, ок йӱ гын, йӱд-кече пашаште, кум яллан эн тале товармастар. Олыкыш туддеч посна огына лек, крапляже, товарвондыжо-можо, верешак ачала. Саваштым налын пуа дык, пӱтынь шудыпашатлан вӱд гай каяш тӱҥалеш. Но... теве колышт, Япыкват... э, Япыксергейватшешке...»

Кызыт ӱдыр-каче келшен шинчыч – кечетат ынже ырыкте, тылзетат ок кӱл, у-у-ух, сӱан мугыралтешат. Йот ӱдырым конден пуртенат гын, кодшо ӱмыретым эрже-касше пырля шуйыде ок лий-ла. Трук ала вараже вашла ончалынат огыда керт, шинчада гыч волгенче лектын, арамак когартыл пытара. Кузе вара шешкым чактарен кертат. Вавайын, кызыт манмыла, компьютерышкыже «база данных» увер, компромат йогаш тӱҥале: школышто кузе тунемме, кузе Нартасыш логалме, каче помышыш пурымыжо – чыла. Пимын тукымым кынелтышт, кӧжӧ кузе да мом ыштыл коштын. Вавай ден ик ватын коклаште олыкышто лийше тумам тӱкалтенам ыле вет, кузе вавай сеҥыш калык ончылан, шке ваштарешыже садетым сукалтыктыш... Мо дене кертын? «Икмомакетым каласен пуэм дык, чечас пикталташ кает. Тольык шуко йочат уло, чаманем, нигӧлан ончаш лиеш вара нуным». Шуко палымыжак айдемым кужу корныштыжо пеш ӱшанлын утара, ни еҥым тарлымет, ни уто оксам, погым кышкылтмет ок кӱл, ни тарлен куржталмет, ондакрак гын, мужедше, шинчанужшо дек миен, ончен пуымыжлан тӱлымет... Чыла шке вуйыштетак. Кугыжат шкенжым тыгаяк сексот (секретный сотрудник) дене авыра. Сталинын сейфыштыже тугай кагаз-шамыч киеныт, иктыжым налын луктешат, айдемыже тунамак йомеш. Андроповынат... Ик кугыжанышат калыкше деч шолыпышто кучымо секрет ден посна ок иле да иленжат ок керт. Кажне еҥлан, лӱманлан, – досье.

Горький олаште милиций спецшколышто кок ий тунеммым ик вуз денат от таҥастаре, тудын семын секретлан туныктышо юридический вузат уке дыр. Мый кугу шпион школ-шамычшымак ом ойлыс, милиций лейтенант званий дене луктедыше кыдалаш спецшколым гына, уголовный розыскышто да тунамак обехеэсыште ыштышашлык оперуполномоченный-влакым ямдылаш пӱралтшым.

Кугыжанышын гала, посна ешынат, тыгак кажне еҥынат шке секретше уло – лач шкежак але шкетынак веле палат, ӧрдыжлан огыт поч.

Таче (9 декабрь, 2000 ий) радио дене кечывалым кольым: Салтычихан (Салтыкова Дарья Николаевна) шочмо кечыже, 270 ий темын. Моско губернийысе Подольский уездыште тыглай ялыште тыглай кресаньыкынак ӱдыржӧ лийын, но дворянинлан марлан лектын. Ныл ий гыч марийже колен. Шкеак огыл, маныт, ватыжын полшымо дене. Тудлан дворянке титул пелен чылт шкетланже гына кодшо имений, мланде, шуко шӱдӧ еҥ-влак кӱлыныт. Вот, шке вуйлаташ тӱҥалынат, мо ончыктышашым шкенжын кул кресаньыкше-влаклан ончыктее-е-ен! Вуетым помещице Тайралан умбачак савалтен от ул гын, кучат да калык ончылан розго дене кырен пуштыт улмаш. А поян дворянкет, ондакысе кул ӱдыр, ончен шога, кузе илыше еҥын капыштыже розго деч вӱрволак овара, вараже лапчыкын-лапчыкын кушкедалт йога... Шӱдӧ кудло шым тарзыжым тыге пуштеш ондак кӱчен коштшо, вара поян-ӱдырамаш азырен, а мочол кырен-сусыртыл пытарат тудын вӱр деч темын кертдыме тамыкан, ия да вувер-шамыч илыман шинчаже ончылан! Тунар осалланен – поянын «шалитлымыжым» парня кокла гыч ончаш тунемше судынат шерже темын, следователь-влак тӱшкан именийыш толын темыт, чыла шымлен налыт да пеш ӧрыт. Куд ий шуйна Тайран судшо! Кумло ияш помещицетым Екатерина Торая кугыжа мланде йымалсе чурман камерышкыже петырен шында. Тайра кандаш ий тушто шинча да вараже монастырьын келийышкыже кусарат, коло ик ий волгыдыш лекде пӱкта да тушанак кола.

Мом каласынем мый тидын дене? Марий ӱдырамаш ожно тунемаш огыл, паша ышташ гына шочын гынат, чоныштыжо шкем кузе аралаш – пален. Шешке лийшаш еҥым ончылгоч пешак кӱлешын шымлен-эскерен – тукымжыге. А мом вара тидыже мемнан вавайлан пуэн гын, чыла шкак ужынам-колынам. Пеш вашке тума лектедаш тӱҥале: авам дене коктын мешаена пуйто у мужыретлан, «эн омсадӱрыштӧ» илена гынат, кузе руш манеш, кайык праваште: «Э, Ольга аке туге, Ольга аке тыгес, э, йыраҥыште вӱдымат оптымо огыл, э, мончамат ликтыме огыл, э, киндым ок кондо, э, сакырым ок кондо, э, Юрикше туге, Юрикше тыге... Суртым ме кучена Ойсим дене коктын, илаш шканышт вес верым кычалышт тек. Ӱмыр мучко нуным ончен огына керт...» Ну, паледа те, ончыгече шочшо ода ул, кузе ышталтеш уто еҥым тичмаш еш гыч шурен лукташак шонен пыштыме годым. Ойсим чӱчӱ шып. Ни туш, ни тыш.

Ик гана вавайна шып колышт шинча тидым, вес гана... Да та-ак кумшо ганажлан вӱдйымал атом пушын торпеде гай шешкыжым крупнокалиберныйже гыч, пулемет гыч, поливаяш тӱҥалеш садетым, ну кушкедеш вет, ну пытара-а-а! Лучко минутышто шочмо-кушмыжым ок кодо вет, тукымжыге, мо лиймыге чыла радамын-радамын нергелен опта. Авамын тиде пӧртым кузе ышташ толашен коштмыжым, тидын дене кылдалтше чыла ойгыжым почылтарен ешара, кузе сар годым илен лекмыге, чӱчӱн армий гыч колтымо «шергакан» посылкыге, кузе тудо чучак гына ешге кагаз клейым пукшен пуштын огыл... Чӱчӱвате мӱгырен шортын шога, «погем погем да ойырлен каемже» дене лӱдыктымешке. «А, кает гын, пеш кай, мемнан гай аҥыра-шамычым тетла нигуштат от му, – ылыжеш вавай утыр веле, – туларем дек мӧҥгеш миен пурен ончо-ян, аватге вигак сӧсна вӱташтыже сӧсна болтушкан вочкышкыжо шурен шӱшкеш, ӱмбачдаже кӱ дене пызырыкта, кочкашдат-йӱашдат тушто ямдак лиеш. Але тока гына ойлен шинчыш, теҥгече унала толын ыле. Ойырлен толеш гын, пуштам, шӱлышыжым ончен-ончен, лужым пудыртылам, мане. Ойсимым моктыш: шӧртньӧ веҥым да шӧртньӧ веҥым. Тыште сайын илет гын иле мыйын колен вочмешкем, Ольга ден Юрикым тӱкалаш але кидет пеш амырчык. Мыйым пушташ ямдыленат чай, клатыште матрас йымалнет наргӱмыжым верештынам. Пуштат гын, пушт, мый жалке ом ул, илышашым иленам. Вес тӱня гыч мые, Ольга ӱмбак кержалтметлан, кынел толам, коя логарет гыч пиктем. Эше ик гана йылмет дене ма мо ма Ольгам да Юрикым тӱкет? Тунамак мый Юмылан кумалаш тӱҥалам. Первыйлан шке чактарем але ушдыметым. Йот еҥын йот икшывыже улат, але чаманыде ок лий. Меже тый денет она толашыс, молан тыйже чарнен от керт, йылмыштетше удыртыш чер гын веле? Ит лӱргыж тынар. Теве мӱшкырыштет азат кия. Еҥлан ойгым кондынет гын, чыла ойго йочатлан толеш, илышаш ӱмыржым пытарет. Мий, ит шого, ушкаллан мушкылтышвӱдым лук. Тыште пазар огыл. Лӱштен пуро! Шылшӱрнат шуын. Кочкаш шинчына вара. Марш!»

– Ольгамытшым тӱкыман огылыс, – мане чӱчӱат. – Мый шкетынже пӧртым нимаят ыштен ом керт ыле.

Тудын араленрак пелештымыже, такше пеш вийдыме гынат – мый гын шӱштӱштем денак кызыт ниялам ыле! – кумылемлан тольо. Вот, жапыште каласыме мутын вийже могай кугу. А ваваемже, ваваемже могай кугу политик! Армийыш кайымешкем, ме чӱчӱвате дене кугу йолташ лийна, так ом коштыс, бригадир куш кычкыра, туш каем. Но уло эше волгыдо Купсола – поро чонан гай пуйто тудо, еҥ чаманыше, но уло тыгак Шем Купсола, Шучко Купсола, тымыкын илыше ешым чадыртан уа семын ылыжташ тӧчышӧ. Чӱчӱватын таҥватыже-шамыч, лым уке, ылдыртен шогат: «Галя, тыйым сеҥышт аман, кай-кай-кай, тый оза лийын илышаш, тушто Ольга озалана аман, могай тудын тендан еш дене пашаже, шурен колто, шурен лук шуран тоя дене! Ынде тый шке оза улат».

Вавай годым авам дене туманлен сеҥаш ок лият, эше мыйын армийыш кайыме деч ондакак пален нална: Купсола вуйышто шӱгарлаш миенат, авамын илыше чонжым азыренлан ужалаш кумалын, – мый Арыныште кандашымше классыш коштам ыле. Пеш жалын чучо тунам мыйын чӱчӱвате. Ик ганат Юмын ваштареш пӧртыштӧ шогалын кумалдыме, трук кая да Шем вийлан вуйым сава: Юрикын аважым шке декет жап шудегече кондо, пыште рок йымак... Шыгырланышашыжат уке, ала-мом ыштылеш тиде чӱчӱвате, ӧрат веле. Аваемже вет Овдасолаште почто пӧлка вуйлатыше, йӱдшӧ-кечыже Гордей Толямытын пӧртыштыжӧ эртара, тушан почтым почмо. Кокай ден изергыже гына улыт тушто, сурт озашт. Кок кугу эргышт тӱняште коштыт. Кажне гана авамже кугу сумкаж тичак Купсолаш кочкаш нумалеш, пашадаржым ешланак конда. Суртлан оза лиеш манын лӱдыт ала-мо? Эх, илышыжат!

Эше иктым нальым тый дечет, лудшо таҥем, спорттаҥасыште судья деч сеҥалташ тӱҥалше командын налмыж семынак. Тайм-аутым.

Еҥын чоныштыжо – мыйыныштат, тыйыныштат – кок омса уло, иктыже узьмакыш пурта, весыже – тамыкыш. Чоннаже эн покшелне, тамбурышто ила, шӧртньӧ кокла лиеш тидыже. Кажне омса воктене кок орол-милиционер шога, пистолетан. Еҥ погым, оксам шолыштын, шояк кагазым ыштен, пояш тӧчышӧ, кугыжаныш погым шкан налше тений саманыште миллион дене, чылан нуно иялан ужалалтыныт, чылт шкевуя, чылт шке кумылын, кунар шуко осалым ыштен кертыт, тунарат веле коярак да лӱманрак лийын, власть тошкалтыш дене кӱш кӱзат. Узьмак омсаш пурен, пашам ыштыде илаш да ракатланаш тӧчат. Партий ден пырляк калык контроль, а калыкын кӱчызыш шумек, чыла тӱрлӧ контроль пытыш, ынде милицийжымат шке декышт савырен шуктышт, коеш, Иван Грозныйын опричникше-шамыч ылыжыч. Капитализм вӱрвузык азала шочеш да шочеш. Узьмак омса деч весыже, тамыкше, айдеме чоным эн шучкыш наҥгая, теве саде помещице Тайра семын весын чоным кочмашке – еҥ орланымым кӱтен шинчаш пеш сай ала-мо, пуштат да шем чонет ия деч кайфым, ракатым налеш, очыни... Пеш вашке вольыкыш – уке, тудым, языкыш пурен, ойлымо огеш кӱл – ир янлыкыш савырна, пире але шакше шакал гайыш. Аралыже Кугу Юмет язык омсам почын пурыма деч.

Илыме ӱмырыштӧ верблюд виса, тудын кап виса, осал пашам поген, рай омсашке, име шу гай шыгырыш, пураш ок лий. Мландӱмбалне порылыкым погыман, кузерак снегым иктын-иктын погат...

Тидын дене тайм-аут пытыш. Кожлаерыште Ӱярням йӱыт. Кас. Ӱярня курыкышто кечывалымже йоча-шамыч мунчалтышт гын, кастеныже шолдыра ӱдыр ден каче-шамыч имне терымак, кок тортажым руден налын, шупшын-шӱкен кондышт. Чылан курык вуйышто тушко оралалт шинчыч да, тарванен, шӱкал колтышат лие. Геня таҥжым ӧндале, кидше ужга йымакат шуо. Ӱмаж дене ӱмам нале.

– Мо тыйже таче от ылыж? – йодеш.

– Ылыжме гала, мый йӱлен пытенам, – мане ӱдыр.

– Эре тудым мом ойлет? Лийын да эртен. Вес каваным оптена. Ай, тыйже могай шокшо да мамык гай пушкыдо улат. Мый пушкыдышто малаш ызыра йӧратем. Чечас аптекышкет каена. Мӧҥгем гыч чесым кондем. Казна аракам ашненам, сургуч вуяным. Олаште, Озаҥыште, ӱштервоштырым ужалышна. Колхозын ямдылымым. Шканнат оксаже утымеш тольо. Вич тӱрлӧ соктам солалтышым. Имне сокта – чыла сокталан сокта.

Темше тер ӱланрак, эн виян мунчалтымыж годым, савырнен возо. И-у шоктен, воштыл-кычкырлен, куанен, южышт сигырен, пелашыштым кычалыт, таҥыштым. Геня ӱмбалныже ыле.

– Эре тыге кияшет кӱлеш. Айда огына кынел.

Но ӱдырын таче нимо кумылжат уке. «Так тольым, – шона. – Тиде сотаналанат ӱшан уке. Вес ялыште декретыш кайышын паша верже ярсен да такше... Азам ыштен, мӧҥгеш толешат, адакат яраш кодат. Солык пуымем пален налеш гын, пуштешак, очыни. Кузе иктаж йӧн дене таче тиддеч утлаш? Конда гын, кондыжо чесшым. Пытартыш пайремем лийже уке гынже... Тӧргалтен налынжак ок керт, шке деранем кодеш. Солык налшыланат пеш сита. Лекташ гын, уке гын тудыжлан? Лорген воштылмыжак тидын ок келше да, имыжым мешакеш от шылте».

– Кораҥ! Кораҥ! – дӱп да дӱп молым перкален волтен, Геня тудым терыш шындыш, полшаш тӧчышӧ тӱшкам кораҥден, шкетынак терым, ик ӱдыр шинчыманым, кӱшкӧ шӱкен кӱзыкта. Пытарлыкшылан ӧрын юарлат ӱлнӧ.

Кӱзен шумекат ыш шогал, вес курыкыш наҥгая. Туштыжо кугурак йоча-влак урылтыш ӱмбач ечышт дене рӱп да рӱп тӧрштылыт, шукынжо камвозыт.

– Чоҥештена-а-а! – кычкыралын, терыш шкежат тӧршталтен шинчын шуктыш, ӱлык писын-писын чымалтыч. Таҥже тудым лӱдмыж дене чот-чот ӧндал пызныш.

Трамплин гай картуз кризок гайыш шуын, тӧршталтыш тер, южышто икмагал чоҥештыш да лоп гына шоктен волен шинче, но ыш кумыкталт, шӧрынат ыш йӧрл. «Вот мо мыланем кӱлеш! – кычкырале Геня. – Тыйым ӧндалын, Юмыш ма ияшке тыге чоҥештышаш ыле. Теве тыге!»

Терыште лӱдын кийыше ӱдырым кидыш авалтен налын, кыдалыш шуаш тӧчышӧ мамык лумым келын, сип лум дене кая.

– Колто, йолетше мом ужеш, портышкем шулышышкет теме чай, – ӱдыр утыр пызна, кок кидше денат рвезым шӱйжӧ гыч тазан ӧндал шында. – Вот, тидланак йӧратем шол тыйжым, – ала куанымыж дене, ала солыкым вес качылан пуымыжлан ойгырен ызга. – Кожлаерыштат, моло вереат тыгай шучко да тамле каче уке. Эреак тыйынак лийшаш ыле. Ала кредал колена, ала-мо...

– Лийына-а-а! – веле манеш тӧпката чумыраш ожо гай рвезе, кугун шонаш жапше уке, пӱтынекак тудым куан авалтен. Лумат лум огыл, коктын мамык пылым кайыкла шулдырышт дене шелын каят пуйто, шӱдыр-влак кӱшнӧ нунын деч лӱдын кораҥыт, тылзе тӱрын кая, волгалтше тервуй гай тылзе.

– Эхе-хе-е-ей, корным! – йоҥгалтарен кычкыралеш «ожо», умшаж гыч йӱштеш варналтше шокшо юж пар семын лектеш. Пӱжалтын. Нелыт ужгаге-моге шымлу килом эрта, изи капан куньырий купшӱльӧ огыл, тичмаш виян таза вӱльӧ. Куралаш да куралаш тудлан эше мландым, а Генялан – тудым, шкенжым. А кӧ мешаен кертше йырвелыште уло? Иктат! Теве кушто шинча пӱтынь Кожлаер, – копа пундаштыже. Шона – марлан налеш, шона – каче ӱмырым ватан марий семын узьмак кӱпчык лоҥгаште, мамык гаяк пушкыдо ӱдыр капым тодышт-туржын эртара, кузе шона – туге. Чечасыжак ӱдырым паша верышкыже, узьмак омсашке пуртен ястарен кода, шкеже мӧҥгыш чеслан куржеш. Кораҥ, шырнай, ошкылеш Генай!

Омсам почыч. Пурышт. Нерыш эм ӱпш керылте.

– Пижыкте тамакатым, вара тунарак огеш ӱпшалт.

Пижыктыш. Кудашшыла ӧндалын, туржылдал нале, вӱржым утыр ырыктыш.

– Маска гын, масканак улат шол, – йӧратен, ӱпшым ниялтыш ӱдыр.

– Нигуш ит лек, нигуш ит кай. Пуштам ато гын, – пелеракын шыргыжале рвезе. – Таче пел чонетым луктам такше лукташыже садак. Кузе йӧраташ кӱлеш, туныктем. Мый миен толам, вучо.

Вашке веле тольо. Корзинка тич мо гына уке! Соктаже, пӧремечше, шыл когыльыжо, клендырже, кампетше, пряникше, мелнаже, муныжо... Черпытыште чевер сыра лӱҥгалтеш. Кӱсенла гыч ате-шамычым шолт да шолт луктын шындыш, нинышт корзинкаште шке верыштым муын кертын огытыл. Сургучан казна ошым почын, ӱдыржылан пел стакан укерак темалтыш, кидешыже кучыктыш.

– А тыйже?

Кленчамак тудо пеле стаканеш пералтыш:

– Мо верч?

– Тый верчет. Эре тыгак маска патырла шого.

– Йӧратымаш верч.

– Мо, вик йӱат ужат? – лӱдын ойла ӱдыр.

– Тыйын спиртет веле изишак мыйым налеш. А тиде... Поехали, – кленчам йыр пӧрдыктен лугалтышат, пытымешке саде воронкала пӧрдшӧ лемым нале. – До пундаша! – мане вара, шоганым пурлале. – Так тыйым ужам, так кӧргем йӱлаш тӱҥалеш, пуйто пожар ала-могай.

– Йӱын колена, коктын ушнена гын. Мыят теве спирт да эм коклаште аҥыргылмем дене тунемым веле шол, – тамлен-тамлен, пычырик дене подылалеш ӱдыр. Шоганым ышат ончал, мо келша, пӱтыралеш. Генаш тугак ончен шинча. Йӧратен онча кочмыжым. Айдеме писын да шуко вере кочкеш гын, пашамат ломовой имньыла ышта. Тиде ӱдыр лач тугай. Шыгыр жап толешат, ял мучко куржталмыжым, шкем чаманыдымыжым, пошкудылан изин-кугун полшымыжым ончен, молат йӧратен шынденыт. Нимаят эветле да кычалтылше тунька огыл. Кожмак.

– Коч тыят. Теве руштын шинчат.

Лыжге шонкала Генаш. Тидым кодшо кеҥежым трукышто вашлие. Иканаште чот-чот йӧратен шындыш шудо солаш Вачий ватылан полшаш мийымыж годым. Онча, ала-могай кугу капан ӱдыр туге писын да шолдыран лупша саваж дене, ончылно кая. Вачий вате шкеже Кожлаерыште нигӧн деч почеш кодмаш уке ыле, тиде ганалан чылт ӧрыктарыш – шканже колхозысо семын огыл вет канен-канен сола тудо, уло вийым сава корныш луктын пыштен. Туге гынат ынде пел шагат утла ӱдыр воктек чакем ок шу, койын шеҥгелан кодеш.

«Пу-ян тышке», – Генаш савам Вачий вате деч шупшын нале, покташ тӱҥалеш. Икмагал гыч тувыржо тупышто шемемын нӧра. Савам солалташ шогалмыж годым веле рвезет ӱдыр дек лишем шуэш. Но тидым шекланен шуктышо йот ӱдырлан тугай вий пурыш, итат шоно уэш поктен шуаш. «Можо полша тудлан?» – юзо вий нергенат шоналтен колтыш рвезе, утыр чевергыш, вожыльо. Да эше сырыш ситартышланже. Тудым, патыр качым, ончылташ Кожлаерыште тӧчыманат огыл, чыланат палат. «Ну, эше мый тыйым туныктем. Иктыланат лишемаш ом пу. Мыйын лият!» – ӱдырын тыге пашам ыштен моштымыжлан куанышаш олмеш, вӱрвем тарванымеш сырыш. Тыгаяк шочын тудо, тыгаяк койышыжо...

Кызыт эше ик атым почо.

– Айда мемнан верч, – чарка чолым ястарышт.

Аҥыра улыт, шона Генаш, ӱдыр-шамыч. Каче келшен лийже тыланет, йӧратен шынденат лийже тыят. Но молан эн тугайже, кап ласкалыкым шупшалме дене ылыжтымек, эн тугай татыштыже шкем чот кучаш огыл? Теве тидат тугаяк ончылнем шинча. Первый кече веле улнымешке солен улына Вачий ватылан, пычырик гына кӧ да кушеч улмынам пален нална... Ну, кочна-йӱна, малаш мӧҥган-мӧҥгыш ышна кае, эр йӱдым тарванен, лупсан шудым веле солаш сай, сава кечывалымсыла ок орландаре. Кечывалымже шудет вожшо гычак кӱшкыла пуаҥ кӱза.

– Айда тидым тичмаш верч подыл колтена ынде...

Ӱдыр шӱргыш вӱр кышкалалте. Ала сырыш, ала весым иктаж-мом шоналтен колтыш, палаш ыш лий. Неррожшо тольык пирын гай ик жаплан лопкаҥе, кок рӱдан пычал аҥ гай койын кодо. Вияш нерже эшеат тураме, эсогыл нер воктен кок велым шӱргыначакаште кум вияш куптыр гыч шочо, писе кӱзӧ тӱр семын кӱшыч ӱлык вичкыжемын палдырныш да тунамак йомо. Сырыш, очыни, путыракат чот келгыштыже: ок кӱл ыле Вачий ватылан уло вийын тыршен солымыжо. Ынде теве йӱдвошт да йӱдвошт ойгырен кие. Толын пӱтырнен вет вуешем! Ӱдырым сеҥен налаш шуко кӱлеш мо? Ай, йӧра, тӱня порволен огыл. Юмо тыйымат ужеш чай. Пуымыж годым подыл колтышаш.

– Алят тугаяк тичмаш, тӱкыдымӧ ӱдырак улам. Тиде язык тыйын ӱмбалнетак кодшо.

– Теве кузе ойлен моштет улмаш. Мыланем утыр веле келша. Пеҥгыде улат. Ме икте-весынам йӧратенак пуштына, очыни, – куаныш Генаш. – Палынет гын, таче тыйым терыш пыштен, тержым вачыш налын, нумал кондашат шонышым. Кертамат ыле. Но тылеч вара мыланем кум ошет ок сите. Шого, тынартыш шумо гын, лугыч лийын ит курж манметлан вашмутым колыштнет мо?

– Пеш! Мом ойлет вара? – ӱдырын сырымыже утыр веле кӧргыш кая таче. Ӱярня курыкышто изишак ойгем калык коклаште луштарем, шонен ыле. «Пытартыш кияретге пӱч ынде» – колышташ ямдылалте.

– Молан чарка пундашым коденат, мый денем сырынет мо?

– Кочде, ом керт, – сокталан уэш пиже.

– Тый гает ломовойлан кок чарка пшикат ок чуч, – воштылале рвезе.

– Тугак кӱлеш тендан гай-шамыч дене.

– Прочат от йӧрате ма?

– А молан йӧраташ вес качым?

– Ала-мом веле ындыже...

– Нимом огыл.

Генайын вӱржӧ шолаш пурыш. Сокта ден кленча коклаш, ӱдыр велеш, шроҥ-ҥ шоктыктен, кӱзыжым керын шындыш. Тӱрлӧ тӱсан янда гыч шке ыштыман кучемже, кид ынже мунчалтен кай манын, кинжалын гаяк авыртышыже, сӧсна шӱшкылашат ситыже манын, мучашке вошт кужун кошарген волышо финке.

– Колышт тышке. Но ончыч темен пу, тыйын кидет гыч йӱнем, – йӱкшӧ Генаш-Генайын нугыдо, пырт оралгышырак. Сандене эшеат веле сӧралын, нугыдын, кугу кӧргӧ виянынла шокта. Лопка саҥгаже вӱдыжгымӧ гай лиеш. Кугу шем шинчаже ӱдырым укол имыла онча. Шем-чевер шӱргӧ коваштан, лопка туп-вачан. Рвезыжак огыл, лач гына шушо каче.

«Но тый мыйын от лий, садыгак от лий, – йӧратен онча ӱдыр. – Тыгай пӱтыреммардеж тӱтанан каче трук мариет лиеш гын, Ӱярня тер гыч курыкеш йомдарен кода да тудым ӱлнӧ вес кок-кум ӱдыр вашлиеш, тудымак веле вучен шогат. Вучашда шуко кодын огыл, шке кидем денак тыланда кучыктен кодем. Так иктаж-кунам изишак ватыж семын весе дене йоҥылыш лият, тиде ия вет иканаште пуштын шуа. Солык пуымемже тугай огыл, кугун тунемше, газетеш патречшымат печатленыт гойо. Тый гает нымыштыварам кушкедын, йыдал тодаш нийым возышо але Озаҥыште ӱштервоштыр ужалыше огыл. У суртыштыжо шке оза лиям. Мӧҥгышкемат шӱгарла воктеч дуй веле вич минутышто куржын миен шуам».

– Так манаш, тиде бандит кӱзет дене таче мыйым шуралтен шу, нимаят тыланет ом сыре. Тый денет иленжат порым от уж. Так, чонемже тыйын велыш изиш кия да веле. Эрласет тыйын нимат уке, ик кече дене пиригыла илет шол ынде. Кӧргет гыч тыйым ала-могай сеҥаш лийдыме тул нулта. Ӧндал пыштемат, тӱрлыжымат шонен кием. А тый омыштетат эре кредалат, мӱшкырпуштет ласка огыл: то кӱэмалт шинчеш, то лушка. Омет денак кычкырал колтет. Ух да ах да аватмут веле отна... Изинек чот локтылалтынат.

– Илышемже тугай лийын да.

– Мыйын эшеат тугайрак да...

– Ну, те Вачий вате дене пырля вочда, кужуйол деч марле дене шӱргыдам шоҥалын. А мый – воктенет. Омо ок тол. Такше мыят пеш ноенам. Тул гай аракам шолтен мошта тиде Вачий вате.

– Кораҥде мемнан кокла гыч тиде кӱзетым, ужмем ок шу, – кучем гычше финкым йол йымак перен шуыш ӱдыр.

– Тудо мыйын эн кугу йолташ да таҥ. Тый дечет вара. – Налын, кыдалыште кечыше лодакышкыже шурале. – Тудым обижайыме ок кӱл.

– Иктаж еҥым тиде кӱзӧ дене пуштынат мо?

– Коркаленам такше Кокласолаште, Арыныште, ик гана Чевернурышто. Пушташыжак верештын огыл. Ик гана маскам телым кынелтенам шол. Маршан чодыраште. Кертыч вара? – йоднет чай. Кызыт тыште ом шинчылт ыле докан. Мий, окна шовычетым виш кодыде шупшыл тол.

– Йӧра. Таче мемнан пайрем.

...Стаканым уэш кучымышт годым окна велне йошт, кыр-гор шоктен, яклешт волымыла шоктыш. Ончальыч. Ӱмылка монь ыш кой.

– Мардеж тӱҥалнеже чай, – мане Генай. – Шаҥге пел корнеш лакемдышыч, ойлен шым шукто. Вачий вате вараже мемнан коклаш возын ыле. Шонем, кузе тый декет лишемаш? Чонешем от пиж гын... Вачий вате садак шкенан айдеме, садак чогаш ок кай. Шкежат але кычкыме имне гаяк. Тудым кызыт Кыргорий кушкыж кудалыштеш, – воштылалеш.

– А шукым мо тыге?

– Кожлаер качат лий да, ӱдыр-шамычым тичмашын вес качылан пуэн колто, пеш адак! Сӱаныште шкежак тыланет черпытшым нумал луктеш, сӱан аракам, да эше шинчам пӱялеш, мо лийын – тудо кыша. Мемнан закон тыште – аракаде ӱдырым марлан пуаш огыл. Кредалын, сӱаныште вӱрвузык лийына-она лий, садыгак качым мӧҥгеш яра савырен колтена. Эй вара ойлат, ӱдырыштым молан тынар чаманен улыт да мо да, тиде да тудо... Тӱҥжӧ гын тыште. Ялнан чапшым ӱлык она волто. Вачий вате воктен тый декет э нушкам, вет, э нушкам. – Мӱй пӱрыжӧ пеш тамле ыле. Каванат пелым солен улына. Азыренлык пӱрет пызырал пыштен. Ну сыренам шканем, ну сыренам. Вот мо, тиде мутет деч вара ме ни йолташ, ни таҥ, ни тушман она ул. Погалте погетым да мӧҥгет кай. Таче тыйым палем, а эрла уке.

Генай утыр веле йылкынен шинче. Мо дене тиде пыта – оҥайыс.

– Ой, могай эше тудо, могай ме улына... Нерже кузе Вувер куван гай кошарге лиеш улмаш. Лӱдам велыс мыйже, кай-кай-кай...

Кызытак, кынелалын, ӱдыр умшам шкенжын дене шупшалмаште петырен, проститлаш йодеш гын, ӱедыл налеш гын, нимат огыл ыле.

Пеш кугун йоҥылыш лие Генай тиде гана. Ачаж дечак куснышо шыде – парланыше, йӱлышӧ вӱр ты ӱдырым сеҥыдымыш савырыш:

– Ойырлаш кунем ситен огыл. А ынде кӱ курык лийым.

– Тыгайже утларак веле келшет. Йывызий-шамычым ужмем ок шу.

– А мыйын гын – тыйым, – кынелын, урвалтыж гыч койдымо пуракым почкалтыш, окна воктек миен шогале, пӱрдышым кок век торалтыш. Овдасолашкыла кӱзымаште Кожлаерын акрет годсо шӱгарласе куэр велыш ятыр ончен шогыш, чонжым туржо. Вачышкыже шеҥгеч вочшо кидым торжан кораҥдыш. – Мый, кеч изиш гынат, тунемше, а тый эше – нигӧ! Ме тый денет тӧр она ул.

Утыр сырен ылыжше Генайын шинчаже келгеме, кыдал гыч ӧндалын, кӱш нӧлталын, шанчашла куштылгын ӱстел воктек пӱкеныш шындыш:

– Мый денем тыгежак ит мод. Пуштам!

Ӱдыр оҥысо вишыжым кок кида кучен торыш:

– Финкетым – шӱмыш, иканаште. Тольык ит орландаре.

– Чакнем. Тӱкыдымӧ ӱдырак улат, мый мыскарам веле ыштышым. На, темен ямдыленам, – пеле стаканым шуялтыш.

– Мыланем тичмаш кӱлеш.

Тичмашым ыштен пуыш. Ӱдырлан Генай ужавала йырныкын чучат, аракам шроп гына шӱргышкыжӧ кышкале.

Ышат шиж Генай, кузе тудым кӱварвак налын шуыш, чараҥдыме оҥышкыжо финкым име гай пӱсыж дене тушкалтыш.

– Пытартыш минутет! Юметлан кумал. Мыйым иктат але тыге намыслен огыл. – Кӱзӧ настам кӱварыш рошт кералын, вургемжым кушкед-кушкед кудашаш пиже. Ӱдыр пеш таза, кадыргылынак утла, уэш руалтымешкыже. Ушыштыжо сӧрвалашат шоналтыш, но сайын пала: утыр веле ажа, чаманымым ок пале, янлыкышкак савырна. Тунамже вара сеҥак. «Кугу Юмо, Кугу Пӱрышӧ, Юмынава, утарыза!» – умшавомышто мугыматыш.

Пытартыш лапчык кодмешке ыш чарне. Ынде ӱдыр чылт чара кия. Но окна шеҥгелне кыр-гор лие, рӱп ала-кӧ тӧрштышак ындыже.

– Мий, кучо! Шаҥгат тудак ончыш ала-мо, – уэш ылыже ӱдыр.

Ӱдыр йӱкыштӧ торжалык укежак Генайым йол ӱмбак шогалтыш. Фуфайкым содор чыкалтен – уремыш! Но поранла мӧҥгеш пӧртыльӧ, кӱварысе кӱзыжым нале. Омсаш шумек, таҥже тудым шӱкал колтыш да пеҥгыдын каласыш: «Тетла мӧҥгеш ит пуро, ит тол. Мый теҥгече солыкым вес качылан пуэнам!»

Тореш кӱртньым керале.

Генай сусыртымо пирыла урмыжале, шӱкедыле. Вара чыла шып лие.

Ӱдыр алмашвургемжым чийыш, лампе тулым тӱньык гыч пуал йӧртыш, чиеманак малымверышкыже возо. Кузе тышеч утлаш, садыгак толеш чай. А кызытше кушкыла кайыш?

Тӱгӧ лектын ончалеш гын, ужешат ыле дыр. Но тидым ыш ыште.

...Генай пытартыш мутым колмо дене ӱш перыме семынрак лие. Тудак огыл дыр окна гыч мемнам шишланен коштын? Чечас, чечас... Уна, куржат аман. Когыньдамат кучен шӱяшлем да – вакыш.

Ӱмылка аптеке деч шагаллан огыл торлен. Но тудо у кышам келге лумышто почын кая. Генай ажен, Генайын умшажат сырымыж дене пыртак шӧрын каен: «Шойыштат, от утло!» Поктен шушаш лишан сигыралеш: «Шога-а-ал!»

Огеш шогал. Генай тудым йымакше пызырале: «Шогал маньым, ыжыч шогал. Солыкым налынат, да? Солыкым? На теве солык тыланет!»

Пурла вачыже ӱмылкан ойырлен вочмо гай шокшем кайыш, шижаш лийдыме ынде. Шокшын чучмо чорикын палдырныш. «Генай, мыйым пуштыч...» – вуйым лумыш чыкен возо.

Генаят тӱҥгылгыш. Шучко пашам ыштен шуымыжо ушышко пӧртылташ лийдымын кочын, эрыкым йомдарыме семын, чурма семын тольо: пуштынам... Еҥже тетла огешат тарваныл.

Аҥырген лӱҥгедылын, окнала гыч тул койман верыш тарваныш. Шӱргым лум дене мушко, пеҥгыдырак кӱрт лумыш кӱзыжым шуко гана чыкен лукто. Ушыжо пурымыла лие: кӧ ыле лумышто, кӧм пытарыш гын?

– А-а-а, ик мучаш ынде! – кугу пирылак йӧсын урмыжале.

... Вачий вате ӱдыр-каче полкым суртышкыжо ӱжын пуртен да гармонь почеш мурен-куштен, мӱгыралт кият. Генайын пурымыжым ужын, Вачий вате ден Кргорий – Ӱярнялан нуно вашла ушненыт, изирак сӱан гайым ыштеныт – кидым шаралтен, йӧратен вашлийыч.

– Генуш, тӧрыш шич, тӧрыш шич вашкерак. Мо чурий сынет кодын огыл? – азаплана ондаксе Вачийын, ынде Кыргорийын ватыже.

– Чечас тӧрлана-а, – шуялта Кыргорий, шем йолашан, тугаяк ару пинчакан, чал ӱпан, но самырыкын койшо у оза, стаканым тич темен кучыкта. – Тиде стакан але кампанье деч почеш кодметлан веле пуалтеш. Шалт колто. Ӧрдыжтӧ коштмет дене кылменат ала-мо, кидетат вӱташте чывым кучышынла чытыра. Ышда кредал чай иктаж дене?

– Тыйын могай пашат, кредалына гын? Кожлаер каче пайремыште иктаж дене ок кредал гын, могай тудо Кожлаер каче, верне? – тӱшка гыч южиктын «тыге-тыге» маншыла вуйым савыме годым стаканым ястарен пуа. – Эше теме. Пеш тамле арака. Шудо солымо деч вара Вачий ватъеҥгай йӱкта дыр манын, Ӱярня марте, таче марте вученам. А тудо, уна, марланат лекте. Негызымат пыштен шуктенат чай, Кыргорий изай?

– Пыштенам гын, тыйынат могай пашат уло тушто? – ала-молан тиде гана ыш лӱд Кыргорий, ончыкшо аралаш пураш тӱҥалше ватыжым чактарен шупшыльо.

– Пӧръеҥын мутшым колам, – утыжым ыш пиж качымарий, вачым пералтыме денак серлагыш, ӧпкежым темдале. – Эй, гармоньчо, мыйын йӧратыме Волжский вел куштымо семым моштет вет? Чечас Генай пытартыш гана кушталтен пуа тыланда шарнен илашда, – верым кугунрак пуышт манын, ик оҥгым ӱдыр-каче-шамыч дек оҥжо дене шӱкедыл, тавалтыме семын кая. Гармоньчо йодмыжым шукта, мастарын йоҥгалтара, чӱчкыдын.

Кушташ ямдылалтше каче ош тувыржым майкыге вуй гоч луктын шуа, лукышто йымен шогышо ӱдыр-влак ӱмбак кудалта, нунышт поген налыт.

– Тиде вара ужаташда, – молан ужаташ, молан вара – иктат шоналтен ыш шукто. Ончылно шогышо-влакын вуйышт гоч да монь, омса лондемыш, йолварнявуйыш шогалын ончат: мом адак шонен луктын тиде Генай?

Кушташ тудо вуйжымак пуа, товат. Уло ойгыжым, пӱтынь шыдыжым, эше ала-мом, умылтараш лийдымым, тулым манаш мо шке, тышке пышта, чылтак пурыс руыма гыч толшо ожыла туаралтеш. Шуко ӱдыр, тыгай веселалык гоч каче дене ӱмырешлан когарген, «тулвуйыш» савырнен. Пытартыш ӱдыржӧ кызыт – аптек оза, тудын деран, урвалтыж йымалан лакемешак дыр, шонышт ялысе самырык-влак. Тӧршталтымаште ик йолжым весе дене южышто пералтымыжымак пеш ужнешт кызытше. Адак тудо шулдыранла южыш кенета ик татлан кынелалын, вуйжо гоч савырнен, йол ӱмбакак шогал кертеш – Озаҥыште ужын толын циркачым. Кызытшат кертеш дыр, ала ончыктат? Айыкла коешыс, шонат омсадӱрыштӧ.

Но тувырге-майкыге Генай олыкыштат кудашын огыл! Орен гын веле? Орышо айдеме кунар шукырак аракам йӱэш, тунарат веле айыкла коеш. Лӱдаш тӱҥалеш южыжо, омса дек чака. Кредалме деч посна садыгак ок пыте тыште, тидыжым Кожлаер-шамычше пеш шижыт. Но тыште шукыжо уна-шамыч улыт. Ӧрдыжвел ӱдыр-шамыч лӱмынак кечеш пелтен, левыктен, тушкен шындыме гай той тӱсан капшым, виян кидигыжым, чогашыл модмыжым ужын, чоныштым чыгылтарат: вот каче гын каче! Тыгай аралтыш-патыр шеҥгелне илен ончышаш ыле... Лум гай ош тувыржым, майкыжым оҥ пелен ӧндал шогышо йолташыштым кӧранен ончалыт, шинчалукышт дене кӱтат.

Пӧрдшӧ поран семын аптек гыч лектын куржшо Генайым шонкален, ӱдыр шуко киен ыш турко. Кынелын, чока да пушкыдо янлык коваште шӱшан пальтом – кеҥежым Вопса суас пазарыште солалтен кертын ыле – вачышкыже пыштыш, портышкемым чыкалтыш, окна йымалне лийын кертшаш кышам тергыш. Ӱлыкыла наҥгая тудыжо. Пычкемышым шотлыде, тышкылак Генай поктен аман, шоналтен, почешышт ошкыльо. Лумышто шемын койшо ӱмылка дек миен тӱкныш. Колыштале. Йыҥысалта, кидше дене тыге-туге удыркалымыла ышта, адакат шыплана саде ӱмылка. Нӧлталаш тӱҥале – эҥыралтыш. Шуко шоненат ыш шого, пурла вачышкыже нӧлтале. Нелыракат... Кугу азапым шижын, пыкше-пыкше тайылым кӱзыш, паша верышкыже шӱлешт-шӱлешт конден шуктыш, изиш канен шинчымек, ӱмбал вургемжым кудаше, ниялткалаш тӱҥале. Кидше вӱраҥмылан чытырныш. Пурла вачыж гыч вӱр шокшынекше шуко йоген, коеш, вараже мален шичме гай лийын. Янда шкаф омсалам почеден, пашалан пиже. «Конешне, Генай! Тудак поктен куржын, очыни. Но кӧ тиде пиалдыме рвезыже, капымат але кӱлешынже поген шуктен огылыс».

Мушкын налме сусыржо витараш тӱҥале да вуйым нӧлталнеже ыле. Лыпландарен пыштыш. «Мый кушто... ул... улам?» йодын керте да шинчаже уэш тӱчылтӧ.

Шучкын, лӱдыкшын, чоным южгатан алгаштарышын пӧрдеш Генай. Тевак коҥга пырдыж дене туврашыш кӱзен кайышашла коеш. Чынакак, ик гана коҥгаш тӧршталтен, вуй гочшо савырнен, йол ӱмбак шогале. Кум пачаш вара гармоньчылан тауштен, моло семын огыл, йӧршеш шкенжын семын, вес тӱрлын тавыш, шоктышыжат тыгайым вашлийын огыл ыле. Йогышо пӱжвӱдан Генай пылышыж дек лишемын, шокшын шӱлалтен лукто: «Мыйым ужатымет годымат тиде мурымак шокто. Умылышыч?» Вуйым умылем маншыла рӱзалтыш тудыжо, нимомак умылен огыл гынат – очыни, шоналтыш, компаньым Вачий-Кыргорий ватын ужатен лукмыж годым шоктыман. Коли вара ик чаркам ок кондо, парнявуемат йӱла веле ындыже. Ну, озыркан Генайжат...

А Генайым ӱстелтӧрыштӧ Кыргорий вате агытанан шӱргышовыч дене кошта, йытырая – чурийжымат, шӱйжымат, тупшымат туге чот йӧратен, ныжылгын ӱштеда, стаканым темен пуа. Генай... стаканым тӱкыде пӧртылта:

– Такше аракалан утыжым пийланен шым кошт. Но ынде, Кыргориватъеҥгай, кино мучаш лиеш, – юмылукышто кынел шогале. – Вӱдкоркашкет темен пу.

– Вот тиде Гена-а-ай! – шоктыш омсадӱрыштӧ.

– Кузе ом пу тыланет? Аракам веле огыл... – ешарынеже ылят, Кыргорийын тудын йолым тошкалмыже лугыч ыштыш. Тыл-дыл-дыл темен, йодмо коркам кучыктыш.

Лӱдын шӱлалтышт ӱдыр-шамыч.

Ышат каналте, срӧпат ыш шокто. Яра коркам вуешыже упшалтыш.

Кидтуп дене умшам ӱштылын, Генай финкыжым лукто.

– Теве тиде финке деч але марте Кожлаер лӱдын кошто. Ынде ида лӱд. Первый гана таче еҥым пуштым. Качыже мемнан ял огыл ыле ала-мо, ыжым пале. Пакча шеҥгелныда ончалза, Кыргорийватъеҥгай. Тудо, очыни, ӱдырым деч солыкым налын. Туге шонем. Мемнан аптекыште коктын кийымынам окна гыч ончаш миен.

Финкыжым кидыште выр-выр-выр пӧрдыктыл нале.

– Таче мыйын пытартыш кас. Тиде – пытартыш минут. Пытартыш гана тыланда куштен кодышым. Чурмаш ынем логал. Тендан деч, Ӱярня деч, Кожлаерем деч ом ойырло. Ончыза! Кузе чолган иленам, тугак чолган колем. Но тетла, рвезе-влак, кӱзӧ дене мыйын семын ида мод. Чеверын, ӱдыр-шамыч, каче-шамыч, чеверын, еҥгай!

Йо-ошт шоктен, финкым чара оҥышкыжо шола велыш керал шындыш, кок гана эше кучемжым кидше дене ӱлык-кӱш иралтен шуктыш. Шӱргыж денак тичмаш кугу кӱмыжыш, салатаныш, шуҥгалте. Илыше пытартыш шӧн да нерв шупшкедыме дене парня-влакше чытырнен тарваныльыч. Генай пытыш.

2000 ий 8-10 декабрьыште орланен-чаманен серышым тидым. Шоненамже ыле эше чӱчӱватын мемнан суртыш марлан толмекшак – вавайын «сексотшо-шамыч» Кожлаер гыч толын каласкаленыт. Чыла тыгак лийын але изишак чиялтылыныт – 47 ий эртен, да мыйжат оперуполномоченный семын але судыш уголовный делам шукташ тыршыше следовательла протоколым огыл серем, а сылнымутышко моштымем семын тиде шучкым пыштем, тек чыланат, чот палыше да шке шинчашт денак ужшо-шамыч, титакем кудалтат.

Кугу йӧратымаш ила мемнан Купсоласе пакчаште. Шошо шуэшат, эше вӱдан, лум да ий йӧршан шемемше лумым шеҥын, мланде гыч шудолыклан кодымо верыште полдыранын, шымавучын, шинчаланшудын, калампырын да шӱдӧ лӱман шӱдӧ нӧргӧ кушкылын печкалташ тӱҥалше вуйыш поче-поче нарынче, ош, тӱкалге тӱс пура, вожышт ӱмбалне нуно але лекташ веле ваҥат, пыл кокла гыч койшо кечыйолым шупшалыт.

Кыненурыштына верын-верын лум кия гынат, чарарак верыштыже выжге кынелын тӱкӧ-канде пеледышан, ви-ичкыж йолан, пыкше гына ночкышто шогышо кушкыл – эн ончыч эре тудак шканже пайремым ышта. Кок планлан ӱлныла, Ипат Иванмыт воктене шке пакчаштыже Анис Саня пошкудо азият мыйын семынак чыла тыгайымак ончен, шагат дене тарваныде шога, мланде пожалташ тӱҥалмым вашлиеш. Шудо вуй пожалтмым ончен, шкендынат кавашкак чоҥештымет шуэш. Ваштар, писте, куэ, поланвондо, пызле укшлаштат тымыкет пытыш, нерым лукташ тарванат. Лопка лышташым шаралташ пӱралтше пушеҥге-шамычын – ваштарын, пистын, – чока нерышт тамле, южыштым, поснак пистыным, шер теммеш кочкына. Молыштын тунарак огыл, вашке кочештат. Эше пӱкшермын алгаже пеш йӧра шол...

Шем монча шеҥгелне, леведышыш тӱкненак, мужыр кугу ломбо шога, Ойсим чӱчӱн армийыш кайымыж годымак капым чот поген шуктен улмаш. Кызытше ойлыманат огыл, кӱкшӧ, ладыра. Игыже-шамычат кӱшкӧ нӧлтын, пуаҥын улыт. Йыжыҥлаште, укшын шке аваж дек ушнымаште, ломбо киш чеверын-волгыдын кылмен шинчеш, тудым кӱч дене мучыштарен налын, кишла пурына. Мутат уке таҥастараш тиде тамжым, тольык пӱэш пижеш. Ынде ситак, шонет, но уэш веле кычалаш тарванет.

Шукертак ломбо вуеш оҥала дене Анис почиҥгаште илыше йолташем-влакланат ситыше эҥертышан олымбалым шаренам, мардеж, йӱр деч авыренам. Фенимор Купер, Джек Лондон, Драйзер, Бальзак, Дюма, Чехов, Толстой, тӱрлӧ сар, разведка нерген возышо шуко автор – шотленат от пытаре, тиде ломбо вуйыш эр шошо гыч тӱҥалын йӱштӧ шыже марте унала толыт. Ломбо пеледаш тӱҥалме годым класс гыч классыш куснаш экзаменлан ямдылалташыже, тӱрлӧ предмет дене билетым возен налашыже могай сай! Йырваш пеледышыште мӱкш-шамыч чоҥештылыт, чылт воктенетак, но пӱшкыл толашымыштым омак шарне. Тальянке манме йыҥгыран гармоньым, варарак мандолиным шокташат тышан тунемым.

Но эн ондак тышке поэзий толын. Пушкин вуйлатен конден. Школ программыш мо пурен, чылаштым ушеш пыштен лудаш пакчаште тунемме. Лавыртышан годымжо мончаште але пулдырыштыжо. Пулдыр кӱвар йымалне мемнан эше келге нӧреп уло, шошым лумым тичак тошкен-тошкен оптен шындена да кеҥеж мучко шӧрдорыкым, пакчасаскам, поснак вочкеш шинчалтыме вуй ковыштам, аралена – ай, вавай кузе тудым тамлын шинчалтен моштен, пызырыктен шынден! Йоча полко, шенанжын, мый денем пӱтырнылыт сандене. Нунылан сита. Вочкыжо пеш кугу. Шужен кийыма деч пеш шуко гана тиде вочко мемнам утарен, пагарыште мо-гынат лийман вет...

Молан ломбо вуйыш толшо руш писатель уна-шамыч деч тӱҥальым, шонеда? Шкенан Чавайн, Осмин, Лекайн тукымжо йоча шӱм деч нигунам ойырлен огыл, сандене. Эре-эре ешыштына пырля улыт марий писатель ден поэт, драматург-шамычше. Тунемме годым эн кугун кучылтмо, эн авторитетан, йочалан негызым пыштышыже – шочмо сылнымутан хрестоматий. Шинчымашын памашыже лач тушеч тӱҥалеш. Но тудын составительышт да ямдылыме программышт ала-мо шот дене марий сылнымутын тушманышт гай улыт. Эртен кодшо классический марий литература тугакшат шуко учебниклашке, мочоло хрестоматийлаш пурен, ушышкына 2х2=4 семын шыҥдаралтын, тыгак класс-влаклан посна лектедыше пособийлаштат, школ деч ӧрдыжтӧ лудаш ямдылымыштат. Чыла вере иктак. Эсогыл парт коклаште шинчыме годым моло дечат колалтын:

– Ниныже шерым теменыт. У писатель-шамыч лийышт ыле, кызытсе. Мом сереныт, таче кунарын улыт, биографийышт могай, нимат от пале.

Уло хрестоматийыште изи гына иктешмут, обзор, ик-кок корно дене поэт-писательмытлан пуалтыт, нунышт нимаят у огытыл мыланна, шкештат классик семын чучыт. А ме газетым, журналым лудмо гыч палена: путырак оҥайын, сӧралын возышо, мыланна чылтак палыдыме автор-шамыч лектедат. Лӱмышт школыш огыт логал. Пуйто школлан луктедыме книга-шамыч мемнам нунын деч ӱшанлын оролен, кораҥден шогат. Колумб денат лач тыге лие. Тудо кӱчык, но айсберг семын келге творчестван ӱмыржым тӱҥалын, вияҥден да мучашленат шуктен, кызытсе марий сылнымутан литературын классикышкат савырнен гынат, вара и-и-иже школлык книгалаш пурыш. Ямдылыше кашакыште Кащей-Коленкертдыме ден Вуверкува-шамыч омсам оролен шинчат.

Йоча годымак эше шоналтын: вот, руш кызытсе литературышто ял, ола, школ илыш гыч тугай кугу роман-шамыч возалт шогат, а мемнан дене гын эре-эре произведенийла гыч ужаш-шамыч, тыгыде-тагыде ойлымаш-влак гына. Уке-уке да лектеш: писатель-влакше шукын улыт гай коеш, а нуным лудаш тӱҥалашат лӱдат: ырен гына шуат, пытенат каят возымышт, вара нунын умбакыже лекмыштым тӱрлӧ вере кычал кошт... Никандр Лекайн гына «Кугезе мландыже», молыж дене мемнам утара ыле, уэш-пачаш окен киялтын, эшеже рушла гыч кусарыме «Вурс кузе шуаралтын», «Ош куэ», «Стожар ял» да молат, а «Сальский степьлаштыже» могай йомартле ыле!

Нине корнылам сераш чалем шушо литератор семын Йошкар-Олаште писатель коклаште пӧрдын, паленам: марий автор-шамыч шке ончыланышт Лекайн семын кугу задачым огыт шынде, икмыняр деч молыжо, «тыгыде кавалерийыш» пурышо жанрыште пычырик почеламут, ойлымаш книгалаште, ик-кок пьесылаште эртарат – тудыжо лӱмынак кучен шичше лудшым ок верешт, сценылан возалтеш гын, сценешак тӱплана, вольна проза семын ок лудалт. Но роман шагалыште нунымат кучымо. Литературынан да мер илышын патриотышт Чавайн, Шкетан, Тыныш Осып, Шабдар Осып... паленыт тидым, мутат лийын ок керт. «Элнет», «Эреҥер», «Анук акай», молат шочыныт. Тупрӱдӧ кӱлеш, кугу проза кӱлеш! Тидлан кӧра нунын почеш чот ылыжыныт улмаш жапыштыже, да репрессий тул тӱҥалынат, Марий книга издательствын шкафлашт гыч печатьыш ямдылыме латныл кугу романым, кид дене возалтшым веле огыл, машинке дене ямдылымымат, госбез офицер дене пырля писатель-критик Михаил Калашников кечыгут, пеш йывыртен, кас марте тулвондо дене пудыратыл йӱлалтен шинченыт – Микалыже шкеак ойлен! «Марийын книгажым ушкал кочкын» – тиде кугу йоҥылышан сотармут. Мо кочмым пеш сайын палат. Лач нине роман-шамычым йӱлалтыме, озаштым лӱйылтын да шындыл кошартыме деч вара марий романтизмын пушыжат ок код, соцреализмын практицизмже, утилатарный кӱлешлыкын эпохыжо каен шога, молан кӱлеш лудшылан доктор Фаустын Юмо да ия кокласе вес тӱняже, шоненыт озамыт, молан совет Байрон да Шекспир, Достоевскийын гай йорло-черле романже? Тиде – лудшылан. А писательлан? Мо кугыжанышлан кӱлеш, тудым гына возо, возымет туныктыжо эше. Вучена тый дечет иктымак веле: тӱмырым кырен, илышнам моктыметым. Умбакыже мо? Ну, оза деч ой пурен, темлымшомакшым шукташ гына кодеш. Йодыт гын, возена, тӱлатыс! А мом серашыже? Романым але иктаж тыгыдыракым? Конешне, тыгыдым. Вашкерак шужо! Мутлан, почеламутым я поэмым, ойлымашым. Шайтан, повесть деныже шукырак шинчылтде ок лий. Вучо эше кунам печатлалтмыжым, кунам гонорар-пашадаран лият. А моло-шамыч, уна, бухгалтер деч лектыт, кафе, ресторан, пачерышт мучко йылдыртатен коштыт. Тьфу, молан мыйже поэт ом ул, а каргыме прозаик? Молан кугу роман дене шинчылташ, курык ора наре литературым, возышашлык материалым пуракан, тошто вулно черан шем архивлаште пургедын, йӱд омем кодышаш улам? Эше от пале тиде яргак ӱдырамаш гай власть кучемым, кӱлеш лиеш мо возымемже тудлан я огеш кӱл – таче тыйым ӱпет почеш ниялта, а эрла петыраш наҥгая. Теве Микал Иваныч (Иван Иваныч, т.м.) ик ийыште кок почеламут сборникым луктын, оксам уржа семын тӱред нале, кажне почеламут корныжлан теҥгеат пеле пуалтеш. А мыняр тушто корно?! Чу, шокшынек туддек миен, ик мӱшкырым лӧкен толам лучо. Шым ий ончыч повесть мыйынат лектын ыле, тулеч вара – иктат, аҥыргымешкыже, соҥгырий лиймешкыже лӧкыктышым...

Кодшо, чапланыше-шамыч нерген кызыт мый, вуйым кок могырыш ишен, ӧрын шонем, ойгырен шинчем, пуйто шканем у тӱням почым: руш Пикуль семын уло вийжым пуэн, кӧжӧ эртен кодшо историйнам перож дене курале, мо кодо власть йыр гонорар верч пӱтырныл кийыше чӱчӱ-шамыч деч? Миклай Казаков «Марий коммуна» газет редакцийыш толын да ойла: «Кудло ий эрта да мален от керт. Изи годсо да полмезе жапыште тымарте кӧм ужынам, пырляже налмаште кӧ да мом ыштыл коштын, кузе илен улына – шарнымашке толыт – числаже, историйже, ийже, тичмаш лӱмнерышт, чыла-чыла раш, кеч тунамак возаш шич веле». Меже йодына: «Молан ода возыжо? Москошто тунемында, Михаил Светлов деч тӱҥалын, Фадеев, Эренбург, Шагинян, Михалков, Твардовский марте йолташ лийында, Сталинский премийын лауреатшын возышо йолташ, чыла эллан палыме, шагал мо лийын? Илыш корныда гыч романым ыле, а?!» – «Пеш туге да, ӧрканалтеш шол», – колына.

«Тул-вӱд вошт» романже дене, содык, поэт-лирик Анатолий Бик шке парымжым марий лудшылан патриот семын тӱлен кодыш, шкежат куштылго кавалерист Чалай «эпохо» гыч ыле гынат. Умылышт «тыге кӱлешыжым» Арсий Волков, Юзыкайн, Вен. Иванов, Осмин Йыван – тудыжын поэт йылмыже прозылан кузе чот сайын келыштаралтын улмаш. Пуйто тидланак шочын. Ӱмыржӧ мучко поэзийыштак тыршен гынат. Теве молан Александр Юзыкайнын «Кугызан вуй» эн первый романже серыплын калыкыште йоҥгалт кайыш – редакторжо Осмин лийын да!

Але жапна толеш тудден вашлияшна, лудшо таҥ. Мый кызыт ломбо вуйышто литератор ом ул. Тый гаетак, мыйынла школышто тунемат гын, тыглай лудшо. Тудын марте мо лийын ок эрте, асамат.

Авам кочкаш ӱжын кайыш. Тиддеч вара жап шуко эртыш да миен шым шуат, эше тольо. Ломбо урвалте гыч икмыняр пеледышым кӱрлын налят, ах да ох ӱпшынчеш. Шке куымо вынер пӱтырка-шамычым коҥылайымаланже конден. Ынде нуным кечеш волгалтараш тӱҥалеш. Вочкысо леве вӱдыш чыкен пышта, улныктара да шондаш семын нӧлтшӧ ужар шудо ӱмбак шаралта. Кленкор тувырлыкшым шкежак тудо Озаҥ оласе пазар гыч ошмамыкым конден шӱдырен да куэн, ломыжан конвӱдлан йошкаргырак тӱсшым пукшен пытарен. Ынде пытартышлан кечылан утыр ошемдыкта. Вӱдыш чыкен луктат да шарет, кошка да эше, эше. Тыге иктаж арня мучко шаркалем мыйже. Эше марий тувырлык кӱжгӧ пӱтырка уло, ыштырлык, йолашлык – сорт дене. Кошкен шумешкышт книгам лудам, экзаменлан ямдылалтам. Семон Толий южгунам толын кая, молат. Нунат мыйын семынак мӧҥгыштышт пашаланен илат, тунемыт.

Шӧран лашкам кочкаш пурем да авамак шонем: мом ынде пакчаште ышташ тӱҥалеш? Шагал перна туддене пырля лияшем. Ах, икана Изи Маршан ял шеҥгелне чодыраште пӱкшым пырля поген коштна да толмына годым «Али Баба да нылле разбойник» йомакым кузе кужун каласкалыш. Тыгайжым отак мондо. Таче кидышкем тудын тетрадьше перныш, ломбо вуйышкем налам, мом серен вара, оҥай велыс.

...1951 ий, 6 декабрь. Поезд гыч волен, Йошкар-Олаште Совет урем дене коштын нальым. Ола пеш сылнештын, 1947 ийын лийынам да тулеч вара ужын омыл. Тӱсшӧ чылт весемын улмаш. Ик кевыт ончык миен лектым. Еҥ-шамыч путырак погыненыт. Шогылтымат, савырнен кайышым шинча эмлыме верыш – Кугу Шале ял мучаште Регенчышорыш телым кыне лукташ миенамат, иян вакыш пурен каенам, тудо кечынак эрденже Юрик эргым кинде кольмеш пидын, коҥга тулыш кум гана пуртен лукмо деч вара, кечывал тура мый шкежат саде коҥгаште ырыктен киенам. Йӱштӧ-шокшо деч вара шинчам пылнаш тӱҥале да кызытат сайын ок уж, иземеш веле.

Эмлымверыште дежурный ӱдырамаш веле. Таче заняче уке, мане. Канат улмаш. Пазарыш миен толшаш лучо. Тушто еҥ шукак уке. Кырче-марче сату веле коеш. Выльып чӱчӱ дек пачерышкыже ошкылаш перна. Куштылажым палем, а рашыже уке. Ятыр еҥ деч йодым. Букетов Филипп Афанасьевичым, Сайн эрге Сайгелдым, шукын палат улмаш. Шкенжын ондак-ондак ашнаш налме ӱдыржын пӧртыштыжӧ, чуланыште, ила – кӱчызӧ ӱдырым ашнаш налын, йол ӱмбак поген шогалтымыжлан туге таум ышта аман, йӧсын шоналтышым.

Пеш куаныш йӧратыме чӱчӱэм. Айда, Ольга, пычкемышыште кийымеш, лучо мончаш наҥгаем, Какшан эҥер серыштак мончаже, манеш. Корнышто тӱрлӧ пӧртым ончыктылеш, умылтара, можо кушан верланен, тушто могай-могай йолташыже ышта. Валериан Михайлович Васильев – мутерзе, Сергей Журавлев – журналист, Ахмет Асылбаевич Асылбаев... Молыштым ушыштем кучен шым сеҥе. Пырдыжлаште эре-эре ик кугу патречак вашлиялтеш, Сталин ачана. Йошкар вынер-радынаш кугун, ошын возымым умбач лудын кертам альыже. Пеш шуко лозунг, флаг-шамыч улыт.

Какшан мончаште пеш сайын пурышым. Чӱчӱат тугак дыр шке пӧръеҥ пелыштыже. Лекмек, вашлийна. Йӱмӧ пеш шуэш. Уремыште мыйын вӱдышем кевытыш пурыш. Морсым ужалат. Лапке воктен шогылто, оксажым лукто. Но ыш нал.

– Ольга, кок роскотым ыштымеш, лучо мӧҥгӧ каена да мыйын пел кленча исак ок лий, йошкар аракам уло, тудым чарка гыч подылына да йӧра веле.

Вараже мый пеш сайын шулен маленам. Эрлашым кочмек-йӱмек, коктынак больницыш кайышна. Возалтме деч ончычак Федот Павлович дек пурыш. Тудыжо мыйым койкыш пышташ вигак кагазым серен пуыш: «Лач тудо палатыш пыштем, куштыжо писатель Майоров-Шкетан киен лектын», – мане.

Пыштышт да эмлаш тӱҥальыч: шинчаш тӱчалтарат, мазь дене массажым ыштат. Сайын пукшат тыште! Эрдене 200 грамм кинде, пучымыш, кечываллан кум тӱрлӧ обеде, кастене шти манмышт да муно. Умбакыже мо лиеш тыште?

11 декабрь. Уремыште таче вӱд гына! Йӱр пеш талын йӱреш, ушет кая опта, кечыгут почкыш. Шинчам адакат Людмила Ивановна ончыш, шемалге чуриян, шыма да кугу капан, вичкыж кыдалан – ончен йӧратет ласкажлан. Ондакрак ачалаш тӱҥалашет кӱлеш ыле, манеш. Но мом ыштет, эртен каен тудо жапше.

Эрлашым поран лие, изиш мардежат уло. Но пеш лывырге але. Вашке йӱр тӱҥалеш чай.

Палатыште кандашын улына. Операцийым ыштен пыштыме кува кия. Адак Курмызак Клавий уло, Мочалищыште пашам ышта. Эрдене пуымышт ынде ок сите, эре кечывал обедым вучена. Шинчамлан лучырак чучеш.

17 декабрь. Таче мыланем неле кече. Омешемат сайымак ужын омыл да шоныкта. Шинчамже пешыжак ок шӱяҥ, но кастене пызыра. Йӱдым омо кая да пеш йӧсӧ. Чӱчӱ алят ок тол, таче арнят шуэш ынде. Ала-кӧм вучаш мыйже, нигӧат вет вучышашем уке. Омо дене эреак Кожлаер Матра акам ужам. Кузела ила гын пеле сокырешыже?

18 гыч 23 декабрь марте кече ояр, лывырге шогыш, южгунам леве йӱр йӱрӧ, пеш умыр лие.

23 декабрь. Письмам нальым. Кокаем колен. Йӱдвошт шым мале, эре ойгырышым. Кумшо январь марте лывыргыште эре вӱд чыпчен. Таче йӱштӧ. Окна яндалаш сылне кож, пальме-шамыч сӱретлалтыч. Ынде Шорыкйол йӱштӧ толеш дыр манын киена. Омо дене М.М.-ым ужынам. Нунын дене пеш мурат-куштат. Мыят муренам. Йошкар-Ола район Акшымсола вате Майра кайыш. Ынде ойырлем манын пеш шорто. Тудо уке лие да кок кувам конден пыштышт. Нуныжо йӧратыдыме кува улыт. Кажне кечын «Марий коммуна» газетым лудам. Икымше номерже кугу сӱретан тольо. «Молан йӧратем?» почеламут келшыш. Тышке серенак шындем.

P.S. Эше авайлан ала-моланже кӱлеш лийын полководец-генералиссимус Суворовын салтак чап нерген ойлымо мутшо: «Горжусь, что я русский. Победителю прилично великодушие. Вся земля не стоит даже одной капли бесполезно пролитой крови. Моя тактика: отвага, храбрость, проницательность, прозорливость, порядок, мера, правило, глазомер, быстрота, натиск, человечность, мир, забвение», тулеч молат – кок лостыкеш шер гай темыме. Мучашыште марла: «Семеновка черкыште шола могырышто шым юмо сӱрет уло, еҥын эпере мыскылымыжлан тушан сортам чӱкташ. Шинча корштымылан Пантелеймон юмылан чӱктыман, тудо кидше дене кольмо гайым кучен шога. Олма пеледышым кӱрын шолтен йӱаш да шӱргым мушкаш – шинча тӧрлана. Эше адрес: Йошкар-Ола, Коммунистический урем, 19 пӧрт, 5 пачер, Ширина Марфа Федоровна. Очыни, пырля кийыме йӧратыме еҥже. Эше тушто уло 66 куплетан лудыш муро. Пайрем годым да монь авамын моло семын гармонь почеш лудыш мурым мурен шогымыжым ужын омыл. Кушташыже пеш йӧрата, тыгыдын-тыгыдын оҥго дене пӧрдеш. О-о, нине такмакым ӱдыр-влакын альбомышкышт ынде мый шке семынем ешаркален возем.

Ломбыштем кӱшыч пеледыш да лышташ кокла гыч ончем: авам комбы-йол-калампырым поген, пӱтыралеш веле кочкеш. Тудо эн ондак лектеш, шинчаланшудо семын шокшо толмым ок вучо.

1951 ий декабрьыште мучко йӱр йӱрмым мыят пеш шарнем. Эсогыл пӧртйымак вӱд пураш тӱҥалын ыле шошымсо семын, вавай эше сортам чӱктыш да Юмылан кумале: «Пӧртйымакем вӱдым ит пурто, пареҥге деч посна кодына. Ольгамат олаште эмлалт кия, тӧрлатен пӧртылтӧ. Акырсаман толын ала-мо, чатлама йӱштӧ лийшаш олмеш, вӱташ пурашат йӧсӧ, лапашла нӧрен лектат».

Ме тунам урем йогынышто пушым колтен модна. Чыла лум каен пытыш. Лавыран олыкышто, Яраню коремыште вӱдшор мӱгырыш. А лум пеш кӱжгын шынден шуктен ыле ондакше. Теве кузе мурат улмаш тунам Йошкар-Ола вел ӱдыр-шамыч:

Нине муро вестӱрлӧ улыт, чынак. Ӱдырамаш коклаште могай гына каласенмур ок кошт! Школышто тунемше-влакын артана дене погынат. Ынде мый изишлан пойышым! Ӱдыр-влак семым келыштарат да тунемаш тӱҥалыт веле.

Купсола школыш ял гычла миен пурымаште ладыра куэ воктене шола велне, маньымыс, Милай Нинюк, Зик, Тоний ала-кунамак колен пытыше Милай ачаштын ыштен кодымо леведыш йымалне авашт дене пырля изи пӧртыштышт альбом фабрикым почыныт. Тыште кажныжын шкенжын. Сӱретлат, сӧрастарат, чиялтылыт, мо у лектеш, удитлен серен шындат, вара моктанат да ялла мучко тӱҥ ӱдырыштлан пуэдат – кудыжын эн сай? Кажне ийлан кажне ӱдырын вес альбом шочеш. Фотосӱретым кӧ шукырак поген кертын, тушкак пуртылыт. Шуко том дене погынен. Адакшым чыла эн сайжым ушыштышт кучат. Икте коҥ-коҥым шокта, коктынжо сӱан вургемым чият, ӱлык вошт лойгалт шуйнышо тӱрлӧ тӱсан ленчешкам пижыктылме олдырчым вуешышт шындалтат, каласенмуретым шагат дене вашла, вичкыж йӱкыштым кычкен, ӱчаш-ӱчаш мурат, лоҥыт. Мыйже коҥ-коҥлан вашеш кастрюль пундашым тӱмырзыла кырен шинчем. Ой веселаже, ну веселаже – шинчавӱдетат воштылмо годым лектеш, кузе койын моштатше, утен кайымешке, люргыктен утена. Аваштланат тиде пеш келша. Мыйжат шке ешышт гаяк лийынам. Урокымат тушто ыштена, ик ӱстел воктенак. Шӱмжым ньыгылтен налме писте воштырым тӧр ужашлан пӱчкеден, тӱчен модмо паҥгалам ыштылме, шокшмешакеш оптымо. Аҥже гыч ӱстембак оптал колтетат, нуно комдык-кумык возыт. Кумыкла кийыше дене вес тугайым вашла тӱчен тӱкыкташ кӱлеш, вара иктыже шкендын лиеш. Ӱмбала кӱзен возыт гын, пиалан улат, когынек налат. Кунар шуко погет, тунар сай, сеҥышыш лектат, сеҥалтшылан приказым йӱдым пуэн шинчет: куптӱр гыч киякым кондо! Садет кая да конда. Але комака аҥыш вуетым чыкен, лучко лудыш мурым муро. Мура вара тудет. Ада-ак тӱҥалат модаш. Ик гана шуко йӱд лиймек, пӧртӧнчык ужатен лекше Тоний, эн воштылчыканышт, вачышкем кок кидшым пыштыш: «Кок кече кузе чытышыч, шыч тол? Ынде эре-эре тол, йӧра? Уке гын мыланем ызыра йокрок». Писын гына омса дек савырнашем полшыш, тыгыде йыҥгырла воштылале, омсам шеҥгеч тӱкылыш: «Сайын мале. Кайышетла пире ынже коч!»

Мо кызыт гына пӧртӧнчыл пычкемышыште мемнан коклаште лие, умылаш тӧчен, мӧҥгем ӱлыкыла ошкылам. Мӱндырныжак ом иле, шӱдӧ коло йолтошкалтыш веле – кужунрак тошкалат гын.

Ковышта шаге ӱмбак кӱзен шинчынат, авам запон урвалтеш кондымо калампырым кочкеш: «Тол, Юрик!»

Тетрадьым ломбо укш коклаш – ынже камвоч! – ӱшанлын кералам, оп! – раз и два-а, изи маймылла воленат каем, сукалтен шинчын, кок йол коклашкыже чурием дене эҥерталын, ужар пуч-шамычым пӱтыралам. Тамле тиде комбыйол, пеш йӧратем, тӱрвыш ужар лемже лектеш – нулалам. Шерат огыл, кочат огыл.

– Давай шаргенчетым кычалам, – воштылалеш авам. – Ынде уке тольык. Война годым урген пуымо канде тӱсан тувыретым шарнет? Окмакешем, амырканан шовыным налынам, вургемым мушкынам, тувыретат логалын. Шаргенче ургышлаште пожарла шарлен кайыш дык! Давай утюгым калитлаш. Ошын коешыс, калтак! Тевак кошарта. Тидын марте, Юмо арален гын, ик тият лийын огыл. Ӱдырамаш вуйышто лектеден гын лектеден, Лина кокат пурыс руыма гыч кондеден. Мончаште тыгыде олмапу шерге дене шерат да – пашажат пытен.

Шарныде мо, манам. Алят тудо тувыр уло. Ынде мылам шыгыр, чияш ок лий. Йошкар-Олаж гыч Выльып чӱчӱ тыш толшашым ок ойло мо, йодам.

– Кынетуле гай какши кодын. Пенсыже кугунак лектеш да, налме кечынжак ашныме азыренже шке йымакше поген пышта. Шке веле кевытлаште тамлым налын шӱшкеш. Чӱчӱнан вургемжым ойырен кода, огеш муш. Шошым тӱҥалын, йӱштӧ шыже марте пӧртӧнчыл чуланыште веле ашна. Телымжат горницышкыже тудым ок лук, ок тошкалыкте. Коҥга шеҥгел чуланыште почаҥеш. Туштак шӱкшак лоҥгаште мала. Шукертак луктын шуа ыле да, чӱчӱжын сберкассыште латкок тӱжем теҥге аныкше уло, чурмаш шындыме деч Сибирьыш шылын кайымекше, изин-изин поген, школлаште шуко туныктен коштын. Революций годым тудым поп улат манын поктылыныт. Мыланем тиде гана Йошкар-Олаш шинчам ачалыкташ мийымаштем кушто-кушто илымыжым каласкалыш дык...

– Сибирьыштыже кудо могырыштыжо лийын вара тудо?

– Туруханыште. – Йырым-йыр еҥ укем ончалын, пылышышкем лап лийын, пеле йӱкын шӱлалта: – Эсогыл, Сталин дене пырля. Чавайнур гыч ик еҥ, Шернур вел гыч икте да мый, мане. Пеш моктаненжак ыш ойло, эре шкенан кочшашым пукшен ашнен улына, но ик ганат таум ок ыште ыле, манеш. Мотри, тидым нигушто ит лук! Ойлем дыр иктаж-гана, пеш ужарге улат. Кызыт ок лий. Тышанак мондо. – Вара ласкаштеш, ондаксе йӱкышкак кусна. – Толшашым ойла такше. Ольга, манеш, тукымыштына тыйым нигӧн деч чот йӧратем. Сандене, колашак тӱҥалам гын, оксам тыланет завещаен кодем.

– Латкок тӱжем... Коло вич теҥгеже кызыт ик мешак ложаш...

– Ашнымияже садыгак кагазеш, ондален, кидым пыштыкта. Мый туге шонем.

Эше вет чӱчӱчын эргыже уло, Арсений, кызыт тунемеш ала-кушто. Сар годым пленыште лийын. Эмлалт лекмекем, кок кечыгут эре вургемжым мушкынам, чуланжым эрыктенам. Оза ӱдыржӧ чый да чуй веле, шем шучко ӱдырамаш, яра ончышт коштеш: «Тидыжым, айдемсӱретым, шӱкшак вынемыш иленек кудалтыман. Ольгаже книжкасе оксажым ваҥет мо? Тудо садак иктыланат ок пу. Эргыжланат, мыланемат, тылатат. Государствылан пуэн кодем, манеш, ӱмыр мучкыжо репресс дене поктылын гынат».

Илыш калык коклаште туге ышталтын да чоҥалтын: сайже, шыҥшальыла кадыргыл, эркын мия, а осалже ныл йолан огыл, а мурысыла кандаш йолан таракан. Тыгай тараканым ойлемат, эреак Чыпа Миклайын, чӱчӱ таҥашын да йолташыжын, аважым шонем, мемнан Анис полкышто, – тудым южгунам Чурки полкат маныт, – сурт еда коштшо йолан телефон ыле. Вавай дек толешат:

– Ик чаркатым гына пу ыле, Сергейватъеҥгай, ик чаркам гына. Илышем мокмыр деч утарен кодет гын, суапше тыланетак лиеш. А мый тугай уверым конденам, тугай уверым! Пален ынет нал мо?

Тӱҥалеш вара «тугайжым». Ик нимо сайже уке тудын куктылмыж гыч: «Осып ватакай тый декет эре коштеш вет, вот, тендан нерген туге луга, туге мыскыла... Кориват пӱйжым шума... Осып Миклаят карга... Милай вате – ик ия... Семон вате, вуйвулчымо ӱдырет, пошкудо коклаште тыге нӧлтыкта...»

Ончет гынже, чылан мемнан эҥертыме улыт, ласка чонан, ару йылман, сай деч молыжым от уж. Пеш келшена чылашт денат. Мо сайже шӱктарышыжлан лиеш гын, чылт ом умыло. Эн ончыч еҥын сайжым ужаш тӧчыман огыл мо...

Йошкар-Ола гыч эмлалт толшо авай куаненат, ӧрынат:

– Чӱчӱ ала-мо лийын. Ондакше чылт изи годсыла порын чучо, сайын вашлие, мончаш пурышна, йошкар аракажым лукто, чонна дене канышна. Вараже койкышто пеш шуко киенам гынат, ик ганат ыш тол.

– Черле тудо, – вавай чактара. – Тышеч олаш юлгыжмыж годым вурсышым: мо шайтанетлан мемнам коден кайынетше? Эҥерӱмбалне изат-шольычлан йӧрен от ул да суртетымат виеш шупшын налыныт гын, меже огына поктыс, шокшо коҥгамбалет уло, иктат ок мешай, мо иятлан олашкыже витынет? Ашнаш налме Наташат деран я Фелицата деран йӱштӧ пулдырешышт каварынет мо? Сибирьыште снегыла погымо оксатым вожгоклашышт чыкен кодынет аман. Мыланна оксатат ок кӱл, тугак ашнена, шкенан тукым улат, мыйын шочмо изамак эшеже. Арсений эргычлан возо латныл тӱжеметшым, тыгай оксалан кӱ пӧртым ышташ лиеш, ушдымо...

– Кузе вашештыш?

– Арсенийым ок йӧрате. Ик гана куклен колтыш, ӱшан пытыш, мане. Манеш, оксам мый Ольгалан гына кодем.

– Кода теве пешак, вучен шинче.

Тылеч вара шукат ыш эрте, увер тольо: Выльып чӱчӱ колен.

Вавай ӱдыржым корныш погкала:

– Мий, Ольга, ужате. Эҥерӱмбал Шале пекеш тукымем пеш палем, ик копекат тыланет ок чӱчалт, ала тойымашкышт миен шуат. Кугу айдеме. Учичыл, поп, револ... револицинер ма, мо ма эше. Ойган ӱмырыштыжӧ йӱштӧ верыште, Турухан ма, мо ма, Сталин дене пырлят шинчырлымаште лийынам, манеш ыле. Марий нерген шуко возен толашыш, кок чумадан тич кагазше уло, ала кондет, так вужгымдыл пытарыме деч. Кай, шортшаш уке, илышашым илен. Кушан тойымыштым кеч палашна кӱлеш. Вес тӱняште мыят вара туддек ик гана унала миен толам. Шуко ганаже тугай пекеш дек коштшашат уке веле...

Кум кече шогыш олаште. Пуалше шинчан тольо. Авамын кумылжо пеш пушкыдо. Пырля илыме годым Лина кокай эре шортара ыле.

Ала-можымат ужым, ала-можымат кольым – тыге тӱҥале тудо. Атышке поген пыштышна, строгый тугай лийын возо дык, чылт рвезеште, мотореште. Поплан ыштымыже арам ыш кай. Марково шӱгарлаш пурымаштак, шола велне, пече деч тораштат огыл. Курымешлан кайыш. Ученый да писатель йолташыже-шамыч шукын миеныт, чеверласен ойлышт: Чавайнын, кок Мухинын, Ахмет Асылбаевын, Валериан Васильевын, миссионер-просвечичыл-шамычын лӱмышт шоктыш. Сергей Журавлев йолташыжат шӱгарвалныже ойгырен ойлыш. Возымыжым илымыж годымак ала-кушко шалатыл шуктен. Очыни, йолташыже-влак налыныт, МарНИИ-шке, госархивышке.

Аван ойлыма гыч мыланем сӱрет шочо.

...Ашныме ӱдыр ял гоч толшо Ольгам келесырын ончал вашлие: вилям шижын, адакат икте курныжла чоҥештен шуын, шоналтыш. Колымет гына лийже, погетым пайлаш ия виса шӱшкылтыт. Мый ашнен толашенам тиде карта, кӱртньӧ пурса, пекеш кереметым. Йӧра, колен утлыш, мыйымат шкеж деч утарыш. Мыланемак веле лийшаш тудын погыжо. Тынар илен, тӱрлӧ вере лӱман еҥ коклаште лӱҥген, нимо жичаже вет сайже уке ыле. Молан Сибирьыштак шӱйын йоген огыл ала?

Ольгаже артистке ма? Ончо, кузе чон лекшашла шортеш. Эмлалт лекмекше кум кече вет вургемжым мушко. Мый йырнем да тӱкен омыл. Ургыш, тумыштыльо. Тунарак чаманет гын, наҥгай ыле Купсолашкет. Такше Выльып кереметын чонышкыжо витарышашым витарышым. Тунамак, ончет гын, сберкассе оксажлан пижшашет-пижшашет! Вараш кодым-ла.

Шем шовычым вуеш пыштымыж дене чурийже ты ӱдырамашын иканаште курныжла кояш тӱҥалеш: нержат колышо Выльып кугызан гаяк кошарге. Саҥгасе кудырым я пога, я луштара. Лач кукшо, еҥым лӱен ончышо чара шинчаже кок могырыш нойыде куржталеш, тевак тушеч ойып тӧрштен лектеш, шонет. Писын кырт-корт тарванылеш, чыла вере шуэш. Кӱлеш еҥым ужын веле шулымыла лиеш, осал гыч порышко тыманмеш савырна, мутшат тунам вӱдла йога: изи годымак ашнаш налше ача лийшыж дене чот келшен иленыт, йӧратеныт. Колашыжат ни Ольга уныкаж дек, ни Арсений эргыж дек каен огыл. Э шол-ла, ик костюмжак веле ыле, чиен возашыже арален. Мыйже, тулык ӱдыр, тӱвыргӧ илышым уждымо, марийлан йӧрдымӧ, эре черлырак улам. Шӱлашем неле ынже лий манын, шкеак тудо лум вочмешке йӱштӧ пулдырышто мален илен. Пеш сӧрваленам да, ок пуро шол, ойлен келыштарен кертат ужат. Манеш, шоҥгын шӱлымыжӧ ару огыл, южым, манеш, ом локтыл, черле улат – чамана ыле. Эре вет тувыр-йолашыжым эрыктен иленам, кочкашыжат сай деч сайым нумалынам. Мыйым ашнаш налмыжлан вес тӱняште Юмылан тауштен каласкален шога – таче мый тудым омеш тыге ужынам. Шкеже, уна, пӧртӧнчылнак ласкаж дене пытартыш пӧртешыже шуйнен возын гынат. Колем гынат, пӧртышкет ит пурто, ала ӱпшаш тӱҥалам да монь, манын ыле. Пӧртыштыжӧ шокшак, вашке локтылалтеш. Юалгыште тудлан пеш сай.

Орланашыже, чынак, чот орланыш Выльыпын ашныме ӱдыржӧ. Эреак вет тыге шонен чытамсырлане: тынар кочкаш ом пукшо, шокшыш малаш ом пурто, вургемжым ом муш гынат, молан алят колен ок кертше, ну?! Пий чытымым чытас. Эре иктымак вучо: таче каварен але уке? Йӱштыжӧ сайынак перен ала-мо да... Уке вет, йӱштыжат ала-могай кундымо толеш. Ӱмаште декабрь вӱдшоран ыле. Тулуп дене леведалт возын, клатыште малашыже тазалыкым пеҥгыдемдыме курортак лие чылт. Умылас тудо: самырык ӱдырамаш улам, кудо-кунамже врач ойлымо семын пӧръеҥ денат шер теммеш кӱртлыман, мешаяш ок лий.

Але таум ыштыже! Ольгам вашлийме годымак, чемоданым погыктен, Купсолашкыже поктен шым лук, чаманышым: документше пырля каен колтат, сберкассысе оксажым мыланем возен кодышашыже йомеш, вара чонжо дене чот ойгыраш тӱҥалеш: «Ашныме ӱдыремлан пуэн шым шукто!..» Кызыт, уна, нимом шонышашет уке, шуйнен возынат. У-у, колен кертыч, тау. Азырен налже чонетым. Кок ий сберкнижкат воктен орланышым. Тунар окса модыш огыл. Нотариус дек намийышым первыйже. Кидетым шыч пыште. Толмек, кум кече мӧҥгышкем шым тошкалтаре: изишак ушет пурыжо! Шонен муын вет пий будкышто ныл йоланым ӧндал малаш. Ырыктас. Ӱмбакет покшым возын ыле. Сырен ом мошто шол, пеш лушкыдо, чаманыше улам. Чумал луктын шу улмаш кереметым! Пушкыдылыкем дене шонемыс: ала ушыжо пура да шке кумылынак завещаньым сералта – «шке кучылт моштен ом ул гын, ашнымемлан кодшо».

Кондышым участковыйым, йӱктышым: тиде кугызам оксаж деч куштылемдаш полшо, уке гын сайын мален ок керт! Ручкам кидышкет кучыктена, икмыняр мутым веле вет серыманже, нелат огыл. Шинчажым туврашыш веле виктара. Вуетым виешак кагазыш савыраш верештеш, шкеже кычкырет гынат, – осалет огеш пу. Таклан огыл Шернурышто бачышка лийынат. Бачышкам ияже чотрак орола тудо.

– Конды-ян, аракам, – кычкыра офицер, пеш сырен да. Тидын шоҥыш кок йӱд мыйым кандарыде орландарыш. Тыгай поро пашам ыштынет гын, капет дене тӱлыде от керт, ӱдырамашын тетла мо эше уло?

Манам, арака вет тыгай шоҥгын тазалыкшым пеҥгыдемден ок керт, так гына локтылмо лиеш аракаже! Ашныме иям, тыйым, Саликам ышташ вереште. Лучо шке йӱашет!... Лывыжгышыч. Ручкам кучашат виет ыш код. Свечылым тарлен, кагазым шканемак ышташ вереште. Тыгайжым нотариус ыш нал, титаклаш веле пиже. Мый – сӧрвалаш: «Тыланетат чӱчалтарем ыльыс...» Чишкам! Эрлашым Выльып куржын! Пыкше верештна. Кӱсеныштыже руалтышым гын, кагаз: «Завещаю все свои денежные сбережения в сумме четырнадцати тысяч рублей советскому государству». Арсений эргычше тыйым мый дечемат чот йӧратас, молан тудлан кодаш огыл? Поген опташ шке пенсиетак ситыш, тидыже пеш сай. Кумытетше, шымытетше, нылнетше нерген шонышашем ок лий, уто роскотым шкежат пеш от йӧрате ыле. Теве тояш наҥгаена да... Шкендынак шылтен шындыме ик кленчатым верештынам, тудым чӱчыктена. Тидыжат уто чай. Поп лийынат мыйын изием годым. Садак иканаште райыш налыт. Еҥым йӱктен, уто языкым веле ыштет.

Суд дене пайлаш тӧченыт вараже ашныме ӱдыр ден Арсений эргыже. Нунылан Сайн эргын надырже чӱчалте гын, уке гын?

Арсений... Визымше классыш коштмем годым эргыже тольо, чӱчӱнан тул гай писе марий, но марла моштыдымо. Ачаж гаяк кужурак сӧрале шӱргывылышан, кугу капан. Шӱштӱштыштыжӧ – компас, йолыштыжо – мыняр ошкылым кечыгут ыштымым ончыктышо шагомер, кидыштыже – кугу шагат. Чиемже – кугыжан эргын. Пакча гоч Эҥерӱмбал Шальыш корно деч посна ужатышым. Йошкарсер курыкым вошт куржын кӱзыш. Тушто ме вавай дене кум кутышын канена ыле, палыме памашнат уло. Ожо гай патыр еҥ! Йошкар-Олаште Лесопильный институтым пытарен, маныт ыле кугурак-шамыч мыскара йӧре. Тиде кызыт технический университет. Чодыразе лийын. «Эн кугу чодыран велыш», Сочи олаш, пашаш лакемын.

Йошкар-Олашке толеш тудо кокымшо гана мыйын книга издательствыште редактор годым. Кугу сарыште лийын да пленыш верештын, чот индыралтын, сопротивлений группышто шоген – рӱдӧ Моско журналыште тудын нерген статья уло, ончыктыш.

Первый гана ужеш улмаш – ачажын шӱгаржым палдарышым. Тиде гана толмыж дене ӱмбалныже памятникым ыштыктен шогалтыш, содык, ачам пагалыме кумылжо тарванен, тау. Чыла тидым тый, йолташем, Сайн эрге Сайгелдын мландӱмбалне кузе орланен коштмыжым изиш варашрак лудат.

Мыят шкенан родо толмылан кузе гын куанен омыл, юарлем!

– Тау, Юра, тый дечет поснаже верым омат му ыле, – манеш. – Сочишке канаш тиде кеҥежым пелашет дене пырля вучена, – адресым пуыш.

Тольо кеҥеж. Йошкар-Ола гыч Сочиш каяш погынышна. Лӱмынак тиде жаплан канышым сӧрвален нална. Эрла корныш лекшашна годым, кастеныже, Арсений деч телеграмме: «Принять не можем, гости понаехали». Лывыжгышна.

Марпа вавай ойлымо Эҥерӱмбал Шале-кӱртньӧ пурсан вӱржӧ Сочиштат модеш улмаш. Мый чо-от умылышым, молан Выльып чӱчӱ пиалдыме илышым илен. Да ик тиде факт гычат огыл, тиде так – тьфу гына. Шернурышто шочын-кушшо поэт Алексей Январев-Чатлама Сайн эргым пеш сайын пален. Чынакак, калыклан мо кертмыж дене эре полшышо поп лийын, манеш ыле. Тудын эргыже, комсомолыш ушнен, калык ончылан шке ачаж деч шке отказатла. Сар тӱҥалешат, танк командир лиеш, танкеш йӱлен кола. Юмо наказатла: «Сумел отречься – успел обжечься. Око за око, зуб за зуб!»

Алексей Никофорович Никифоровын «Александрийский централ» чурма мурыжо да «Когда б имел златые горы» дене шукертак чапландарыме Ленинсолаштыже, ну, ме манына вес семын – Тулвондо почиҥгаштыже, таче кечывал деч ончыч ик пӧртеш... А кӧн пӧртешыже, шонеда? Кугу атеист да политик, туныктышо саде Алексей Никифоровичын шке пӧртыштыжак! – историйлан парадокс огыл мо тиде?! – поп чочай, Чорек Эчей, Кушак Юрикым да пеленже Галя чӱчӱватыжым тынеш пурта. Калык деч шолып.

Кугу подым пӧрт покшелан шынденыт. Кудеш ырыктен, Элексейватъеҥгай леве вӱдым темен шынден, мо кӱлешым кондеден пуэда. Улдышмут-шамычым ушеш кужун лудын, яндар ош чуриян, ломовой гай таза капан, лопка вачан чӱчӱватым кошкен пытыше чара, кукшо кидше дене вуйжо гыч кучен, Чорек Эчей вӱдыш шурале. Ӱпшӧ шеме да кужу мемнан суртым кучаш пӱралтше Кугу Шале ӱдырамашын. Вӱдым пӱргал колтен, ынде тудо нӧрышӧ портыш гай лийше ӱпшӧ дене толаша пешак, кукшемдынеже. Но тидым ышташ огыт пу. Пӱргалашат ок йӧрӧ, кажне чӱчалтышыже ынде святой вӱдыш савырнен, ойлат. Товаҥдылеш. Ынде пел кече шерман.

Ушышкем толеш Никандр Лекайнын «Пытартыш тынеш пуртымаш» ойлымашыже. Мыят саде историйыш логальым, коеш. Юмо деч посна илаш ок лий, манеш вавай. Шкежат да аваят тыш толыныт, тергат. Мыйжым огыт шотло, нӧргӧ икшывым, бултӱк-шывырдӱк керальыч пел капем марте саде подышко. Пытартыш тынеш пуртымашет, кугу Лекайн чӱчӱ, Кораксола велнет огыл, Купсолан Тулвондешыже лие. Тулеч вара тыгай йӱла эртымым ялыштем ом пале.

...Еҥ Колымаш Эҥерыште, Вончо корем велне тудыжо, шуко снеге, мӧр шочеш. Нымыштым руалыт, пӱкшым погат.

Кеҥеж. Сӧрле кечывал. Чорек Эчей чочой пӱкшым погаш пеш йӧрата. Кочкынжо огеш керт, пӱйжӧ таза кодын огыл – мемнан дене пырля тунемше Борька уныкажлан наҥгая. Леве мардеж нойышо капшым юалтара.

Пундыш вуйыш шинчеш. Туп шеҥгелныже чонан ала-мо улыла чучо. Савырнен ончале. Ӧрӧ. Нимат ок кой утсите. Ик еҥат. Кынелын, эше исак гына коштедыш. Пылыш рожышко казаварням шурале, пӧрдыктыл нале. Начар колаш тӱҥалын.

«Шоҥгемалтеш» шоналтен, яклака ӱмбалан саде пундыш вак шичнеже веле ыле, ындыже шеҥгелне ала-мо улымак шӱй коваштыж дене йӱштын шиже. Тиде ганат савырнен ончалаш ыш тошт.

– Не повернулся, и правильно сделал, – рушла пелештыш йӱк шеҥгелныже. Кочан коваште вуй гыч йол марте кушкедленак волыш дыр, чытырналте. Да умбакыже кольо: – «Ныне отпущаеми тя, батюшко Алексий, к Господнему престолу».

«Мый тидланат нимом шым вашеште, – ойлен пошкудышто Чорек Эчей мо тудын дене лиймым. – Мыйынат жапем толын шуын! А мом вашештет? Тений чеверласаш каласышт. Кӱшыч тыгай вот приказ тольо».

Ялыште тиде колмыжо вашке шарлен кайыш.

Ик гана веле огыл, Борька уныкажым кычалын, тиде чочой дек изи йытыра пӧртышкыжӧ пуреденам. Малаш – изи лук, а юмоҥа-влаклан тичмаш пӧрткӧргӧ. Лампадыште эреак тул пырче коеш. Ладан, шыште сорта йӱлымӧ там. Ӱмыр мучкыжо черке дене кылым кучен, туштак пашам ыштышылан шотлалтын. Купсола ала-молан Купъял огыл, сола маналтын. Сола гын, тыгеже тыште черке лийман ыльыс. Тугеже, чочойын суртшо тудым алмаштен? Ласка тугай шкеже, пондашыже марийын гаяк ярпак каза пондаш. Кидше пеш пушкыдо, мамык гай. Вуйышкет копажым пышта да лыве шулдыр ниялтымыла чучеш. Книгаже пеш шуко, шыште тӱсан, ожсек лапайыме пеҥгыде коман-шамыч. Мемнан пӧртна воктенак ӱлыкыла Огавий вавай дек йӱдым ия дене йомын коштшо Алексей Никифорович Азъял коремла велым тудын дек первый пуренат, пошкудо поро вавайна колен колтыш. Поп чочой ял мучашке воштак шӱгарлашке ӱдырамаш-влакым вуйлатен, мурен кайыш. Йӧратенак, лӱдына ыле туддеч, Николай Торой кугыжа дечак кодшо кугызай! Чылт шкевуяк, кугыжаныш да черке полшыдегеч, Купсола гыч кем йола куштылгын лектеш да границе-чекым да монь ала-кузе вончен, Иерусалимыш Голгофа курыкыш миен шуэш... Кузе лийыным йодаш иктынат ушыш пурен огыл ала-мо.

Чочойын ойлымыж семынак лийын. Чеверласеныт тудын денат. Суртшо-погыжо да шӱдӧ дене юмоҥаже, книга ораже куш лийыч – Тоня ӱдыржӧ пала дыр да, миен от йод вет. Но мый декем тудат поро ыле садак. Кол кучаш шӧрӧкаже кодынат, эреак мыланем пуэн колта ыле. Пала: мый яра ом ыште. Шӧрӧка пай эреак эн чока лийман, вес гана эше кучаш шонет гын.

Айдемын эн осал тушманже – Нужналык. Тудо вес тӱнясе Азырен гаяк виян, тӱрлӧ сынан, урылтыш гай ондалчыкан. Шкенан коклаште ялыште кӧм от уж, чылаштын шке ойгышт уло. Нужнам чытен кертдымыже уланраклан ужалалтеш, чонжо ондалалт кодеш да шортеш вара. Йӱыт, кредалыт, вате-марий ойырлат, ӱдыр ден каче ушнен огыт керт, пӱрымашышт локтылалтеш.

Мыят кевытыште мо келша – онченак темын, вуйым сакен лектам. Шергат огыл да, тунаржат кӱсеныште уке. Кресаньыкын эреак вургем, налог, логар, пу... Чара пасушто ял дене илышылан нужнаже кугурак. Мемнан илыш – лыжгайыше мешак: ик рожым тумыштен гына шуктет, весе почылт шинчеш.

Шукыжак ыш кӱл мыланем йоча гыч качымарий марте шумаште. Улыжат ныл ӱзгар...

Морко села. Тунам эше села веле. Шыже могырыш тайныше яндар каваште ош пыл-шамыч мамык пуш гай ийыт. Кевытыште эн кӱшыл пӧлкаште мыланем эреак ик книга шыргыжеш. Ӱмаштат туштак шога ыле тудо. Иван Тургенев. «Охотникын запискыже». Пушкыдо комыштыжо сонарзе пычалым кучен да кана. Марла книга!

– Авай, айда тидым налына!

Ош коленкор тувырешыже ӱлан лопка йошкар ленчешкам кучымо, кӱшныжӧ шуко тарай тӱран пеледыш ора... Аваемлан пешак келша тиде. Йошкар шовычым кумыкла пидын. Тошкалтыште тыгыде оксажым шотлен шога. Пеш сылне тат. Тудын семынак ошым чийышыже уремыште шуко-шуко ӱдырамаш, ӱдыр, кокай-шамыч коштедат, южышт кечшудым сӱвызат, пӱкшым шолткат. Морко пазарыш наледаш, ончышташ каят. Куван кечын шӱшмӱйжӧ кава гыч кече лийын ончалеш.

– Ок сите-ла, эргым, – манеш, кугун шӱлалта. – Теве корзинкаште мунына уло, ужален ситарена. Мыят лудам ыле тыгайжым. Марла луктын моштенытыс, ончо тый. «Рудин» ден «Накануне» лӱманым лудынат мо? Выльып чӱчӱэт ӱмыржӧ мучко эре тудым лудо. Эше весат йӧратымыже ыле тудын: «Салават Юлаев».

Купсоланан кӱшыл полкыштыжо илыше, ватыж деч посна кодшо, ынде шкенжым илалше качымарийла кучышо Лаймыр Вачийым пошкудым, ужына. Шем костюман, шемалге кужу чуриян, шем ӧрышан, шем ботинкан – чыла шеме да ӧрын ончем – кужу йолжо дене мемнам Энсул ер воктен оҥа тротуареш поктен шуо, авам кидпӱан гыч вучыдымын нале. Чонемлан юрик чучо.

– Ольганаже, Ольганаже мемнан таче кузе сӧралын тӱзланен лектын! – кыдалже гычак пурла шем кидше дене ӧндалеш. Мыланем ынде кок гана иканаште юрик да юрик чучын колта. Такше паленак шогем: чумыраш, ладыра кап-кылан аваем йыр пӧръеҥ-шамыч эреак пижыт, маскарам ыштат, мыланем марлан лек ыле, малдат. Тидат, уна, шӱраҥыштеш аман?! Неужто тидат тыгак темлаш пижеш? Теве!..

– Ольга, лек-ян мыланем лучо.

Кенета пудешт каем:

– Тыйын мӱшкыран ӱдырет уло! Тудыжым куш чыкет?

Ылыж кайыш. Вара иже мыскараш савыраш тӧчыш. Ыш лек мыскараже тольык. Да тыге-туге вашке ойырлыш. Авамже:

– О, чаплын пӱшкыл пуышыч! Кузе палет мӱшкыран ӱдыржӧ улмым? Нимом вашештен ыш мошто. Йылметшым изиш кучем ыле. Тыгай кере от ул ыльыс. Мо толын перныш? Чынакак, ик ӱдырым мӱшкыраҥден Шем Вачий. Тудымак налже ыле. Ойганас уке гын пешак. Кайышна пазарышке, кугу аралышем. Йӧра, пеш йӧра тыге аватым арален моштет гын.

Аралыме ок кӱл улмаш. Ыштыже ыле кеч-кӧн дене шольым але шӱжарым. Ох, нуным йӧраташ тӱҥалам ыле-е!

Вавайын колтымо коло муным пазарыште мемнан деч тавален налын пытарышт. Мемнан чывынаже вес тӱрлӧ, кугу муным мунчат.

Пӧртылтышым мый книга кевытыш, йолын Морко гыч латик-латкок меҥгым ошкылаш тарванымына годым. Корно мучко сӧрале да тынар вучымо книгам ӱпшыч кайышым: «М-м, кузе тамлын ӱпшалтеш, авай. На, тыят ӱпшыч ончо. Молан тудын тыгай тамле пушыжо? Кок ий кӱшыл полкыштак тарваныде шоген гынат... Сӱретше-е! Тиде Тургенев шкежак, вет?»

Метрий Эчук Санюкын трофей-фотоаппаратше мемнан кидыш ок перне, тетла шонышашат уке ала-мо. Волой ден Толий изашт пычкемыште почаҥыт, картычкым ора луктедат. Йол йымачышт да воктечышт мемнам, когыньнам, куштырала ӱштыл шуат, пеш от мошто гын. Тек вара шӧрӧка поч дене кол кучаш нюккет.

Кудымшо классым сайын тунем лекмемлан Моркыштак авам «Смена» лӱман фотоаппаратым налын пуыш. Мынярымше каваш кӱзен кайышым гын тунам?! Санюкмытын кассетыште ик кугу пленко кия гын, мыйын ынде иканаште 36. Эше увеличитель, тӱрлӧ реактив, йошкар понар, «25 уроков фотографии» кӱжгӧ книга, тыгыде ӱзгар-шамыч да объектив.

Кумшо сатуэмже – йоча годсо эн куанле йыҥгыран тальянке. Тунемым мый тудым сайынак.

Сайн эрге чӱчӱ колымо тураште авамын шинчаже плокаште. Пашам пыкше кычал муо: Морко военкомат шеҥгелне чывиге лукмо инкубатор станцийыште оператор. Тиде – кужу кутышан ик пачашан пу пӧрт. Пырдыж велне пурла могырышто кӱртньӧ омсан кум секций. Кажне омсаште янда изи окна уло. Кӧргыштыжӧ шуко шӱдӧ муным шаралтен оптымо. Йырым-йыр да тӱжвалнат мыняр электролампе йӱла! Ужар шаршудо семын лектыт муно гыч чывиге тӱшка. Муно шӱмым кӧргӧ гыч чӱҥгаш тӱҥалмышт гычак, ош тӱняш вончымыштым шке шинчам денак ужам ынде. Ух, начар-шамыч... Омсам почман огыл, палем, кылмен кертыт. Изи окнаш кержалтам. «Ит ончо тынар, шинча возеш!» – авам ӱстел дек наҥгая. Моло еҥын шинча вочмышт денак ала-мо пеш шукын колен возыныт я алят колаш тӧчен кият. «Илышыракшым чыве йымак огыда колто мо?» – йодам. Пеш чаманенам. «Тыште чыве прочат уке, электричестве пӱкта. Чыве шулдыр йымалне мунылан кузе шокшо, тугаяк температурым кучена», – выж-ж, у-у-у шоктен шинчымаште ойла, вентилятор-шамыч тыге мутланат улмаш. Могае авамже ушан. Оператор! Йӧра эше мыйым ыштен, – кугешнем, миен-миен, шӱйжым ӧндалам. Тудат ӱпем туржын налеш, воктекше шында.

– Тӱжем дене муным теве тиде воронка гоч виян лампе ваштареш ончен-терген налына, – манеш. – Чу, шӱем корштарет. Мо пеш йӧратыше лийын толынат таче? Иктаж вес куанет уло мо эше?

– Куанем эреак уло, авый. Тиде – тый, тый, тый! Эреак тый!

Воронка мучаш гыч волгенче гай лампе ваштареш чыве муным ончем. Ой, чынак, муно кӧргӧ коеш! Первый гана тыге раш ужамыс, кай-кай-кай...

– Рӱдыжӧ тудын могай улма-аш!

– Тидым инкубаторыш пышташ йӧра. А весыжым ончал-ян, рӱдӧ олмеш вудака гына. Тушеч чывиге ок лек. Кочкаш гына.

Шкежат, толмемлан куанен, теве адакат ӱпем кузе туржылда. Тыгай ласкам ужмаш уке да чылт воктенже кайыкигыла чучам. Шыма да поро мыйын аваем. Тудо ок шоч гын, мыят ом лий улмаш. Айдеме тукым вет шинчыр оҥго-шамычынла шӱяшлашт толмышт гаяк, шонем. Почовий ӱдыр Посанурышто шочман, тудо вара Эҥерӱмбак марлан кайыман, Марпа ӱдырым ыштыман, саде ӱдыр Купсолаш Сергейлан марлан толман, шке черетешыже Ольгам ыштыман, Ольгаже – мыйым. Усола Йывуклан ок лек улмаш гын, вес вере вес каче лийман гын? Шоналташат лӱдыкшӧ веле! Шоно ынде, лӱд ынде: мый тӱвыт ом лий улмаш мо?

Йодамак!

– Ачайым от вашлий да вес пӧръеҥ дене эрге икшывымак ыштет гын, тунамат мыяк шочам улмаш мо?

– Уке-е-е! Йӧршын вестӱрлӧ, вес лӱман, вес чонан, вес капан шочеш ыле, – утыр шокшын ӧндалеш мыйым.

– Йӧра эше ачийжым муына-ат! – куаненам. – Сандене мыяк вот улам. Кушак Юрик, вот, лач тыгай, могайже тыйым кызыт ӧндалаш мия.

– Айда вара... Кушак от ул тый. Каля Вачий Йывук эрге, вот кӧ. Сита, аҥыртарен пытарышыч. Муно теҥызыште улына гын, казна мунымак пукшашем перна вет тыйым. Шуженат вет?

– Ялыште кӧ шужыде илаже?

– Таче шкет кодынам, вольна. Салмашке мынярым тӱчена? Таче мый тыйын пеш поян ават улам. Тевысак салма, электроплитка, нӧшмӱй. Мыняр муным кочкын кертат, кузела чучеш?

– Мӧҥгыштӧ вавай деч эн шукыжо кумыт логалеш гын, тыште иктаж лужым ом керт мо, шонет...

Ош шовыран врач гай авам, ӱстембак поян салма толмек, Юмылан каласен, ыреслен таушта.

Мыйже манам:

– Тыгай куатле электричество коклаш Юмыжо толаш лӱдеш дыр?

– Кеч-куштат пеленнак. Ит кудалте мемнам, тӱня кугу Юмо. Полшен шогыметлан тау, – шинчаж дене омсам, окнам эскерен ойла. Кугыеҥ-шамыч, эсогыл Осып ваваят, эре-эре, весе ынже уж манын, йышт юмылтат. Шоҥгылан нимо деч лӱдаш гынат... Ойсим чӱчӱ дене пырля Кесемлак школышто туныктышо Зинаида Ивановнам пашаж гыч тидлан кӧрак луктын колтеныт – ешыштына увер гыч палем. Мыят модо погаш мийыме годым ужынам: шемалге да икмарда, вичкыж тугай, поро ӱдырамаш ыле, иктаж кумло вич ияшрак. Ронош ӱжыктеныт, Юмо деч ойырлаш шӱденыт. Пашаеҥже тале улмаш ала-мо, вес школышкат таваленыт. Пеҥгыде улмаш. Шонымыжым вашталтен огыл. Школ гыч луктын шуэныт вара.

Теммешкак тамле салмамуно лие шӧр дене, йылмет нелат. Илыш вашталтешак ала-мо.

– Чорек Эчей Тонян Борькаже пиалан, – манам. – Тудын аваже да Райка аке дене Кожлаерыште пырля тунемын улыда вет.

– Ик кечылан кугурак улат гынат, Борька пеш вашке илышлан шуо, – авам совлажым эрыкта. – Тый первый майыште шочыч, а тудо – кокымшышто. 1940 ий. Эре изи йочак улат. А тиде сай веле пушо. Пӧръеҥ-влак коклаште кевытыште ик стакан ошым нӧлталмыжым ужым да коваштемлан дыр-дыр-дыр чучын волыш. Ужарге улыда але, чывиге-шамыч, садак. Мыйым тыгай ойгыш ит пурто, мотри! Борькан кеч пуртымо ачаже уло. Тек тудо илышлан вашке шужо, тек. Юмо садыгак йочам чотрак йӧрата. Изи чонетым арака дене ит шемемдыл. Юмынажат кудалта гын, илаш вара пытыш.

– Борька Песатторойыш Мачвей Ваня родышт дек кӱтӱ кӱташ каен, – кӧранен шуйдарем. – Ӱмаштат кӱтен. Тенийже велосипедым налам, мане. Мыят пеш кӱтем ыле да... Эх, тошкымо ораван лияшет! Чӱчӱн дене тунемынамат, коштынат моштем. Юшт кудал колтет школ пакчаш дежуритлаш, юшт – Усола вавай дек шоган кочкаш, юшт – тый декет инкубаторыш муно кочкаш... Морко кевытыште шийын йӱлышӧ велосипед шинчаштем коеш. Акшымат палем: шӱдӧ муно да кандашлу куд теҥгеат витле ыр. Возенак сакыме.

Чӱчӱн йолорважым йодде налмылан – кеч-кунар йод, вуетым кӱ пелен кыре, садак ок пу! – мо ужшашым чыла ужым. Кырен налже ыле кеч ик гана лу тодыштмешке. Но кажне кечын шинчаошыжым, кере дечат кере кӱчык шомакшым чыташ, шем клатыш мыйым, сурален, петырен кийыктымыжым, тӱрлӧ важмалдык дене пучыштарымыжым, йӧрдымыш луктын, кутырашат чарнымыжым туркаш, тыгай мыйын азапем гоч авайым тӱрлӧ семын ишымым ужаш-колаш... Чӱчӱвате тугак ок шотло, еҥын еш гыч толшыс тудо... Ваваят ойла: пирым кеч-кунар пукшо, садак пире лиймым ок чарне. Коракым чиялтет гынат, кораклыкше ок пыте. Коркаж дене пуа да вурдыж дене шелеш вуйгоҥгыратым. Мыланемат, манеш, кок теҥгылыште шинчаш сай огыл да, шке эргымыс, шке шешкымыс. Нунымат умылыде ок лий, тендамат чаманаш тӧчем.

Мыланем такше, эреак колхоз пашам имне дене ыштен коштам да, чӱчӱвате тунарак керыжак огыл, шонем. Южгунам араленат налеш. Ӱдырамаш тӱня, тиде проч вестӱрлӧ тӱня. Нунын коклаште мо ышталтеш, чӱчӱ ден ме огына пале, нимо, нигӧ деч лӱдын-вожыл шогыдымо тул гай чӱчӱватым шкенан ваваяк веле, кунам шона, тунам шортарен кертеш. Вурсаш да мыскылаш, совым арам тӱйыдегеч, кугу мут деч посна – тудын деч тале ялыштат уке. Так каласен шында, кеч воштыл, кеч шорт. Колярожыш пурен шылат гын, сайрак. Тудын дене келшыде, от утло-ла! Чӱчӱватылан тиде кынетуле капыште сеҥаш лийдыме тул йӱла. Йол йымачетак кынелта, чылт уке гыч туге ӱмбакет савыралеш, шкендым шке йырнен шонаш тӱҥалат. Пӧрткайык гай тыгыде мутшак кенеташте пӱркытыш савырнат, вара курныжла ӱмбакет кержалтыт, чонетымак чӱҥгал луктыт – ончо, могай тран, весым чаманен моштыдымо, пакыз чон. Чӱчӱжӧ изинекак пален шога да, ваштареш каяш лӱдеш, вуяваш огеш пиж. Да ынде ватыжат шижын налын чай.

Икмыняр кече гыч авай мӧҥгыш тольо. Кумло мучела вӱдым Лаймыр таве гыч нумална. Тушеч, мыняр гана тӧченам, тынар палыме ик кӱртньӧ ӱзгарат, чӱчӱватын ший оксажат лектын огыл. Гранат запалжым ончалаш ыле, рӱдаҥын але уке? Той гын, тугак кият дыр.

– Оксанаже ситенат шуэш. А шӱдӧ муныжым инкубатор гыч налына, – шып ойла авам. – Озамлан каласышым: пуа. Кумлыжым пашадарем кӱшеш, а молыжо тугак.

– Усола вавай шукертак изи мотоциклым налын пуаш сӧрен ыле. Тольык пуртымо Семен Федорович веҥыже, Лизук ӱдыржӧ деч лӱдеш ала-мо.

– Толшемла пурен лектым. Юрикемын чонжым арам йӱлалтарем, мане, сӧрымем дене.

– Тудо садак велосипед налашнат ок пу, ом ӱшане.

– Уныкам толмыжым проч чарнен, ужмемат пеш шуэш, ойло, толжак ыле, вуйым шиеш. Теве мо лийын каен улмаш тендан коклаште. Садак йӧратас, садыгак шкенан. «Мый тыланет, тый – мылам» – тыге модаш ок йӧрӧ. Шӱвал шынде, ала Юмыжак тылат мотоциклым ынеж налыкте, корнеш керылт колымет деч арала. А тый – пу да пу, кузе от вожыл? Усола ваваетше шкежат шкенжын огыл. Лизук акам эн чот йӧратем – тӱет. Нимат от пале, а ӧпкем кучет, изи аҥыра семын. Ныл уныкажым ончен толаша, Волойым, Алям, Валерийым, Надям, а шкенжым кочкашат пырля огыт шынде: «Авай, тыйын шӱвылет монь каен колта, Семонемын шинчашкыже логалат тыге-туге ялысыла ыштен колтымет дене. Чыталте лучо, мемнан темын лекмеш ӱстелтӧрыш ит шич». Ӱстембал мучко кышкен-амыртыл кодымо луыштым пытартыш пӱйжӧ дене нюмыштылеш вара... Чонетлан ок чуч мо, шонет? Ойсим чӱчӱэт сайрак. Шонен, таҥастарен ончет гын, верне вет? Тый шинчатым кугунрак почын ончал, ушет дене кугунрак коштал нал.

– Мыйынат чонышкем шуэш-ла. Ынде умылышым. Кугыеҥ-шамычынат илышышт тугаяк йӧрдымӧ ала-мо. Семон Федорычше Усола школышто туныкта да, мыйым, тунемаш коштдымым, пеленже наҥгая ыле эше. Одеколонак ӱпшалтше костюман, галстукан, кугу капан чапле айдеме. «Ч» ден «У» буквалам возаш туныктыш. Ӱлыл кадырышт нунын тупела ончышаш улыт улмаш, а мый эре ик велышке савыраш тыршенам. Классыште тунам мыйым пеш койдарен воштылыныт. Ачамат тиде школыштак тунемын улмаш эше...

– Ынде тудо Шордӱрыштӧ туныкта, Каврий чӱчӱмытын илымаште. Тушто эше тыйын ачат дечак вес ӱдыр деч шочшо Розук акат ила. Семонжо тушто ала-кӧм весым муын да йӧраташ тӱҥалын манын, Лизук акат пеш ӧпкела. Тыят мӧрым погенат вет? Усола деч пурла кидыште Курыкӱмбал ял уло. А ӱлныжӧ, кугу корем пундаште, Курыкйымал. Ме ачат дене мӧрым саде кугу курыкышто ведра дене погена ыле. Мӧржӧ-ӧ-ӧ-ӧ!

– Меат вавай дене шуко поген улына!

Шуко-шуко тыге тӱрлыжымат ойлена, эмратылына икте-весынам. Изи годым авам эре ӧрдыжтӧ туныктен кошто, шагал ужынна. Ах, могай сӧрале авамже.

– А тый иктаж гана изи ӱдыр лийынат мо?

– Лийде... Ачамын ачаже, Сергей кочатын Япык ачаже, Кожлаер гыч Ӱярня пайремым йӱын толешат, мыйым кычкыралеш: «Ньоньоем, йолем рудо. Эн йӧратымем улат, Олюк. Тазым кондо ынде, леве вӱд денак муш. Ой, кузе ласка лие йолемланже. Иисус Христос шкежат йолташ-шамычын йолыштым мушкын... Линамже, тудо, пуштын пыштет гынат, ок муш. А тый тугай от ул, Юмын ӱдыр гай шыма улат. Ынде мый тыланет Миклай кугыжан ший теҥгежым пуэм». Вавает самырыкше годым витле ныл кугу сӱаныште лоҥын. Латкандаше деч шагал огыл орваш кычкыман улмаш чапле ожо-шамычым тугайышкыже. Тугай илышым ынде мыланемат, тыланетат ужаш пӱралтын огыл. Мыланем Япык кочатын кучыктымо ший теҥгеже тунам вет пеш кугу акан, ушет кая!.. Мом гына налаш ок лий. Сондыкышто ваваетын сӱан шийжым ужынат вет, эре тудлан пуэн шогем ыле.

1916 ийын 16 июньышто шочынам гын, революцийже кунам лийын... Варажат эше Ленинетым колалтын огыл. Колхозшо кумлымшо ийлаште веле тарванен гын...

Йолорватым налына, ит ойгыро. Ойсимыным шӱдыркален коштметым ончен, чонемже шӱч гай шемемын. Ит тӱкӧ ыле тудыным ниможымат. Тыйже армий гыч кондымо кидшагатшымат локтыльыч эсогыл.

– Пеш кылтка да, мо тушто чонан шинча манын, Кугу Ший Кол пӱя воктен йоча коклаште почна. Э, мый тидлан верч шем клатыштына тӱкылалт киенам, шагатшым суленам...

– Армийыштет каньылырак лиеш. Тушто йоҥылыш пашам ыштылшылан решоткан пӧртышт уло, тушко петырат. Ынде палет, мо тиде тыгай, – воштылеш. – Тугайышке верешташ вара от вашке.

Чорек Эчей Тонян Куклин Борькаже Песатторойышто кӱтӱм кӱтен, оксам ыштен, тошкымо оравам налын кондыш. Пашадар! Кузе йоҥгалтешыже тудо... Могай тиде дар – велосипед! Ялыште сай вашталтыш лийын шога. Муным кондыдегыч ужаленыт нунылан кевытыште.

Каврий Толий кузе серен коден, Олыкъялым, Купсолам, Кугу Шальым, Маршан почиҥгам, Кӱчкеҥер-Кршпайым, Эҥерӱмбал Шальым, Кугорнӱмбал Шальым чумырен, «Спартак» гай изи колхозлам пытарен, Купсола школ чоҥымо деч варарак «Родина» колхозыш савыреныт. Эсогыл Толийын темлыме лӱмымак, «Родинам», пуэныт. Тиде лӱм изи чоннам чот ырыктен. Туддеч сайже мо уло гын?

Тридцатитысячник семын кугу завод гыч Михаил Панкратович Трушкиным конден, вуйлаташ шогалтеныт. Кӱжгӧ, ладыра капан, лопка чуриян, весела да тунамак кере шинчан руш. Банкыште тудлан пеш кугу ссудым пуэныт. Марийлан гын ик теҥгеат ок чӱчалт ыле, ойлат. Кок кугу бригадыш плотник-шамычым чумырен, идымет, вӱтат, тӱрлӧ пунктет чоҥалте, шуко трактор тольо, автомашина, эсогыл ДТ-54 мотор дене ыштыше электростанций Кугу Шале ферме воктен шочо. Монтермыт шукын коштыч. Михаил Исаковскийын мурысыла, электромеҥге-шамыч чыла ял мучко ошкыл колтышт. Йочалан куанаш кугу, тымарте уждымо паша. Тукым вашталтеш! Радио кутыра. Айдеме пӱрымашыжым шке чоҥа, очыни. Трушкин гай тале лийман! Шкем чот йӧратыше еҥ пиалан лиеш ала-мо. Мыняр жаплан гын? Чылан тудым колыштшаш улыт, а тудо – командир.

Борька монтер-шамыч дек ушенен да шукертак меҥге шогалтымаштет лийын. Ынде кӱртньӧ йолжым тошкымо орава рамеш пижыкта, воштыр оҥгылам ырес-тореш пулемет лентыла чия, мемнан гайым огешат ончал, кумык саҥга.

– Ик изолятор паҥгатым пу, – йодам. – Кевытыштат уке.

– Ом пу!

– Тыгай ӱзгар коклаштак улатыс. Йолташ эше... Тоня кокай ден авый пырля тунемыныт, пырля туныкташ коштыныт.

– Ом пу, ит йыге.

– Йыгаш – тиде шуко гана йодаш. Первый гана вет мыйже.

– Ом пу манынам, и ом пу.

Кӱчыкын гына: лу классым пытарыш, Кугу Элексейын (мыйын кресачам Алексей Никифорович Никифоровын) ӱдыржым марлан нале, вербовко дене мӱндырк кайыш, тушто поян илышым чоҥыш, кок легковушкан лие (иктыжым ялыш конден, пошкудо дене кучыш), кугу начальникын личный шоферже йӱаш тунеме да еш коклашке тума тольо, самырыкак мландыш возо. Писын гына чылажат ышталте. Ыресше Купсола шӱгарлаштак, Чорек Эчей поп кочажын воктене, Марпа вавайын дене йыгыре. Аважым чӱчкыдын ужалтын тушто: сортам чӱкта, улда, шортеш ыле. Тоня аважын кокымшо марий дене ыштыме Колька деч волгыдо юап ыш кой, чурмаже-можо, да иктак веле – арака. Ни еш, ни паша. Так.

Эчей чочойын икшывышт да уныкашт ӱмбалне Юмо канен ыш шинче. Кугэргыже Алексей Алексеевич Смоленцев, Тонян шольыжо, Арыныште химийым туныктен коштеден. Мемнам.

Поп чочойын вуем подыш чыкымыжым шарнен шыргыжам. «Власть тынеш пурышым пеш поктылешыс, Кушак тукымжо кузе лӱдын огыл?» йодышлан вашешташем веле кодеш.

Ешыш чӱчӱвате пурымо дене пӧртыштӧ торжа йӱк-йӱан тӱҥалят, вавай кугу калибран пулеметшым кучен шинче:

– Юмыдымо еҥ суртыштем ынже лий! Тынеш пурыза. Ме аҥыраже Юрикымат Кесемлакеш пуртен ышна мошто гын, тудымат шешке дене пырля Купсолашак Чорек Эчей дене пуртышаш! Кай, Ольга, кызытак тушко, келшен тол. Кушак Юмын пӧртеш Кугу Шале сотана пыжашым оптен шуктен, уна! Ом тошкалтаре, нимо денат ода чактаре.

Ойсим чӱчӱ:

– Колыт да тунамак мыйым школ гыч луктын колтат.

– Тыйжым ожнак тынеш пуртенам. Мӱндырнӧ коштат. Пашатат уке мемнан дене. Шешкымланже лӱдаш нимолан. Нартасыште вольык доктырлан тунеммыже арам кошаргыш. Колхозышто шала пашаш гына коштеш. Ала тудлан, тынеш пурымекше, краплям але шаньыкым огыт пу, маннет? Юрикым школ гыч луктыт? Сита-а, чонышкем чот витарышда. А ынде мый витарем. Кӧ тынеш пурен огыл, тиде пӧртыш тетла йолдам ида чыке, да паша!

Пакчалаште мемнан семынак ломбо-шамыч, оварен-оварен, ошын нӧлтыт, кӧршӧк гыч шолын велше шӧрымак веле ушештарат, тугай ош-ужар тӱня почылтын. Ме, почиҥгасе икшыве-шамыч, тунемме ийын пытымым вученат, тунамак огына вучо. Бригадир Каврий ылыже-е-еш! Теле толмеш имне, конюшньо, орва, плуг, тырма, идым, сортировко, шудо, уржа-сорла, йытын, терыс шупшыктымо-шалатыме – тӱжем колхоз паша деч, Юрик, от утло-о! Коньким чиен, Ший Кол пӱям, конюшньо пӱям, Кугу пӱям, Милай пӱям чыж да чож шоктыктен мунчалташ тӱҥалат, тунам иже Каврий шке коштмо шым ватыж-влакын помышкышт черет дене пурен возеш. Турлана-а... Каныш кечын лум пасуш поктымешкыже.

Кодшо телым адакат Семон Толий дене Памашкоремыште кугу урылтышым верештын, трамплин гыч ече дене тӧрштылынак эртарышна. Февральым пеш вучышна шол.

Тарванен ыле саде Пургыж тылзет! Йӱдвошт тӱньыклаште мардеж мӱгырыш. Колышт киет да шӱмат куанен тӧрштылеш. Ну илашат телымже сай вет, чечасак эрдене кудывечыш вуйым луктат да тугай кугу курыклам ужат.

Чынак, ситышын орален. Памашкорем чылт вашталтын. Школыш, шонкалышым икана, ече денак каяш возеш, так кодыман огыл тыгайым. Толий дене кечывал переменыште тӧрштыл ончена.

Ноен-улнен пӧртылын, урокым ыштенам, изишлан манын, малаш возынам. Чотак омышко порволенам улмаш, катышный. Кынельым, вудакан коеш. Эр толын шуын ма? Вашке школыш кайыман, очыни. А мыйын, ечызын, тугай программе: эрдене кочкаш шичме деч ончыч, ӱчашаш ямдылалтшын, пакча шеҥгеч Изи Шоло коремыш, Йошкарсер Чоҥгаш, Олыкъял воктеч Кугу Карман курыкыш, тушеч Майков – у палымемын илыме Тулвондо почиҥгашкыже, вара Кугуял дене Анис почиҥгашкем шукертсек ягылтарыме корнем дене эртыман.

Ечым чиен лектын, ну поктем вет, ну поктем. Тошто корнем гыч южо-кушто веле пале кодын, ӱштын шынден. А эрже могай леве толын, куаненам, нюзыклен-нюзыклем. Мыланем кузе-гынат Кугу Шале Веняминым тений ечыгорнышто ӱчашымаш годым ончылтыман, уке гын вет эре тудак гына оҥжо дене финишын йошкар тасмажым налын кая. Ончыжо Метрий Сонюкем, кузеракын Коваште Йыван Япык Сергей Ольган Юрикше тыйын «йӧратем» возыман серышетым налдегыч йӧсланен ила – могай ече чемпионым, школын чемпионжым, аклен от мошто! Ала чыташ лийдымын намысет почылтеш да, ончыкем толын, ечем ӱмбак шогалын, мамык кидет дене шӱем гыч ӧндалын, шӱм пудештшаш гай лийын, шинчавӱдет дене кылмыше шӱргем когартылын, кӱрылт-кӱрылт ойлаш тӧчет: «Молан шкеже мый декем от тол, мӧҥгем от ужате, лач тыяк веле от сите мыланем, йӧратымем. Ит индыре изи шӱмем» (Тыште Милай Нинюкын альбомыштыжо мо возалтын йӧратымаш нерген, нуно каяш тӱҥалыт). А мыйже вашештем: «Кугурак, тачысе гай, сеҥымаш деч посна лишемаш мый шым тошт, поктен колтет, шонышым. Да тиде первый толмемжат, школнан изи гына ече таҥасыште, казаварнятым ок шого. Районышто, вара Йошкар-Олаште, Моско ӱчашымаште Метрий Сонюкын лӱмжым шӱмемын йошкар тистыштыже шинчасортала арален, Европышто, вараже Ош Олимпиадыште, «Олимпиалыште», качетым пален налыт! О тые, Дон-Кихотын Дульцинейже, Сократ-мудречын Ксантиппыже, нунын деч мотор Марий Метрий Сонюк! Сукен шинчаш да портышкем вуетым шупшалаш кузе-гынат разрешитле!..»

Тыгай улдышмут-монолог-шамыч мыйын йорло вуешем шукын погыненыт, вашла ӱчашен, утыр веле чеҥгешен кият, кажныже Кугу Шальын принцессыж дек эн ондак шуаш ваҥа.

Шочмо вер да шочмо мланде – тиде нимаят так мут огылым лач тыгай пагытлаште, шкетын улмет годым, чонетын муралтен-шӱшкалтен колтымекше шижат. Йож-ж-ж шӱкалалтам ече дене, йошт каен колтем иканаште шым-кандаш йолтошкалтышым. Сонюкын, шем-мотор чуриянын, вожылшо, агур гай келгын ончал моштышо шинчаже утыр веле алгаштара. Чылт кап сӱретшымак ончыкем кондаш тунемынам, уке гын, юж гыч юзыла шке ончыланем иканаште илаш тӱҥалше патречшым ыштен шогалтем... Теве Олыкъялыш шуам.

Но мо тыгай тиде?! Волгыжшаш олмеш пычкемышалтеш велыс. Я мыланем тыге чучеш? Ит пычкемышалт! Волгыж, тӱня! Ме таче школышто эрыкан темылан сочиненийым марий сылнымут дене кок шагат почела возаш тӱҥалына. Эн вучымо, эн йӧратыме урок.

Уке-е, ала-мо уда лийын каен тӱня дене. Игече тугаяк лывырге, ялт шӱшмӱй гае. Молан пычкемышалтешыже тиде, молан, ну, молан? Купсолашкемак савырнаш перна вет. Кугу Шальыште дизель-электростанце токым пуэныс, тудо кажне эр тыге пуэн шога. Молан огеш волгалтше, киямат?

Кажне пӧрт кок могырышто пакча прогал гыч конден темен, кодшо поран курыклам ыштылын. Тугайже шу-уко оралалтын. Урем окнаштымат еҥ-шамыч куэн луктыныт. Кӱзет-волет, кӱзет-волет. Ой вет сае, оҥае мунчалташыже! Кайыкла толын шуым. Уремыште ала-молан еҥ пеш шагал коеш. Мо оньышвитымаш ышталтеш ялыште да пӱртӱсыштӧ?

– Вавай, таче тӱнян ушыжо каен ала-мо, – шортшашла ойлем. – Молан алят ок волгалт? Мӧҥгешла, пычкемышалтеш веле. Ече денат миен тольым, кочкаш да школыш каяшат кӱлеш. Эрак лийшаш вет?

Таче вавай ден коктынак веле кодынна. Авай Усолаш унала кудалын.

– Уке, йоҥылыш лият, уныкаш. Тиде але кас веле...

– Кузе кас? Маленат темынам, ече денат коштынам. Тый мыйым уэш малаш пыштынет огыл чай? Але вара мемнан денат полярный йӱд тӱҥалын?!

Эх, воштылеш вет: «Мален йомдаренат. Мален йомынат. Эр огыл тиде, кас!»

– Молан мыланем касше? Мыланем эр кӱлеш!

Кузе чонлан йӧсӧ... Теве чылт пычкемыш лийын шинче. Чынакак кас гын, школышто Милай Нинюк ден аваже класслаште кӱварым мушкын пытарат чай. Йӱдшым ынде кузерак эртараш? Адакат мале...

– Ужым, коҥгамбалне пыстылечым шуэшт киет ыле, кӱсен понар дене волгалтарышыч эше. Мыйже ушкалем дене шогылтынам, водаржым разым кочкеш да шӱвальым. Воч, теве лампет туврашыште йӧрен кая, лу шагат шуэш.

Тиде кодшо телым школын ече дене ӱчашымаштыже мый, чынак, эн ончыч толынам. Кугу Шале Венямин кокымшо ыле. Мемнан класс, уге койын, мыйым вашлияш куржын толын. Коклаштышт Сонюкат лийын, чынакак ече ӱмбалнем шоген, но мый, чот ноен толмо дене шинчаштем поран пӧрдмылан кӧра ужын шуктен омыл...

Милай Нинюкат мураш тале. Ӱдыр-шамыч тугаяк лийман улыт ала-мо. Зикше, Тонийже ужар шондаш гай первый лекше шудым пурлыкташ презыштым, ушкалыштым Яраню коремыш, шӱгарла воктек, луктыныт ыле да, эр шошым лавыраш, корем пундашыш ынышт воло – эскереныт. Нинюк акашт эре у радиомурым веле тӱҥал шога. Кызыт тудын йолжо але таза, сӧралын ошкыл колта. Лӧза капан лийын. Икана аваж дене коктын Шем кожла гыч, изорваш пыштен, неле пундышым кондат – вес иешын лиеш чай тиде. Аваже шупшеш, ӱдыржӧ шӱка. Алышт пыта. Кыл мучышта. Изорва шеҥгек чакна, Нинюкын йолжым эмгата. Сусыржо рыен ок шу. Йолжо, йошкаргын койын, коптак гыч коваштым яндала йылгыжтарен пуалеш. Шӱтла вара тудо, тӱрлӧ семын эмлаш толашат, эмлымверыштат киен лектеш, операцийым чыта. Вучыдымо ойго тугакшат пыкше илаш тӧчышӧ ӱдырамашым пызыралеш. Ӱдыр тыге пел йолым нелынрак шупшылшыш савырна. Мо шагатеш толын гын пундыш кондымышт?

А кызыт мура тудо яндарын таҥ кокласе йӧратымашым. Шочмо мланде тамым йомартле, нугыдо йӱкын пеҥгыдын овараш тӱҥалше оҥышкыжо шыҥдара.

Мыят иган ушкалнам луктынам. Презынаже кузе куанен чока волгыдылан, ужар пондаш шаршудылан! Чомавылыш-чока шудыжо кузе йошкаргын койын нерым нӧлта, шканетат пурлын налмет шуэш.

– Юрик, на тыланет шаньык, мий, колхозын шӱйшӧ пареҥгыжым луктын кондо, крахмалже дене чечасак лепошкам ыштена, мелнам кӱэштына, – манеш Нинюк. – Тый ават дене пырля эре кӧргынчынатыс, палет. Моло йолташетше курык сереш комакалан рожым кӱнчат. Шуктышт чай. Воштырым да монь олтен шындышаш, рве-шамыч.

Чылан ме, почиҥга-шамыч, тыште улына. Тоний пареҥге погаш мый денем мия. Тудын дене эре-эре весела.

Пел ведра утла лекте. Эшеат пургедына ыле, серыште тул нӧлтын. Кондымынам мушкын эрыктен, чеверрак тӱсан крахмалым нӧштылын, шинчалтен, изи лепошка-шамычым мелна семын темдышт шарен, тул ӱмбалсе калайыш рат дене опташ мо йӧсыжӧ? Меат презе гаяк улына, кӱмешкыже вашла поктыл куржталына, нямлен пӧрдына. Мыйже эре Тоний воктен логалам. Вес Тоният уло, Семон Тоний, тыштак арымшудо вондым пурын шога, мыйым ончал-ончал колта. Мемнан дек ушнынежат, да Семон тукымлан пӱралтше шкем чоткыдынрак кучаш тунеммыже мешая, шеҥгек ончалынрак, тӱткынрак, тугерак... А ме вет модмашкат уло чонге шуҥгалтына, воштыл киена, ӱмбала оралалтына, иктаж-мона эмгана гын, шортын налына, кучедалшыла трук сыренат, вурседалынат, нимогай чек уке. Мыланем гын тыге веле келша.

Тылеч вара тамлыракым кочкын ом ул ала-мо. Рӱдаҥше, тулеш шемемше калай ӱмбач крахмал лепошкам, шке паетым, налын, кид гыч кидыш кышкылтат – когартылеш. Юпкен-юпкет. Арня-кокыт тыге помыжалтше пӱртӱсыштӧ лавырам нӧштылат, пижат да утлет, модат, тулым олтет, ырет да кылмет. Шеремет пагыт!

Але школ, але теве тыгай пӱртӱс куан – шкендым эмыратыл илет.

Кугу пӱя, конюх пӱя, тений шошымат кугун урылтын. Кеҥеж мучко эре пӱялат, пӱялат, а шотшо... Вӱдшуҥгалтыш йӱдшӧ-кечыже иксемынак шуу-у-у. Лавыранолыкыш каен, вӱдшӧ мучко Олыкъял коремым – пеш лопкан шарла тудо, петырен шынден ыле. Туштат, тачысылак чучеш, шуу-у-у... Чылтак чарныде. Вӱдшӧ тынар ала-кушеч лекман? Каврий Толий, Карсак Миша, Белкин Ойсим, Пӧтыр Иван Гермын, Вачук – Мишамытын пӧртыштӧ авам эше мыйым иктаж пел ийрак туныктен – Кугуял рвезе-влак, капым шындышышт, да Остром Саня урылтыш воктен пӧрдынак шуко колым кучышт, йочам ышт намие. Меже, почиҥга-влак, Лавыранолык мучко кодшо ийысылак лакылаш утлен кодшо-шамычым кычалын улына. Кокланже йогын гычак марле сачок дене коштал луктат. Кугу веле, логалеш гынже.

Мыйын тений пиал ыле: чӱчӱвате шӧрын тошкымо таганан кирзе кемжым пуэн да чарныде тудым шӱдырен коштынам. Кем такше ялыште але уке. Рвезе-влакем кӧранен онченыт: ой вет оҥа-ай, вӱдым кем шулыш тӱрыш шушым келат гынат, нимат ок вите, лийшаш огылыс тыгай райже! Ме ий гай вӱдыштӧ кечыгут йыдалйола кучен коштын улына ондакше. Тений лач мыйынак веле йолем кукшо. Колжат ешлан пеш кӱлеш. Мыняр гана шӱрым шолтет да... Пареҥге лач шындаш веле кодеш тиде жаплан. Вавай кажне эрдене чотрак да чотрак йырымлен лектеш пӧртйымачше. А чӱчӱвате шӱрым мемнан семын вишкыдым ок шолто, совла кӱмыжеш шогалже, тугай кӱлеш тудлан. Мемнан дене ила гынат, Кожлаерышкак коштеш, вольык першыл алмаштышым верешт огыт керт.

Пычырик шокшо лие да чӱчӱ тудым кӱшклатыш малаш лукто. Ала-кузе нуно огыт кылме, шонем, чӱчӱватын нугыдо-нугыдо шӱржым путыракат йывыртен кочкын шинчышемла.

Чӱчӱватыже клатыште ик гана чо-от вичкыжын да кужу кутышын лют-лют-лют-лют-лют воштыл кия... Вара Ойсим чӱчӱн кӱжгӧ-кӱжгӧ йӱкын ожыла вашештен шинчалмыже шергылтеш: «у-у-а-хо-хо-хохо!»

Тышечат мый шке вуемлан муым, коктын йӧратен воштылмышт гыч. Азап йол йымалнак коштеш. Йолташеммыт коклаште кок тӱрлӧ йӱкым логарем гыч луктым: лю-лют-лют маньым чӱчӱватылак вичкыжын, вара тунамак чӱчӱла пеҥыжалтышым: у-уа-хо-хо-хо! Кугурак-шамычат, Карсак Мишаже-можо, ыльыч. Ну вет тиде оҥартышет кайыш Купсола мучко! Ӱдырамаш ден пӧръеҥ малымашке веле ушен шындышт тидетым. Ну вет оҥай огыл мӧҥгыштем, икте чуй онча, весе чуй... Такше шуко тыгай оҥайсыр мыскара мыйын вуешем кышажым коден. Колыштын, почешем шымлен гына коштыт: мом эше тиде Кушак Юрик каласен пуа, – поснакше конюшньышто имньым кычкаш тӧчен коштмо годым. Кудымшо классыште веле Галютин лийым, класс журналыште тудын марте Кушаков Юрик дене коштым. Авай вашталтыктыш вараже. Виешак. Тыйын шке законный ачат уло, мане. Тудын фамилийжым нумалаш кӱлеш. Ондакше шкежат рӱденам.

Кечывал. Терыс шупшыктышо икшыве-шамыч орваталаштым кӱдырчыла чытырыктен, тавален-орен, икте-весым шеҥгелан коден – южгунамже кумыкталт вочмешке! – конюшньыш пӱя воктек имньыштым туараш, пукшаш кондат, шкештат вара мӧҥгышкышт шаланен пытат – вашке гына мӱшкырым темаш да уэш кычкаш, шукырак возым наҥгаяш кӱлеш.

Имне ончышо Аркиш Найуклан, Осып Анюклан, Кугуялысе кум ӱдырамашлан, вӱташте ынышт орлане манын, изи пӧртым ыштен пуэныт. Тудын йырже ик кечывалым ончена, шаньык дене вӱтала гыч терыс лукшо ӱдырамаш-шамычат, тыгыдыже, шолдыраже – чылан погынен шогалыныт, кок велым сергадыме окнала гыч пеш ончаш толашат, кӧргыштыжӧ мо ышталтеш. Кечывалет-мочет монден шогалыныт, воштылыт, лӱшкат. Мыят коклаште шогышыла ужам: палыме конюк ӱдырамаш кӧргыштыжӧ ӱстел йыр, коҥга йыр куржталеш, шкеже ӧрт лекшашла кара:

– Карагуу-ул, утарыза, мыйым пызыраш покта-а!

Шеҥгечше пӧръеҥ ӱмылка вараш ок код, кӱзанӱштыжӧ кок могырыш лупшалтеш.

Йӱк-йӱан, ӱдырамашын озырканже пӧрткӧргӧ гыч шоктыш-шоктышат, кенеташте лыпланыш. Коҥга шеҥгеч лекмышт тетла ыш кой. Тӱжвалне шогышо-влак ала-мом эше пеш вучышт да лыпланымыштлан ӧкынышт. Ик ӱдырамашыже шӱлалтен лукто:

– Агуныш кылта пурен возо аман.

Могай кылта, могай агуным ойлыштеш, шоналтышым. Кӧргыштыжӧ агун укес.

– Э, мом окнашкыже керылтат, от вожыл мо? Нунын – йӧратымаш, – чока капан пӧръеҥ омсам шупшыл ончыш. Кӧргӧ гыч тӱкылымӧ.

– Уна, кият, керемет-шамыч. Коҥга шеҥгелне йолышт тарванылеш, уна.

Шаланен кайышт. Шкешт огыт кораҥ ыле чай, Порпин Миклай Вачий поктен колтыш:

– Еҥын кузе йӧратымыжым ончеш шогаш – тиде еҥ клатыш йӱдым шолышташ пурымо дене иктак. Ужат гынат, уждымыла эртен кает гын веле шотан айдеме лият.

Вачий азий сарыште Днепрым вончен, тудым Совет Союз Геройлан возен шындыме улмаш да, представленийым штабыш наҥгайышыла, начальник миен шуын огыл, бойышто колен.

Купсола гыч сарыш 80 утла пӧръеҥ каен да тушеч 40 наре пӧртылын, чыланат шуко орден да медаль дене. «Спартак» колхоз правлений вашеш Кугуялыште Сакар кугызай ила ыле – оҥжо тич медаль, кок велнат, коклаштышт орден-шамычат йолгеныт. Сар вургем денак кодшо ӱмыржым эртарыш, эреак тыгай наградан тошто гимнастеркыж дене кошто. Пеш кугу геройлыкым ончыктен, ойлат ыле кугурак-шамыч. Арыныште тунемаш тӱҥалмем годымрак колыш.

Колышо тунамат шуко ыле ялыште. 82 суртышто мо-гынат эре ышталтынак шога.

Ой вет чот кайыш эше ик гана тӱтан мардежан кӱдырчан йӱр. Мемнан коретньык вӱчым волгенче рашкалтыме деч вара тыгайым ом шарне тетла. Правлений деч кӱшкыла Кугу Васлий Иванмыт пӧртлан йоштекрак ваштареш Япарын ала-мо суртышто, пакчаште йӱр толаш тӱҥалме годым шаршудеш шарыме вынерым мардеж пуэн наҥгаяш тӱҥалынат, капеш шушо ӱдыр поген налаш лектын. Пошкудышто ужшат лийын: вынерым погымыж годым ӱдырын урвалте йымакше шӱч гай койшо шем изи айдеме сӱрет шылын пурен кайыш, манын вара. Тунамак ӱдырым волгенче шелын пуэн. Верешыжак лийын. Мландыш урен да монь рыйыктараш тӧченыт гынат, арам.

А ӱдыржӧ моткоч сӧрале ыле, шарнем, шуко гана ончен кодынам: тыгаят лийман тӱняште ош мотор! Каче-шамыч Кугуялыште пеш таваленыт.

Уло ялге кӱшыч мемнан велкыла, Анис почиҥгашке, Каврий коремысе изи кӱвар гыч вончен толыт. Кӱварже шыгыр, сандене изи вӱд гоч корно деч посна вончат, йолыштым нӧртат. Пылла погыненыт, пыллак йогат. Лачак тыгодым куэ ужар кичкым колтедылын. Ӱдырын пӧртшӧ воктен кушшо лӧза куэ укш-шамычым руэн волтеденыт, аршашым пидыныт, иктымат веле огыл, йыргешкым – йоча-шамычше тыгыдыракым нумал каят. Колотка комдыш ӱмбалнат, ӱдырын кийыме атыштат, чыла еҥ кидыштат куэ укш я аршашак, лӧза да пеш шуко ужар кичкан. Изиже-кугужо, иктат шинчавӱд деч посна ыш код. Ойлышт: ик еҥланат тиде ӱдыр порым ыштыде кодын огыл. «Юмын налшашлыкак улмаш» дене изишак чоныштым луштарышт гын веле? Ава-ачажлан могай ойго... Купсола шӱгарлаш пурымо годым эре тудо шарналтеш, кушан тойымыштым ом пале гынат.

...Ойлалтдыме йӧратымаш Метрий Соня ӱмбаке Кугу Шальыш мый дечем тугак электротолкынла чарныде каен шога, «генераторем» пашам ышта. Аваемын Йошкар-Ола гыч кондымо каласенмуро кылдышыжым Кугу Шале ӱдыр-влакат Милай Тоний деч возен налыныт, шареныт. Яллан концертым шындышна гын, туштат туныктышына Гурий Иванович Лаврентьевын баянже почеш мурышт. Акпай Толий мане: «Юрик, хорышто шогымет годым ыжыч шиж мо, Метрий Сонят йолетым тошкале». – «Уке-е, ала-мом веле ойлыштат дыр... Тӱшкаште шижын шуктен омыл гын веле? Я Толий ондалалтын». Майков Толийже ӧрдыжкырак ӱжын наҥгайыш:

– Семон Толий ден коктын пулатньык Выльып кугызайын Зикшым мончаш пурымыж годым окна гыч ончен улыда вет?

Кораҥмемат шым шиж, кузе вожыльым. Семон Толий йыгыре пошкудыжым йӧратен шынден да монча окна гыч ончаш мыйым саде «сонарыш» ӱжын наҥгаен ыле... Пычкемыш. Шоптырвондо кокла гыч изи окна волгалтеш. Зик пеш кудаш шинча, вара кынелалеш. Икымше гана ужам тудым тыгайым, да шинчам налын ом керт – мотор кап-кыланым, сӧралым-сӧралым... Вот могай улыт улмаш чын ӱдыр-шамычет... Мый такше шкенан мончаште ӱдырамаш коклаштак пурем, Коньык Найук, Осып Анюк, авай, вавай – шкетынже лӱдам. А мо тушто? Нимат тушто уке ала-можак. Эре-эре тупыштым йыгыктат. Ойсим чӱчӱат армийыш кайымешкыжак пырля пурен улмаш, тудыжо ик гана шкетын миенат, тевак аҥырген колен огыл, уш йомдарышым конден пыштеныт. Тулеч вара шкетшым колташ лӱдыныт. Тиде лӱдмышт мый декемат куснен вараже. Ынде веле чӱчӱватыж дене пырля пура.

Вес классыш тичмашын куснышна, иктат кокымшо ийлан ыш код. Ынде Каврий-бригадирлан пиал тольо. Ну поктылеш вет тӱрлӧ шала пашашкыже, ну витара! Семон Толий мемнан деч чотрак мут колыштшо, чотрак уш шындыше да мӧҥгыштыжӧ Венюк азийже деч мут колыштдымылан чот логалеш гынат, кӱсенже гыч сӧрале-сӧрале пачке атлас модмо картым луктеш, тока Саня азийже Германысе Эберсвальде ола гыч посылкым колтен: Венюк ден когылянышт штамповко немыч кидшагатым, авторучкам.

– Айста таче шӱкшӱдо кӱрашыже чыланат огына кае, – манеш тудо. – Корий Ойсиммытын шудо сарайышкышт шылын возына. Карт дене модаш туныктем тендам: дуракла, коҥга рож Оклийла, эше очкола. Окса олмеш шырпе паҥгам налза. Ноена гын, Метрий Санюкнан шӧрӧка почшо дене Ший Кол пӱяште колым кучена.

Каврий тиде кечын мемнам пеш кычал кошто. Ойсиммыт дек кок гана окнаш тольо, кычкыркалыш. Почиҥгасе яра тарзе-шамыч, уке улына, шып гына шудо коклаште чыган мелнам лупшена-кочкына... Мыят пешак пӧлек авторучкан лийнем, тидыже чылт йомакысе гайыс, кажне гана чернилаш тушкалтен орланышаш уке. Саня азийыштлан йодын возышым, вара Аркиш Санюк азийлан – мемнан пӧрт ваштарешак илат Аркишмыт, Саняжат Германыштак служия, пеш чаплын илымым увертарен серышеш, Найук акай мончаш пырля пурымыж годым увертарыш. Ала трук иктыже огыл гын весыже кондат? Имне кӱтымашке почеламут возашат вара налам ыле. Лач адак имне кӱташыжак мыйынак черет шуын. Химий дене туныктышо Чорек Эчей поп эрге Ольошын Ольга ватыжат кая. Нуно тымарте тӱрлӧ школла пелен илен коштыныт, Морко райгазет редактор Зинаида Степановнан ачажын тошто пӧртым налыныт. Ольга гай айдеме Купсолаште але лийынжат огыл. Пешак поро кумылан, чевер кужака чуриян, писын-писын кырт-корт ыштен кудалтыше. Марлаште могай книга, газет лектын шога, чыла лудеш, мыланна кажне писатель але артист, музыкант-композитор уждымо юмылан шотлалтыт гын, тудлан – тыглай палыме айдеме, кузе кӧм ужын, каласкала, нунын ӱмбачышт сакчын гай колчаштым налын кышка. Умшам каренак колыштына. Йошкар-Олаште Маргостеатрыште артистке лийын коштын улмаш. Купсолан «молойожшо» ласкан шӱлалтыш: мо гынат у! Тиде патриот ӱдырамашын чоныштыжак коштеш тӱжем каласенмур, театр да марий сылнымутым йӧратымашыже. Турлышо, шӱкшӧ, вульышо, амыше ял илышым кӧргыж гычак печкалтарен коштеш. Кок изи икшыван гынат. пӧртыштыжӧ погынен, спектакльым ямдылат, меже, тыгыдыракше, огына кӱл чай, йодын огыл. Но кажне дене шогалынак кутыра такше, эре-эре Белопасов артистым, Матвеевым, Николаевым, Россыгиным ойла.

Пиал тыгай дене имньым кӱташ! Ик чыр омым ыш ыште, эре мурыш. Кастене Йогор Вачиймыт шеҥгелне олыкышкыла пӱя гоч ошкыпу коклаш чыла имньым колтымо годымат, эр ӱжара дене пуртымекат. Илышыже пеш ойган дыр, шонышым, эре шӱлыкан муро йоҥгыш. Радиошто могайым колмо гын, ынде чыла сем олыкышто шканышт мутымат муыч. Йӱкшӧ йоҥгыдо, вичкыж, яндар. Имне кӱташ мемнан дене пырля эше ик пӧрт коден кӱшкыла Осып Миклай Зик – алят марлан ок кае, ачаже шкетын ынеж код дыр, Миклай кугыза – миен ыле. Тудын дене коктын Лавыранолыкышто лийна да мыйым пычкемыште модшыла пызырен возо, туржо, кузе кӱлеш, ӱмажымат лишемдыш. Шокшын-шокшын тулла шӱлен кия. Кидемже пушкыдышко мия да руалтен куча, капге чытырналт кая. Ала-можым тӧча тиде, шонышым. Лиза ден Ольга пошкудем, эн изи годсем, шарненрак, умылышым вара: илыш тиде ӱдыр дечат ала-можым шкенжыным йодеш, тиде йодмыжо вожылмым сеҥен да ындыже тӱргоч кая, печкалтарышаш гай. А Ольга мӱндырнӧ чарныде мурыш. Мундыра гай тиде Зик, лапкарак чумыраш капан, тичмаш тылзын гаяк экшыкдыме тыртыш шӱргывылышан, воштылалмыж годым умша кок могырышто кок йытыра лаке лиеш. Мемнан пӧртыштӧ шыгыррак да Ойсим чӱчӱ Кесемлакысе урокшылан ямдылалташ эре нунын дек кая, вольнашке, нунын ӱстембалышт юмылукышто пеш кугу, лопка.

Осып Миклайже але Герман, але Австрий мландыште ожно сарланыме годым госпитальыш логалын, революций деч ончычак. Миклай кугыжа тукым гыч ӱдыр тушто медшӱжар улмаш, – ала курыктылеш гынат. Марий салтакетын йолжым гипсыш пыштыме... Манеш, саде ӱдыр мыйым йӧратен шындыш. Фотосӱретым лукто икана. Картычкыште ончалатат, тунамсе чумыраш качым тыгай лӱмлӧ ӱдырын йӧратен кертмыжлан ӱшанетат. Коктын палатеш кодын, пеш модына ыле, манеш, шупшалалтына да монь. Кидемжат вольнаш кайыш, ышталеш, мо кӱлешыжым кучылтым, ниялткалышым. Тудемат шуленак-шула. Шижын она ул, койко тӱрыш шуын улына. Мый пеш камвозам ынде, а тудо, йолем уэш эмгаташ огыл манын, гипсанетым, кучен, шке ӱмбакше налеш, ынже пудырго, ескыч. Перныме деч арален шуктыш.

Миклай чӱчӱн кузе сарыш кайымыже, кушто коштмыжо, мом ужмыжо нерген илышыштем первый гана, йоча, серен налынам, ала-молан вуймутшым рушла пуэнам: «Мужество», а такше чыла марла ыле. Газетыш возышо лийнемыс, от пале... Кызыт тиде тетрадь Купсолаште авайын сондыкыштыжо аралалтеш гын, уке гын, оҥай ыле ончалаш.

Герман мланде гыч ипон мландышкат шуэш вараже тудо, тиде йӧратыме мурыж гыч коеш, так изишак подылеш, так и колта:

Японский теҥызеш йӱштылынам,

Рушватын пыжашым кученам...

Лобзик-пила дене толашыше мастар Шале кундемыште тудак веле, очыни. Шкапет, воштончышет, окна сергат, моло ӱзгарет – чыла пу пеледыш коклаште. Ӱшым, ӱстел ден пӱкен йолым, мо йыргешке лийшаш, пӧрда, станокшо уло.

– Зик акай, тыйын таҥет уло мо? – йодам.

– Уло. Шкенжым ужын омыл, картычкыже веле. Армийыште. Серыш гоч келшен улына, йолташыж деч налын мыйынжым. Тый йӱдоролланат шкак лек, эше ик гана пызырен пыштем! – чыр-чыр-чыр оҥайын воштылеш.

Тиде Зикым вараже мый Аркадий Букетов-поэт дене палымым ыштем да нуно гуляяш тӱҥалыт...

А могай шучко колымаш вучен илен Зикым...

Семон Толий ден когыньнам, вийлан кертшыракым, Каврий Кугу Шальыш йӱдлан сортировкыш поктен колтыш. Тиде кугу ялысе ӱдыр-шамыч дене эр велеш мешакла ӱмбалне модын пӧрдалмек, шкенам йомдаренна. Шинчам почым гын... Тугак мален колтенна улмаш. Пурлаштат, шолаштат вачыштем пушкыдо йол-шамыч. Кузе мыйже ӱдыр йол коклаш вуем денак пуренже возынам? Пеш тамлын малат да пожалташ чаманышым, тугак шинчам уэш кумышым да вашке гына адакат омышкак порволышым. Адакшым мыланем пеш пушкыдыс, шокшыс.

Школышто мыйын шӧртньӧ курым эрта, очыни. Визымшым «на ура» пытарен шуышым, нимогай уто чон роскот деч посна, ныжылгын, умылышо йолташ-шамыч дене икоян лийын, ӱшанлын, савыртышлаш логалде. Телымже ик почеламутем газетеш лектын ыле, да так, шып, уто йӱкым лукде огыл эртыш:

Эше тушто индеш корно.

Чӱчӱ эреак ныл шагат эрдене планым ыштен шинча, тудын йӧратыме жапше. Галяже мелнам кӱэштеш.

– Уло ял Юрикын возымыжым ойлен воштылеш. Тольык «коҥгаш олтен еҥгай» манын шынден почеламутыштыжо. Мыйже тудлан чӱчӱватыже лиям, – газетым муын кондыш. – Йӱштыштӧ коҥга тӱньык гыч шикш меҥгылак тура кӱза шол, тиде чын. Пареҥге ойырымаштат пеш воштыльыч.

Хм, хм-м ыштал шинчыш чӱчӱ.

Тиде «еҥгай-меҥге гай» мыланем кугу поэт лӱмым кондыш: «Ончыза, поэ-эт! Тьфу тый, тожо Купсолалан поэ-э-эт...» Школыштыжо йырваш иктак веле: «Эр шӱшпык денак ял пожалтын. Коҥгаш олтен еҥгай...» Тугакшат шӱргӧ коваштыштем вӱргорно пеш тӱжвалне, а вожылам але сыремак гын, тулшолла кышкалтеш, тарайла йошкарген шинчам. Мыланем ик-нимогай шоякымат ышташ уке, тунамак шӱргӧ чевергыме гыч палат, йӱлашак тӱҥалеш. Тиде умбакыже ойгымат конда. О-ончык пурен, Марий Турекысе «Знамя» райгазетем гыч мием ик йӱштӧ кечын командировко дене Хлебниковысо пакчасаска да емыж дене тӱрлӧ консервым ыштыше, пареҥгым коштымо заводыш. Туштыжо ончычсо палымем, рвезе марий, директор улмаш. Ондаксылак вачыж гыч пералтышым, лӱмлӧ еҥыш лекмыжлан тӱргоч куанымем дене ӧндалынак шындышым, кычкырал колтышым: «У-ух ты, негодник, как высоко забрался, здорово! Директор – это звучит гордо». Корнышто саде йӱштыштӧ чуриемже пеш чеверген, эшежым тулан чайжылан куаненам. Коньякым луктын ыле – мӧҥгеш шындыктышым: коктынат пашаште улына. Ну, каласкале, газетлан очеркым ыштена.

Чынак, заводыштат пеш оҥай, шкежат тошто палымем семын очерклык, шонем, газет подвалышкем пуртен шындем. Кем ургызо – коваште укелан, пулатньык – чодыралан, редакций пашаеҥ – статьялан, очерклан шужен шинчат. Газетше пундашдыме вочко дене иктак, оптет-оптет, нигунам ок тем.

Путыракат йолташлан куанен, мо кӱлешым каласыктышым, серен нальым, «Зенит» фотоаппаратем дене шкенжым тӱрлӧ семын, пашазыже-влакымат шолткышым. Туддеч вара ешартыш земетке-шамычлан Мосара полкыш куржым, газетым пойдарынем, от пале! Кие улмаш, йолым коҥга пырдыжыш нӧлталын, эн шуко мо кӱлеш тыланет? Мосараже кумыт уло вет! Блокнотыш погенам, ынде ик тылзе тышкыла ом тол гынат кертам, номер гыч номерыш пуэдашем сита. Эре ик велым от возо вет, «географийым» вашталтыман, вара иже газет сылне лиеш.

Пӧртыльым. Пакчасаска «консервник-шамычетым» газетыш шӱшкын шындышым – пайрем! Ончыза, марий емыжсаска кушко гына ок кае – Сибирет, Камчаткет, Сахалинет, Уралет-мочет. А директоржо, марий директоржо, тошто палымем, могай тале ушан, чыла вере колтыл мошта! Кылмен пурет гын, чайым йӱктен колта, шужышым тема, орлыканым орлык деч утара.

Александр Васильевич Швалев, кугу руш редакторем, икмыняр кече гыч шкенжын кабинетыш кидше дене удырал пурта, шинча шучко мугыльжым тыге-туге кок велыш коштыкта, пареҥге мучашан кугу нерже верже гыч тарванен. Сыраш тӱҥалмыжым тиде когыльо нер кок век тарваныме гыч палаш тунемше улына. Тудо тура руымо, торжа койышыж дене вокзалысе грузчик, колхозысо тракторист я моргысо судмедэксперт гай, редакторын гай интеллигент койыш пӱралтын огыл, аватмут денат колталтен пуа, пеш от мошто гын. Но чынжылан чын айдеме. Арален налынат кертеш шке пашаеҥжым. Марийым, рушым ок ойыркале, тидыже сай. Пагалена.

– Тый, Юра, Хлебниковышто мом ыштыл коштынат, а?! Пийын ик ӱзгарже семын йошкарген шичмеш подылшыжо, молан тугайыш коштат, эше директыр дек, айыквуя веле тугай пашам ыштыман. Меже кугу очеркетым пералтышна, шым фото дене, тьфу тый, окмак!

Ылыжым:

– Кӧ эше тушто мыйын ӱмбак, мом, кузе?!

– Директоржым кузе манынат, шарне.

– Шукертсек палымыс тудо мыйын, – кузежым сӱретлен пуышым.

– Умылтаремкагазым возо, кызытак... Йӧра, толмекет серет. А кызыт партий райкомыш курж, Валентина Мельникова дек. Ме туддене шукертсек на ножах улына, адак мыйым кучыктен ит пу, Валентина олмеш мый тудым Валокордин Мельникова манам. Мый бюрошто саде палыметым директорлан шындаш шкежак темленам. Нечым кошташ ыле туддек Прокопий Агачев семын чаркам кычалын.

Ойлымат ок кӱл, Айвазовскийын могай «индешымше валже» шӱмыштем теҥызла толкыналтын. Эшеат умылтарем. А тудо: «Чаманем толык, тыйым паша гыч луктын шуат гын, мо дене газетемжым темем? Тугеже тый йӱшӧ лийын от ул? Кычал, кӧ тидым Хлебниковышто пеҥгыдемден кертеш. Кум Мосара? Тиде сай. Марш кызытак Мельник-Пыльник дек. Аҥырала койын ит шинче адак тудын ончылно. Ик точкыш кыре, раз титакет уке. Отстоим!»

Мый вараже ты редакторым, фотокорна Метрий Шихалеевым, Олоров-типографий директорым, Чернов-собкорым «Авамланде» романыш пурташ ямдылем.

Райкомын кумшо секретарьже Валентина Мельникова дек тӱкалтем. Ласкан гына тӱҥалеш тудыжо, кузерак, могай игечын коштын толда Хлебниковыш, тулеч молат, ӱй шомакше ястаралтеш. Шижам, рывыжла почым пӱтыркален, пасу коляла руалтынеже.

Ик гана ойлем, ок ӱшане, вес гана... Шокшештам, шӱргем йӱла. Кумшыжлан шыдешкышым:

– Тидыже мыйын шукертсе палымем! Кузе туге айык, тӱвыт ик чӱчалтышым подылдымо корреспондент ӱмбак вуйшияш вожылын огыл, – манам, – «Спартак» романыште тожо, манам, ончыкталтеш классический предатель.

Ух вет ылыж кайыш мемнан Валокординна! Игылт оптыш.

– Тый, ужамат, тачыжат тышке оптал толынат?! Уна, кузе чевергет да чевергет. Тидыжымак такеш огына кодо, пален лий. Тачак пашат гыч шуҥгалтарена, – телефон трупкам пӧрдыктылеш, вара номерым пога. – ГАИ инспектор Павел Чепурныхым, пожалуйста.

Шуко кычал коштыт тудыжым. Вара муыт.

– Колыштам, – шокта.

– Тиде Валентина Андреевна ойла. Да-да, партий райком гыч. Тый кызытак йӱмым ончыктышо пробирке-прибор-шамычет дене мый декем кабинетыш тол. Вучем.

Мыйже тидлан шыргыж шинчем. Ындыже пире семынак онча мыйым.

Толын шуэш Павел Чепурных, кылде-голдо кемжым мурыктылеш коридорышто.

– Йодмыда почеш – ГАИ инспектор Павел Чепурных! – йолтаганым пера.

– Теве тидым терген налза, молан тыгай тарай гай чевер шинча, подылын тудо але уке?

– Галютин?! – пешак ӧрын. – Да ме туддене пырля пашам ыштен улына, ик ганат подылшыжым вашлиялтын огыл. Лийын ок керт!

– Выполняйте, – ышталеш оза.

Ик гана шӱлалтыме ок сите. Нимат ок ончыкто да Валентина Андреевна пеш сырен, коеш.

Марлан лекдыме илалше серетарьлан, умылыжо манын, ласкан ойлем:

– Вот, авам тыгай чеверым ыштен моштен. Ачамлан протест-рекламацийым пуаш вараш кодынам, молан манаш гын, сарыш кайымыж годым мӱшкырыштӧ веле лийынам. Сар тӱҥалмек, кокымшо кечын увер деч посна йомын. «Огонек» журналыште «Тридцатилетний часовой» очеркым лудын улыда але уке? Осовец крепостьышто мланде йымалне продовольственный складым оролаш шогалтыме часовойым руш армий монден да чакнен каен. А тудо кумло ий тугак оролен шоген. Кумло ий гыч муыныт – илышымак. Тугак оролен шога улмаш, эше ик гана ойлен: «Стой, кто идет?» Мӧҥгеш-оньыш коштшыжла, лучко мужыр кемым пытарен, кок ийлан ик мужыр дене, лач тыгак салтакыште пуат. Кочкаш-йӱаш лийын, сандене ойгырен огыл. Тиде Осовец крепость ӱмбалне ачам пулеметшо дене лӱйкален. Немычын первый снарядшым налын. А эргыж ӱмбак сушилке директор райкомышкыда шояк снарядым ӱмбакем колтен. Сандене мый тудым манам – предатель. Эрла кум Мосара гыч иктаж лучко свидетельым конден кертам. Пеҥгыдемдат, могай мый айык лийынам. Такшат мыйын закон, манам, тугай: пашаште калыкыш лектынат гын, ик чӱчалтышымат! Шкежак огыл мо, саде директор, коньякым луктын шынден ыле: йӱ да йӱ. А мый манам: коктынат пашаште улына, сандене мӧҥгеш шынде. Тидлан сырен гын веле?

Мыйым кочкаш ямдылалтше, пӱйжым шытыр-р шоктыктен сырыше ӱдырамаш-секретарь шӱрен пелештыш:

– Каен кертыда.

– Честь имею! – манам. Тиде «честь имею» мыланем тыглай мут огыл. А мо дене пытыш чыла тиде? Райкомышто Швалев ден Мельникован вашпижмышт да мыланем шижтарымаш дене.

Тулеч вара кок пундашан-шамычым ондакак палаш, нунын деч ӧрдыжтӧ лияш тунемым. Чоным пӱтынек почман огыл улмаш. Чонюарлен саламлымет ӱмбакетак шолеман пылла толеш, лупшен-сусыртыл кода, поро тӱҥалтышлан ӱшаным кумыктылеш.

Мемнан йол ӱмбак шогалме пагытнаже шотан ыле мо? Хрущевшо, Брежневше... Калыкым вет от ондале: иктым шонат, весым ойлат, а кумшым ыштат. Чылтак муртиен волыш, мораль гыч ончымаште, илыш, ик-нимолан ӱшан уке. Эх вет, кӧмытлан пӱрымашышт почешак ӱлан кодман гын, кӱш кӱзен кайышт, шотлыдымо лийыч. Ушкалым озанлыкыштет кучет (Хрущев!) гын, буржуй улат. Кукурузым ӱдӧ вашкерак, Амырканыште пеш куатлын шочеш! Эн чапле мландым, вийым, техникым кучылт локтылыт. Южо полшымо почеш, Брежневше кеч калыкым шер теммешкыжак йӱктен кодыш, суапыш кайыже айда, вор ӱмбалне вор кӱшыл верыште шинчышт гынат.

P.S. Чӱчӱватын Кугу Шале Пимын Семон ачаж дене первый вашлиймашем сӱретлышашлык изи айдемым, мыйым, йылмем умбакыже лийшашлыкыш веле наҥгаен керале. Возымем годымжо 2000 ий 21 декабрь ыле гын, тидлан кугунжак ӧршаш уке, мый иканаште тӱрлӧ жапыште илен кертамыс. Кокымшо Президент Кислицинлан ойган, тудын вержым налше Маркеловлан пиалан, а Волжский районысо Пӧртанур поэт Александр Васильевич Селедкин-Селинлан мландӱмбалне улмо пытартыш чеверласыме кече. Йошкар-Олаште Печать пӧртын икымше пачашыштыже колоткажым латик шагатлан шындыме ыле. Шуко калык тольо, ойганыш. Шкеже поген пыштымаште кия. Ынде ок шого. Вуймучаштыже ик сорта. Ала-молан ынежак йӱлӧ, эре йӧра веле. Марий чимарий шнуй он Якимов чӱкташ толаша, тыге иктаж кум гана уэш-пачаш... Тиде кугу ойгыш ынем пурто кызыт, йолташ, тиде – вес кугу укш, тушан але шарнымашын кӱжгырак лумжо вочшо, чон изишак ошемже, кызытше тулвуй гай шеме. Турлыжо. Жап шкенжын толеш, вара почам. Тачыже, колыштым, иктат мо тудын дене лийынжым шот дене каласен ок сеҥе – адакшым вет марий тугай лийман: кыреныт ма, йӱлатеныт, иктат нимат ок ойло, ынежак уж, лӱдеш тура лияшыже. 15 декабрьыште пачерже йӱлен пуйто, шкеже пуйто шикшеш тӱнчыген, сигаретшым шупшын да пуйто... А мый палем: кийымаште ик ганат тудо тамакым пижыктымаш уке ыле, шкежак тидлан пеш вурсен. Пагарыштыже арака лийын огыл. 15 декабрь кугарнян эмлымверыш наҥгайыме годым тудо эше ила улмаш, кӱчык жаплан ушыжат пурен. Шумат кастене чытен огыл, чеверласен. Мыланем тудым чаманаш амалемжат кугу. Михаил Исиметович Исиметовын, пошкырт марийын, Книга издательствым вуйлатымыж годым тӱҥалын, лу ий сылнымутан литература пӧлкаштыже коктын ыштенна, йыгыр пача гай кажне Юмын кечын кечываллан «Молодежный» кафешке (кызыт «Менатеп» банк пӧрт) кочкаш да пура дене шӱялтен колташ коштына ыле.

«Ыле» гын, але шылже. Мыйын кызыт – Семон тулар, чӱчуватемын ачаже.

Пӧртышт Кугу Шальын пурлагай почиҥгаште коремын пурла серыштыже, капка воктеч йолгорно ӱлыкыла куп дек вола, саде купйолышто мемнан семын Памашкоремышт уло аман, тушто памаш пӧртым ыштен шындыме. Корем вес серыштыже мемнам математика дене туныктышо Яков Федоровичын суртшо койылда – ну вет тамак пакияр, шеҥгекет миен шогалеш да мо возыметым онча гын, шӱлышетым йыгыжге пушыж дене темен шында, шупшеш огыл тамакшым, кочкеш! Кугу Шале пӱяште ме шолып колымат кученна, Метрий Санюкын шӧрӧка почшо дене. Пеш шолдыра кол. Сӱан годым Семон тулармыт дене лийынам такше, но ӧрынрак пурем. Шкежак вашлие, ялла мучко чапланыше пулатньык. Тиде мут пу да латыш кондымо гыч шога, очыни. Пуым латыш конда, пулатньык. Пеш сӧрале мут, нимогай тудо платник да плотник огыл, амызе годсек пулатньык. Гурий Иванович Лаврентьев, мемнам кызыт туныктышо, вараже филологий науко доктор, профессор, тожо йӧрата дыр.

Пӧртышкыжак пурен шым шу, ватыже, ынде мемнан тулаче Плагий, чӱчӱватын аваже, лаштыра тугай капан, ныжылге ӱдырамаш, вавай деч самырыкрак, йымалклат омсам ончыктыш, мыйым оҥжо пелен ӧндале, вачем гыч ниялтыш: «О, Юрик, кугу туларем толеш. Ӱстелтӧрыш шичде ит кае, туге сай огыл. Мий, кызыт кочат дек пуро, эр годсек пужара гойо».

Тевыс Семон тулар. Краплям ышта мастаргудыштыжо. Пужар шӱк, чаплын ягылтарыме крапля, эше пӱйдымӧ, пӱйлык пашкар-шамыч. Вурдыжо эше ок кой. Шуко крапля. Шедра чуриян, икмарда лаштыра капан, кок изи ечывуй семын тӱжвакыла кадыррак тӱрван лопка умша, тыгайым мемнан-шамыч лудо умша маныт. Тыгай тӱрвым, весыным, умбакыже илымаштем вара ом уж. Ну и паша вургем тудын. Пурымем шекланен, пашажым кудалтыш, ӧндал-вӱчкалтен, кӧргышкыла пуртыш: «Кугу туларем толеш аман. Первый гана вет. Кузе илет, кугу туларем?»

Те шонеда дыр, вот, Юрикын мутшо шуко. Тиде «кугу тулар» кок мут изин чонжым туге вӱчкалта, туге йывыртыкта, кумылжым тунар нӧлталеш – вошт вара кая, Валентин Колумбат мыйым оҥжо пелен тыгерак ӧндалеш да нине мутымак ойла: «Салам, кугу тулар», молан манаш гын, кызыт вашлийме родына нерген варарак мыйын почеламут шочеш: «Семон тулар».

Кидшым ончем. Кыралт, сусыргыл пытыше, тӱрлӧ кугу корнан, шелышталтше, пушеҥге вож гайыш савырныше парнялан, шеме. Пужара ынде. Чож налеш крапля капым – волгыдо шӱшмӱй! Але гына кия ыле лавыра туҥгыр гай. Рож-шамычат ямде лийыч.

– Чылаже мыняр крапля лиеш, кугу тулар?

– Шӱдӧ витльыже кӱлеш тудо.

– Колхозлан мо?

– Тудлан.

– Семон тулар кочай, а мом тый эше ыштен от мошто?

– Трактырым. Мыйын тыште пу кугыжаныш. Пу мыланем шыште дене иктак. Пӱйжылан ваштар кая. Кугу Шале вате, шудо удыраш лекше, мыйым кыраш ынже тол, шонем. Ваштар ок пудырго.

Чӱчӱат эре тыш толмыжым ойла, пеш келшат. Газетешат серен шынден ыле, чылаже еҥ-шамычлан мыняр пӧртым ыштен, кунар окнам, омсам шынден. Теве тудо шкеже могай улмаш.

– Пӧртым ышташ неле мо?

– Чодырат гына лийже. Мо тушто лийдымыже? Ыштет да ыштет, нӧлтеш да нӧлтеш.

– Кум еҥлан ик пӧртым нӧлташ мыняр жап кая?

– Кум арнят пеле – эн шукыжо.

– А мемнаным шым арня нӧлтеныт!

– Йолагай веле тыге нӧлта. Тый шкендан пӧртым ойлет вет? – воштылалеш. – Палем. Веҥе ойлен ыле. Тоя дене лупшен лукман ыле нуным, а те пукшен-йӱктен-малтен киен улыда. Вӱрем ок код тыгайлан! – пӱйжым шотыр-р пурлеш.

Мый лӱдым.

Сырымыже пужарымыж гычак коеш. Ятыр жап тымык нугыдем шогыш. Чож-ж, чож-ж...

Вара иже ласкаме.

– Пел Кугу Шальым, пел Купсолам, Олыкъялым нӧлтенам. Чыла омса, окна янак мыйын. А шуко иленам улмаш! Войнаштыже мочоло... Маньчжуриет-мочет, ипонет, германет. Эре кӱч мучаш гыч утлымо. Айдемыже так шочеш, нимо оккӱллан. Медальже, прайовыжо, чыла ондалчык. Эре орлык, орлык, орлык.

– А мыняр шагатыште кынелат?

– Кумытат пелыште эрдене ферме мастаргудышкем миен шуам. Малат. Чылан малат. Мален, кунам илышым ужат? Телыже-кеҥежше мыйын эре кум шагатат пеле. Тыштыже мый так, йокрок деч веле шогылтам. Малыше тӱнялан ызыра сырем. Колымеке малетыс тугайже...

Воштылеш.

– Тый тудо мастаргудыш миет вет? – йодеш.

– Мийыде...

– Колхозыштыжат страм. Кугу Шоло воктеч каем, каван оптымаште ӱдырамаш ден йоча-шамыч веле койыт. Корий кугыза ончыктылеш, кузе опташ каваным. А конторылаште лӧчен пытыше пӧръеҥ-шамыч темыныт. Кунам тыге илышым ужат?!

Пӱйжӧ адакат шытыр-р шокта. Шыде ала-мо. Теве молан Плагий тулачым кыркедылеш! Йӱэш гын, эшеат шучкырак, очыни.

Мый денем огыл кутыра, мыйже тудлан ӱмылка веле улам спектакльыштыже, шкеж дене ойласа, тыгодымак ыштымыжымат ок чарне.

– Пеш ондак йоҥылыш шочынам. Тиде тӱня нимолан ок йӧрӧ – йолагай, кредалше, ондалкалыше, лӧчышӧ, шужышо, шояче, нимо чын уке. Сарыште веле раш: вот тушманет, тудым сеҥышаш улат. А тыште от пале, кудыжо йолташет, кудыжо гын тушманет. Шонат дыр, Семон тулар окса деч ок тем, ышта. Меже ыштена да, ниможат ок вашталт, ок уэм. Чонна пелед ок мошто. Ешемжат вурса, мом, маныт, тыге толашетше. Чынакак. Мом мый толашемже, ну? Кок кече икана товарым шым кучо. Кумшо тольо. Тамакам шупшам, лук гыч лукыш кылт-колт. Мо ок сите, мо индыра, кеч пирыла урмыж? А суртышто ыштышаш кугу паша ок кой, Виталий эргым чыкландарен шога. Шого, а молан илемже? Тетла кадровый пулатньык ом ул, пенсийыш лектынам пуйто. А мо тугай каныш? Шӱгарлашке – прамай финиш. Пӧртыштӧ кутыраш пырыс гына кодын, да эше будильник шагат шолтка. «На, маньыч, Семон тулар, пенсе пӧлеклан – шагат. Тегак кум шагатлан пожалтен ит кошт, кудытлан але кандаш шагат эрлан шынде, мале». Будильникше, ӱмырешлан ик гана кумытлан шындыме, шӱмыштемак шинча.

Адакат воштылалеш. Мый айдемын тыгайжым йӧратем. Чӱчӱ ок мошто тольык, сандене чонжо петырымаште тӱнчыген кия. Ялыште пеш яклака, а мӧҥгыштӧ моклака. Мо армийже гыч толын, мемнан мончаште лӧкаште чарныдегыч пуйто шкенжым выньык дене кушкедеш, а мый алят, ӱдырамаш деч вожылмыла, йолашым кудашде, монча осадӱрыштӧ шинчем – оҥай шонымаш!

Тышан изишак каналтена. Библийын тошто ужашыштыже Юмо-ача Моисей пророклан, еврей калыкым Рим гыч утарен луктын, пустыньыште коштыкта. Кондыштарыкта – туге чынрак лиеш. Йӱдым тиде калык ӱмбалне шем пыл иеш, шеҥгелныже ончалаш лийдымын волгыдо Юмо ача шкежак, кӱлеш годым полшен шога, уке гыч улым ышта, сандене гына колен огыт пыте. Так изишак нелырак толеш, калыкет Юмым вурсаш тӱҥалеш, ескыч, Римыште кулышто илыме дечат плока тыште. Айдемылан нимо семынат ок йӧрӧ, эше тунамсекак. Отна шке пӱрымашыжым карга. Тиде такше сай! Мом ончыкта тудо? Айдемын сайрак илышым кычалмаштыже нимогай чек уке, абсолютный манме эрыкыш лекнеже: кунар шонет – иле, мом шонет – ыште, варажым шке илеметлан могайым шонет, тугай галактикым ойыро... Чыла тиде кунам-гынат лиеш! Мланде-шепкаште кийыше ужар аза гына улына кызытше. Такше шепка гычна кӱвар-Сандалыкыш йолнам волтен колтенна, тылзыштат айдеме лийын! Атом шеледыме семынак кажне еҥын ушыштыжо рай да тамык Сандалыкше уло. Юмыланат тыгакак ни тӱҥалтыш, ни мучаш. Космосынат мучашыже уке. «Кызыт мыняр шагат?» йодыш, Мланде деч умбак ойырлымек, йӧндымӧ мыскара семын веле йоҥгалтеш, жап тушто уке. Тидыжым мландысе-шамычлан, мыланна умылаш путырак йӧсӧ. Кузе тыге жап уке?! А вот на – уке да уке. Библият умылтарен огеш керт але ынежак тӱкале: ме Иисус Христосын шочмыжым да илымыжым, колымыжым гына палена. А ондакше? Ачаже вет тудым ондак-ондак ыштен, эше Мланде уке годымак, тыгак лийын. Языкан Мландым утараш Юмо-ача тудым, акрет годсек кугун чапланыше эргыжым, шӱлышыш савыра да Мария-Юмынавалан Мландӱмбалне шочыкта – уэш! Ынде Юмо тыглай ӱдырамашын тыглаяк шочшышкыжо савырна, мемнам туныктен кода. Жид-шамыч тудым ыресеш пудален пуштыт. Да Иисус Христосым Юмо-ача уэш шкеж дек налеш. Пӱтынь Сандалыкым кидыштыже кучышо Юмо-ачан кидше рудалтеш. Мланде верч ынде Иисус Христос шкетын мутым куча, аваже да Юмыншӱлыш полшымо почеш.

Кава кокыте почылт кая да ме тушто Кавасе святой калыкым ужына гын, мый, очыни, тидлан ынде омат ӧр.

Эшеже айдемын ушыжат Сандалыкла тӱрдымӧ-мучашдыме маньым вет, йӱдыкем дене шонен шинчем: мланде мучко коштмаштем мом ужын омыл гын, чылажат ушышто. Теве Марий Турек воктен Йӱштӧ памаш чодыраште шкет шогылтам. Чыргыктен, вӱд йога, тушто шӱдыр коеш. Ынде Морко поселко воктен Вылятка коремыште лийын кайышым. Усола велне тумо ыле, йӧрлын возын гын, уке гын? Пошкыртышто Ушмен ял воктен отышко еҥ-шамыч теве йолташыштым тояш конденыт, ырес олмеш кужу варам шогалтат, вара вуйыштыжо ош солык. Эсогыл тусо Куянково поселко кевыт воктен кӱшкӧ йолем пернен ыле, тудо кӱ кызытат туштак кия мо?

Семон тулар пеш шергакан лие, кугун почылтеш кажне гана палыдыме велымже.

– Айда, икмомак ончыктем, пенсыш лектым да ыштен шуышым. От лӱд чай?

– Огым. Мо деч лӱдеш тенийсе йоча?

Кудышто изи клат омсам почмо. Йолем лыдыргыш. Шеҥгел пырдыжеш эҥертыктен шогалтыме... кок колоткам! Леведышыжге. Кӧргышкыжӧ выньыкым оптымо.

– Ну-ну-ну, – мыйым коҥылайымачем кучыш. – Ончык шуко илышаш еҥ кузе лӱдеш?!. А мыланна гын, кувам ден когылянна, нимат тугай уке. Шкенан кутышнам висенак ыштыме. Тумо оҥа! Молан мый еҥын ыштымашке пурен вочшаш улам, верне вет? А ыресым ышташ Юмо ок шӱдӧ. Ончылгоч ыштыман огыл. Атышкыже мом-гынат темен шындыман, яра ынже шого... Тидат тугаяк ӱзгар. Лӱдшаш уке! Кайышна кочкаш, кугу туларем.

Тиде «кугу туларже» мыйын тӱҥал пуымо гычак кайыш – Купсолаште сӱан годым тудым тыге лӱмденам ыле. Пеш келшен тудлан: кугу тулар да кугу тулар. Войнаште коштмыжымат оҥайын каласкален да, тунам возен налаш шот лийын огыл. Шуко ужшо-колшо Марпа кувавай дек унала кошташ йӧратен. Шинчыт да кечыгут лымышт уке. Колхоз вуйлаташ мыйым шогалтат гын, мер илышым йӧршын вестӱрлемдем ыле – шукыжым вуйышто тыгай «проектым» кучен.

– Тольык мыйын логарем пеш осал-ла, – шыргыжын вара.

А молан кызыт тыланда «Семон тулар» почеламутым ончыкташ огыл? Купсола школышто Мухин-поэтын лӱмгече пайремже годым окышым – шукышт Кугу Шале гыч ыльыч. Тудым шарнен, мыйын почеш «тыгак, тыгак» маншыла вуйым рӱзышт. Тугай еҥ, конешне, калык шӱмыштӧ шуко жап аралалтеш.

Мемнан годсо илалше Марий Айдемын иктешлыше образшым чоҥаш тыршыме. Чытамсыр! Ватыжым жапше годым шыматыше, кырен пытаренат кертше, ондаксе Совет элын картыштыже могай йошкар пунктир уло гын, Мланде шарыште тугаяк вӱран йолкышам сарлаште кодышо, ӱмыр мучко чоҥышо, но садак тошто пӧртыштӧ илыше, Семон туларем семынак шканже ыштыме тумо колоткажымат пошкудыжлан пуышо, йӱшӧ, кредалше, рушын аватмутшым авалтен, кум пачаш языкыш пурышо, но марлаже чодыра гӱжланыме семынак шыве-шыве кутырышо... Тиде еҥ сакче гаят лиеш, тунамак ужаленат мошта. Шканже огыл ила. Туларлан шижтараш кӱлеш улмаш: ате дене ит толаше, туддеч посна огыт тойо. Тый лучо Карманкурык гыч пеҥгыде кӱм кондо да умбачак ужаш лийшын руэн серен шынде: «Пимын Семон». Нимо-нимо тетла ок кӱл, товат. Шканетше вет кадыррак пу ыресым гына ӱмбалнет шогалтен улыт. Икса гыч мемнан школыш практикыш толшо Виталий эргычат, эргыжым армийыш ужатыме годым, Кугу Шале кевыт ончылан, Метрий Сонюкын пӧртшӧ ваштареш, автобусеш тошкалт колыш. Розук ӱдырет дене пырля тунемна, профессор виса ушан ӱдыр, умбакыже тунемман гын, марийын могай кугу шанчыже лиеш ыле гын? Лопнурыш марлан лекте, шуко йочам ыштыш, але вий ӱмбалак, аярген колыш: «Чу-ян, хлорофос пеш тамле манын ойлат ойлашыже, ик гана изишак колен ончышаш лучо!» Нине мутым ом вашталте, чылт тыгак каласен.

Шымше класс. Меат айдемыла чучаш тӱҥална. Ласканак тунемына, тыр-тор койыш деч кораҥынак. Телым порананыште Моркыш наҥгайышт, комсомолыш пураш. Кечыгут вучыктен, касланрак бюрошко черет дене ӱжыч. Пряникова, кокымшо секретарь, мемнам йодышто: молан комсомолышто лийнена? Александр Николаевич Мичашев – вара тудым Марий Турек райгазетеш поктен шуам, кокымшо гана порым ышта, «Знамяшке» темлен пурта, пырля ыштена. А тыште кызыт пеш строгын шинча, бюро член.

Комсомолым шудалаш ом пу! Тек кызыт чыла унчыливуя шогалтыме, тек каргаш тӧчат. Нуныжо каргат, кӧн кок-кум гражданстве. Элнан чонжым нунылан палаш пӱралтынак огыл, историйын шоҥжо улыт. Омат кӧране веле...

Билетым оҥ пелен шижын, уремысе илыш мыланна вашталте. Такше мемнан кӧргӧ тӱняна молемын, а урем огыл. Александр Матросов, Зоя Косьмодемьянская, Краснодонысо молодогвардеец-шамыч кӧргыштына ылыжыныт. Чынакак вет, Николай Островский семын «Илаш кӱлеш туге...»

Энсул ер телым Моркышто йомеш. Ме ӱмбачше йолгорно дене поче-поче каена, шымытын. Киносо гай шым разведчик. Йӱштӧ. Йолташ-влак дене Усола вуеш чеверласышым. Ачамын аваж дек, Огавий вавай дек, малаш пурем. Арун ила тудо, ялт аптекысе гай. Кеч-могай йорло саман толжо, садыгак тудын чыла шке верыштыже – ӱзгарже-можо... А коҥга шеҥгелне да пырдыжлаште-е... Шӧртньӧ пунем-шамыч кечат. Шоган! Кажныже тушто йыгыр мушкындо гай кугу улыт. Мо палем, эре тыгак.

Кузе вӱчкен вашлиешыже! Кудашаш полша, ызга: «Пире деч от лӱд мо?» Марий еҥ тугаяк, шокшо мутышт дене кылмен толшым вӱчкат. Кузе сай лиеш чонетланже. Пеш дипломатыс адак, кумылешет толын, тӱрлӧ велым «чыгылтылеш».

– Мый ынде нимо дечат ом лӱд. Вавай, мыйым таче комсомолыш пуртышт. Ачый ила гын, куана ыле вет?

– Кушкын шуыч тугеже, Юмылан тау. Давай сортам чӱктена.

Чонемже ондак торешлана: комсомол ден Юмо пешыжак огыт келше да...

Шонымыжым шукта. Шуко рвезе ден ӱдыр-влакын шӱм пеленышт пуля дене ургымо чевер коман книжкам луктам.

– Кушаков огыл ынде, – манам. – Луд: Галютин Юрий Иванович. Иван Васильевич ачам гына ок сите. Фамилийже умбакыла шуйна. Кузе сӧралын серен шынденыт райкомолышто. Кажне букваже оксаш возышашлык.

Тудат онча. «Я волком бы выгрыз бюрократизм. К любым чертям с матерями катись, любая бумажка. Но эту...» – ырла мыйын кӧргыштем Маяковский.

– Пеш кугу тау, пуртеныт гын, пайремыс мемнан туалгын, – ачамым шарныме дене шинчалукшым ӱштеда. – Мом пукшаш вара тыйым? Аракажымак комсомол-шамыч огыт подыл вет?

– Чайым гына.

Вавайын шоганжым ончаш лӱмын вес ялла гыч толыт: «Кузе тыгайым ончен-куштен кертынатше, Огавий аке, Морко велне тыгайже шочшаш огылыс, тиде Кубань да монь огыл. Могай юым палет, каласе?» Чуяка улыт нуныжо, а вес пунемыште гын йыргешке туара. Чылт кӱрен тӱсанат уло. Кечат, шӱвылвӱдым луктын. Ару коваштан, шӧртньӧ костюман... Такше эреак тышке шоган кочкаш коштам. Кочат огытыл. Кокыт-кумыт дене ом серлаге, визытым, шымытым. Адак мо оҥайже – кинде деч посна вет! Вавай ок чамане, лӱдын ончен шинча рожгымым. Кӧргӧ шонымашыжым пеш келгыш тоен мошта гынат.

Таче умшаштем комсомолак веле. Героймытын ӱмылыштым тарватылам, элна верч нуно кузе кредалыныт – ваваят палыже, шонем. Школышто бюролан мемнам чот ямдыленыт.

Шоган секретше, тудо, тугай. Ушым шындымек, Лизук ӱдыржӧ деч йодынам, тудо мылам акам лиеш, тольык вес марий деч шочын, вавай шке жапыштыже кок марийлан лектын шуктен ала-кузе. Ондаксыж дене ачамым, вара Миклай азийым (коктынат сареш лийыныт), кумшыжлан Ойсим азийым ыштен. Тудыжо, межнечше, эшеат чотрак полмезе да ура чонан улмашат, шокшо кечын таве воктек йолташыже-влакым конден, пайдан дене ий гай йӱштӧ вӱдым луктыныт, йӱштылын, чот кылмымешкышт орен киеныт. Кеҥеж чатлама шокшо ден тавысе йӱштӧ келшен шуын огытыл, Ойсим колен.

– Лизук аке, вавайын шоганже молан тыгай кугу лийын, тетла тыгай нигуштат укес.

– Чылтак ом пале, Юрикем. Мый эскерашат тӧченам: йыраҥыште аве мом ыштылеш? Ик ганаже шындыме деч вара кок арня эртымек ныл шагат эрдене лекте. Ойлашыже ойлак ала-мом, умшаже тарваныле, шкеже шӱкшудым кудо-кушто кӱрлшыла коеш. Такше нимом ыш ыште тетла. Ӱяҥдышыжым ондакак шавен ямдылетыс, тетла тушто мом ышташ? Вес ганаже – шоганвуй чумыргаш тӱҥалме годым, тожо ныл шагат эрденак. Вот и чыла паша тудын. Тунамат умшаже тарваныле.

– Тугеже нимо уке гычшак огыл ышталтеш ужат? Мом-гынат пален тугайым, юзо мутым?

– Шуко гана йодынам туныктен кодаш. Огешак поч, нимат мутан огыл тыгай годым. Тугакак пеленже наҥгайыш тудо кугу шоган секретшым. Урлыкашыжат шкенан ялысак ыле! Мӱндырч да монь кондымо огыл. Вот тый на, тудын шочеш йыгыр мушкындо гай, а ялыште молын – парнявуй. А кузе тыйже кинде деч посна тунар шуко шоганым ковыштала кочкын кертынатше, мый эре лӱдын онченам: пагарже тидын мом ужеш ынде? Ок йӱлалте мо?

– Нимат. Мый эше, вавайым чаманен, шагалрак рожгаш тыршенам.

Вуйым рӱза ыле. А мыйын тиде изи годсекак. Молан манаш гын, эре ужарге да кочо денак веле вет илыме сар мучкыжо, тулеч вараже. Пураш йӧршӧ могай шудо але кичке, писте выле ма, мо ма, ломбо, ваштар киш уло, йӱаш куэ да ваштар вӱд – чыла мыйын. Шем кожлаште, Йошкар серыште кож кичке могай чевер да тамле, кечыгут мӧҥгыш от пуро. Кеҥежымже, шыжымже... Поҥго, пӱкш, мызымӧр, мераҥлашка, кияк вож, пистыгичке, пӱкшерме алга, мланде пӱкш – шотлаш шуко кая.

Мом ок ыште вет изи айдеме дене «комсомолет-мо сомылет». Тӱньыкыш шӱшкылтшӧ поран шӱшкымашеш мален колтем, вуемын шонен лукмо сарыште лӱйкалыше амбразурым да монь оҥем дене петыркален коштым, пистолетым кӱш рӱзен, Гайдар лийым. Ачайым гына ужмаш уке. Нине корно возалтме годымат, тунамат.

Эр волгыжюаплан шокта: «Мый колынам, комсомол-шамыч шуко огыт мале. Кочкашет ямде. Школышкет вараш кодат. Але от кай? Пире коштеш вет... Мыланем шогертен толын ойлыш...»

– Пиригыже шке улам, комсомолец!

Уке-е! Комсомол дене мо таҥасен кертеш? Уке тугай эше. Нӧргӧ еҥым кӧргӧ гычак вашталта да.

Газетлан серымем тылеч вара вияҥаш тӱҥале. Но почеламут марла ынеж возалт. Руш поэт-шамыч шке руш тӱняшкышт наҥгайынешт. Рушла шонен, марла возышаш олмеш, мыйын мӧҥгешла кая. «Коммунизм верчыште» рушлаже лектынат шуо теве.

Кугу Шальыш кок рвезе Волжский гыч ужаш толыныт, ондакше мемнан денак тунемыныт. Шем формо пальто, шем упш, шем клеш-йолаш, шем ботинке, кӱзанӱштӧ «бляхыште» кок ший буква: «РУ». Ремеслухо гыч маньыч. Ремесленный училище гыч. Авамат нуным ужын да шемышт пеш келшен: казна вургем. Вавай дене каҥашат: ала шымше классым пытарыже да тушко пуаш? Илышлан вашке шуэш, шоктат. Вавайже: «Айда, тӱкышаш огыл. Мемнан тукым эреак шуко тунемын».

Мыланемат формышт чон пелен ыле.

Шеҥыштӱр гыч ялышкына толедыше Женька, – Кугу Шальыште шкет илыше куваваже уло, Кугуял Сонямыт дек коштеда. Ну вет чонетымак луктын налеш тиде баянже! Гурий Иваныч дене вашла шинчын шокташ тӱҥалыт да ӱмбачышт шинчам огына кудалте. Роза соло мурым тунемеш, чӱчӱватын шӱжарже. Мемнан деч кок-кум ийлан кугурак да шымше классыштына точный предмет дене учичыл дене тӧр кая, Серапим Вачий, Остром Толя коклаште. Баянлан кӧра эре концертым ыштыл коштына, кудо ялже лишнырак – тушто. Школ ден школат тыгай концертыште вашлийыт.

Роза, мыйын тулачем, чумыраш пешак, чевер йыргешке чуриян, кӱш нӧлталтше неран – аважын чизижым шукырак кочкын чай, вашке нелеш налын кертеш, шканже акым пала. Мураш тале. Метрий Соня, мыят хорышто улына. Кидна вашла тӱкна да ылыж каена гынат, первый ошкылым иктынат огына ыште. Так манаш, иктаж лукеш вучыдымын вашла пернен, первый ӧндалмаштак оҥем гыч шӱм тӧрштен лектеш дыр! У-у, тыге сантиметр дене шотлен лишемына гын, мемнан шупшалмашна – Чукоткышто.

Кугу вашталтыш! Нужа Икса гыч мемнан дек практикыш толын – ура-а, мыйын вес туларем! – Виталий Семенович Пименов, Кугу Туларемын эргыже, эх-ай-яй, могай чатка качымарий! Йӧратен шындышна иканаште. Чай йӱаш мӧҥгышкына урокшо деч вара Галя акаж дек пурен ыле. Урок ыштымем ужын, ӱпем ниялтен, Кугу Туларемын гаяк лопка умшаж дене, сӧралын ош пӱй радамым койыктен, шыргыжалеш, тунем, тунем манеш. Шуко газетыш колташ ямдылен пыштыме камверке пачкым ораленам ылят – марийышке веле огыл, «Пионерская правда» ден «Огонек» журналышкат! – вуйым рӱзен ончышто: «Вашмутшым кеч налат?» – «Нала-ам. Эре вашмут гына. Но «Молодой коммунистыште» ик кроссвордем пуртеныт! Кум почеламут – «Коммунизм верчыште» теве».

Йошкар-Оласе молыжым але сеҥен ом ул. Заметке кая, а почеламутлан эре ик еҥак вашешта, Макс Майнышт уло тушто. Низаштат сеҥаш ок лий, «Мыйын возымем лудын тунем» манеш-воза.

Авием пыртак каналташ возын улмашат, кынелале: «Ме Юрикым Волжскийыш ремесленный училищыш колтынена. Виталий Семеныч, тыге йӧра мо?»

– Мый гын ом колто ыле. Тӱшкагудышто кредал колат. Волжск – шучко ола. Мемнан ял гыч коктын тунемытат, эре руш ден суас-шамыч марийым ишат, маныт, шӱлалташ эрык уке. Пеш колтынеда гын, военный училище уло. Мый журналыште ончышым гын, Юрикдан кумытанжат икте веле.

Столяр, пулатньык, слесарь, каменщик, штукатур паша тыгеракын мый дечем кораҥыч, коеш.

Кызыт шонемат, мо тӱрлӧ илыш лончыш логалам улмаш?

Шаҥге мый пыртак тӱкалтышым, могай ойго лийын каен кок йӧрале, йӧратыме, путыракат ушан-шотан, калыклан кӱлешан лийшашлык еҥ-влакемын. Корнешышт, манаш мо шке, ойгаҥше вуем савынем. Уэш! Пимын Розук шкежак умбакыже тунемаш пӱй пурын ыш кыртме ала-мо, сандене нигӧм титаклаш ок лий. Ушыж дене лекшаш ыле ончык-ончык! А тудо... лекте марлан вашке гына Лопнурыш шоферлан. Марийже машина дене корнышто кудалмыж годым «Зоркий» фотоаппаратым муын. Тудын марте мыйын «Смена» икымше выпуск ылят, «Зоркийжым» пыртак кучылташ йодын нальым. Пӧртылтышым веле такше, пеш йодеш да. Изишак подыледаш тӱҥальыч чай...

Чӱчӱвате, шарнем, ошемын гына пӧртыш пурыш:

– Мемнан Розук колен!

Тӧрштен кынелна: кузе?! Мемнан шинчавӱд лишнак. Кугу тулармыт дене мончаш олтымо годым памашышт гыч кеҥежым пеледышан йолгорнышто коктын юарленна, вӱд нумалмына ушеш возо. Йодам: «Кӧ лият?» Ойла: «Профессор ӱдыр».

...Паша гыч кечываллан толын. Могай тума ондакше лийын, огыт пале. Мо, йӱшӧ марий дене кӧн илыш лиеш? Монча ончык шинчын да кидыштыже лем улман атым пӧрдыктылын: «Тыгат-тугат нигушто шот уке. Моло пеш колатыс, чу, мыят ик гана изишак колен ончем гын, мо лиеш? – пыртак кленча гыч подыл ончен. – Хлорофосшо шерак-шопак гына улмашыс, пеш тамлыс. Тидыже кузе пуштын кертман вара?» Ик жап гыч пӧрдаш, орланаш тӱҥалын. Шӧрым йӱкташ да шӧрашыже суртышто иктат лийын огыл...

Виталий, Виталий... Тудыжо ятыррак илыш, ешым погыш, эрган-ӱдыран лие. Туныкташ ыш кай. Кугу Шальыште учетчиклан да монь, тӱрлӧ тыгыде «причиндалыште» коштшо. Мо пытара айдемым ялыште, жапым, самырык куатым, талантым, мастарлыкым нигуш чыкаш ӧрмӧ верыште – чылан палат. Эргыжым автобусыш шында, Армийыш ужата, Морко военкоматыш. Шкежат пеленже шич да кае, ончет гынже, мӧҥгеш савырнен толмет годым – лач тыште Октябрьскийыш эртышаш улыт – волен кодат! Уке шол, корнышто вучен шогат: кайымыштым кеч ужын кодына. Кузерак ача-ава, пошкудо-шамыч койыт тыгодым? Жап але уло, подылына, кутыралтена! Автобусет призывник-шамычым конда. Эргым кудо велне шинча манын, Виталий ваштареш куржын лектеш. Кораҥ ок шукто... Кум точкым шындаш верештеш. Эргылан призыв команде деч кодаш огеш лий, ачаже гын асфальт ӱмбалне тарваныде кия. Асамат...

Шымше классыштак классге ужаш пернен мыланна колымашын кӱаҥше чурийжым. Кугу Шале рвезым, Тимкам, пеш йӧратена ыле, ондакак йорло ешыштыже кугыеҥ шотеш кодын, мемнан семынак нужнаш пызырген кушкын, пашалан ондак йӧрен. Кугыеҥ-шамыч дене Октябрьскийыш грузитлаш машина дене кайыше, пызырнен колен.

Купсола вуйысо шӱгарлаште школ дене погынен шогалыныт. Йолташнам, Тимкам, курымешлан волтат. (Тений, 2000 ий телым, акажым ужынам. Иканаште первый мут: Тимкан акаже?) Тараян ате пытартыш гана койын кодо, мланде йымак шыле. Изи чонна койдымаште шорто.

Пуат гын, налат, кырат гын куржат, шуялтат гын йӱат – чылаланат тунемат, а колымаш эре эн вучыдымо, чылтат келыштаралт от шукто, йымыжа верет гычак йымыктарен пышта. Вара шуко жап йыҥысен коштыт...

Путырак сӧрале муро, а?

«Школ вальс». А музыкыжо, музыкыжо... Мутшо дене гын эре ӱчашем, южгунамже келшемат. Ӱмыреш йоча лийме сай мо? Эреланжак туге чеверласашыжат, нимом чаманыдегеч... Теве мый тушко пӧртыльымыс. Серен шинчылтме изи годсо ийлаште уэш илышым да эшеат, Юмо полша гын, илем. Пайрем толын мый декем, пайрем! Юмо йочам шкеж гаяк арум айдемылан шочыкта. Тугай арум – визымше гыч шымшышкат шуна, Сонюк ден коктын алят икымше вашлиймаш гайыштак кодна. Чоннаже кавасе эфирыште южгунам вашлийыт гын, уке гын? Тиде арулыкымак Арын школыш кум ийлан наҥгаена. «Туштыжо ида вожыл ыле!» – ойла мылам садер ӱмбалне тичмаш тылзе.

Ынде тый денет, лудшо йолташ, ме тыгай оем дене келшышаш улына. Юрий Галютин манме айдемын еҥ коклаште яклакан, оратор семын кутыраш, анекдот тӱчаже дене воштылтараш, шинчаваш ойлен кундараш, шкенжым арален кодышаш верч начальник лоҥгаште оҥваш шогаш мастарлыкше уке гын, тудо пӱтынек кагазышке возын гын, да возымыжо тыланет кеч изишак келша гын, ончен-ончена: кушеч, кудо велым туддек толын пычырикак кертмыже, могай тукымын геныж дене пырля? Ачам велым огыл тольык, тиде раш. Мыйын Иван Васильевич Галютин-Ильинем, ачам, мыскаралан да сӱан калыкым тичмаш черпыт гыч, тудым лач кок парняж дене гына кучен, йӱкташ тале лийын гынат, да шольыжо, Николай Васильевич, кодшо сарыште тӱҥалтыш гыч мучаш марте разведкыште коштын, боевой вич орден да ик медаль дене наградитлалтын, сар пытыме деч иктаж кок арня ончыч колен гынат, нуно тукымжыге газет-журналла дене кылдалтын огытыл, туныктышо-влакат тукымышт гыч укелыт. Чыла тиде авам деч толын шога. Авамже, шке черетешыже, Эҥерӱмбал Шале ӱдыр Марфа Афанасьевна Букетован шочшыжо. Теве кушеч Юрий Галютинын кагазлык геныже. Эҥерӱмбал тукым деч. Тусо Аркадий Букетов – шочынак поэт-лирик, Назарий Александров – и профессор, и литератор, и краевед, Николай Семенович Мухинын марий литературышто классик улмыжым ӱмыр мучко шымлыме пашаж дене пеҥгыдемдыш. Уэш колхоз почылтман гын, «Поэтнур» лӱмым пуатак, очыни. Мыйын Купсола школлан пуыштыс. Тиде тукым гычак тольо марий критик радамыш Александр Михайлович Александров, республикыштына филологий наука эн самырык кандидат, колымыж деч ончыч возен ямдылыме докторский диссертацийже кодын. Тидын марте оньышвитымашын тале ушыж дене докторымат эртышаш да кызыт академик манына ыле, очыни, тиде нимаят кугемден каласыме огыл.

Букет тукымлан сылнымут генжым пуэн коден Филипп Афанасьевич Афанасьев-Букетов, псевдонимже тудын – Сайн эрге Сайгелде, Чавайн ден Мухинын йолташышт. Чавайнже тудым «Элнет» романышкыжат ик эпизодышто пуртен. Мо палем, Купсолаштат Выльып чӱчӱ кужу кутышын илыш, да ик ганат веле огыл. Комака ӱмбалне капна дене пызырен возын, кажне пачашым кермыч ӱмбалан коштен киен улына. Марпа вавайже колятул волгыдеш воктеннак мурля пелен эҥертен, мучашдыме шӱртыжым шӱдырен. Кужу теле мучко коктын кутыркалат, шоҥго-шамычын омо уке. Мый колыштам. Ом пале, пӱртӱсак мо але Юмыжак пыштен пуэныт мыланем тугай йӧратымашым, кузе Пушкин манеш, «Любовь к отеческим гробам», умшам карен колыштынам кугыеҥ-шамычым да можо-гынат ушеш лакем кодын. Сылнымутым йӧратымаш вавайын геныж дене адакшым Ойсим чӱчӱланат куснен, вожшо Эҥерӱмбал Шале гычак вет, лач чот шоҥгеммекше веле чарныш газетлаш возымыжым.

Марийын Чавайн школым эртыше кугу патриотшо Сайн эрге Сайгелдак уш гыч ок лек.

Купсола гыч Арын школыш ойырлымем деч ончыч маннем: тушто Сергей Эчанын вуйлатыме библиотека, сылнымут кружок, Чавайн ден Мухинын туныктымо школын пеҥгыдем кодшо чапле йӱлашт, тусо вестӱрлӧ илыш, туныктышо ден тунемше-влакын иктеш модшашлык «Салика», «Мӱкш отар», Шкетанын «Лапчык Каритонжо», «Сардайже» да молат вучат, Мухинын шочмо ӱдыржӧ Роза Николаевна мемнам романтик ушыж дене туныкташ ямдылалтеш, Марпединститутым тунем лектын гына, – мемнан тукымак Назарий Александровичлан марлан лекшашым але омешыжат ужын огыл, вара иже ты качымарий шыма врач койышыжо да баянже дене сеҥен налеш... Эн лӱмлӧ Арын черке мемнан школнам ыресше дене левед шога – тудынат кавасе шке илышыже. Петырыме гынат, акрет историйже кая, пален налаш алгаштара.

Арынышке кошташ тӱҥалме деч ончыч лач ик сай жап, шонем, Сайным ончыкташ, революций деч варасе тӱрлӧ савыртышан илыш корныжым, кузе гына тудым ишен огытыл. Шкенжын нерген шке возен кодымыж негызеш... Но айдеме шке илышыжым шке воза гын, шуко факт да тӱрлӧ кӱлешан ойыртем ӧрдыжеш кодыт. Адакшым чара фактлам гына кереден каяш гын, лудшо еҥын кумылжат йомеш. Саде возымыжат сандене мый дечем сылнымутыш пышташ йодеш – шагал огыл палем тудын илышыжым, шкенжын, еҥ-влакын да родо-тукымнан тӱрлӧ жапыште каласкалымышт почеш. А такше манаш веле вет кандашлу, шӱдӧ ий годсым, шукертак эртен кодшым, тыге кынелташ. Тиде айдеме гоч негызлалтын шке шотан Чавайниада, кузе-гынат вет кугу писательнан лӱмжӧ дене, тудын ӱмылешыже эртен просветитель Филипп Букетовын неле, путырак неле ӱмыржӧ, теве шкежат ӧрыда, мом чыташ пернен огыл тудлан. Тукымвожым кынелташ – паша, тиде, кугу пӧртлан негыз пыштыме дечат, мучаш марте нӧлтымӧ дечат неле. Ынде вет нигӧ деч йодаш, тиде тунам кузе лийын манын мияш.

Юмылан ӱшаныше веле гала, кугун тунемше да шуко ий тудлан служитлыше Выльып чӱчӱ нерген газетлаште шагалак огыл серыме – шукыжым ожсо неле илышыж нерген. Шуко произведенийже гыч, «Марла календареш» лекше «Кабан ер» йомак-поэма деч молыжо гыч, ниможат аралалт кодын огыл, кид еда шаланен пытеныт. Нуно историклан шуко-шуко каласкален кертыт ыле. Мутлан налаш, Морко рӱдысӧ эмлымверлан негыз пыштыме гычак тӱҥалын, кӧмыт тиде пашан рӱдыштыжӧ лийыныт – шагат дене каласкален шинчен ыле ик гана. Шочмо вержым шымленак коштын, ятыр легендым чумырен, йомакше шуко возалтын. Эреак Валериан Михайлович Васильевлан гына ӱшанен коштмыжым, ала возымем гыч иктажшым лукташ полша – йырымла ыле. Ахмет Алсылбаев писателят ты радамыштак лийын. Серегей Журавлев журналист йолташыж дек Йошкар-Олаште Назарий Александров ден коктын мийышна. Эҥерӱмбал Шале ял йыр корем, чоҥга, ото, памаш, чашкер, вӱд кушто лийыныт – схемыжым верештна. Моло кидышкына ыш логал. Купсолаште улмыж годым пыкше полдыштараш лийме кок кугу портфельже, кагаз орам тич шӱшкын шындыме, изи клатыште олымбалнак кийыш, нуным эсогыл ик гана веле огыл почынат онченам, шерла тыгыдын возымо-влакым, тетрадь оражым-монь луктеденам. Озажлан йомын манын каласен, иктаж вере вургем сондыкыш веле шӱшкын шынде ыле – мыняр книгалык рукопись аралалтеш улмаш! МарНИИ-ште, Госархивыште тергенат ышна верешт.

Еҥланат, шке родо-тукымжыланат, эргыж ден ӱдыржылан да поснак ашнаш налме Наташаланже, тыгак Фелицаталан утыжым ӱшаненак пытыш, кошаргыш тиде еҥ, эн кугу титакым ыштен йӧратен налме ватыже – ондален гына толын улмаш тудо. Но тидыже ни шканже, ни марийжылан, ни йочажлан йӧрен огыл, чӱчӱным чыла ужален пытарен, шкежат нимо деч посна уремеш киен кодыт. Эҥерӱмбал Шальыштыже родной шольыжо, Эчан чӱчӱ лийше, кузе тудым намысдымын сурт деч посна кода – «так шинчымеш, лучо изишак толмешкет илем» манын ондала. Мия да шурен луктеш. Шкенжын сурт гыч. Манаш веле вет... Озажым!

Кычальым архившым ятырак. Лыпланенамат ыле. Колымыж деч ончыч майыште тиде лие мо шке? – Ахмет Асылбаевич Асылбаев редакцийыш йыҥгыртыш: «Тол мый декем пачерышкем. Сайн эргын, кочатын, рукописьшым пуэн колтем. Шке жапыштыже тидын негызеш кугу произведенийым серем, шонышым, но шижам: ыштен ом керт. Тукымжо улат, палем. Тыланет кодшо. Кычал коштметым колынам».

1500 ий гычак тӱҥалын, тукымна кузе тӱҥалын да шуйнен, Сайн эрге умбакыже тыланда каласкалаш тӱҥалеш, а мый мучашын ик йыжыҥешыже веле шогалам. Кӱчык Вӧдыр Тымапийын изи эргыже Опанас, ачаж лӱм дене изишак пойымо шотым ышта да, Посанур ялыште эн чапле ӱдырым, Почовийым, марлан налын кертеш. Почовийже ок йӧрате улмаш гынат, коктын кум ӱдырым: Огавийым, Плагийым, Марпам (мыйын Купсолаште вавай лиеш тудо) ыштат, тыгак вич эргым: Выльыпым (лач тиде Сайн эрге Сайгелдет лиеш), Элыксандырым – тудыжын эргыж-шамыч тыгай улыт: Адольф – ӱдыр налде кола, Микале – туддеч филологий наука кандидат Александр Михайлович Александров эргыже шочеш, тыгак эше Эчанын – Назарийже, ынде тудыжымак паледа, кӧ, – тожо профессор да монь: Назарий Александрович Александров, Микалын шольыжо. Тыгеракын, Выльып ден Марпа ик аван шочшышт, изаж ден акаже улыт. Марпа Купсолашке Коваште Йыван Япык Сергейлан марлан толеш. Чон кумылжо да калык илышым пеш лачымын да раш умылен-пален шогымыж дене, шулдыран мутлан, тӱрлӧ йомак оргажлан, калыкмутлан тале улмыж дене Пушкинын Арина Родионовнаже гай. Чаманалтеш, меже гына Пушкин семын тудын ойлымыжым серен налаш мастар огынал улмаш. Кутырымашкыже ик-нимогай руш мутым пуртен огыл, тӱҥге-вожге марла.

Выльып чӱчӱн «Тӱҥ кугезе илыш гыч» возымыжо кидышкем тыгеракын Асылбаев деч логале. Шке илыш корныжым умылтарыме дене ок лыплане, кузе да мо йырже лийын, эртен, ондак мо улмаш – сӱретлыде туркен огыл. А паленже эшеат шуко. Да кузе палаш огыл, ик касым веле мо пырля эртареныт Сергей Чавайн, Олыкъял Мухин-писатель дене... Чавайнже дене шкалик манме изи арака кленча да самвар воктене шинчылтыт. Самварышт мый денем аралалтеш. Кувавамак каласен коден ыле: тудым кидышкет нал, так шинчырген ынже кие, калыкым йӱктӧ. «Пачемыш» журналыште, «Марий коммуна», тудак вара «Марий Эл» лиеш, «Ончыко» журнал редакцийлаште шуко кубометр вӱдым шолтышна. Чавайн «Элнет» романышкат чӱчӱм луктеш, Чолованьык Выльып семын ончыкта.

Туге ыштена умбакыже: Сайн эрге Сайгелдылан мутым пуэна. Но огына мондо: властьын поктылмаште лийше еҥ кагазлан уло чонжыге ӱшанен кертын огыл, илышым аралаш кӱлын – чоным ночкеш кодаш. Тыгай окналашке мыланем миен лекташ верештеш. 1953 ийыште колен гын, репрессий чарнен огыл эше тунам, Сталин колымо ийын. Ушыштына кучена: Иосиф Виссарионович Джугашвили-Сталин шочеш 1879 ийыште, Филипп Афанасьевич Афанасьев-Букетов шочеш 1871 ийыште. Коктынат колат 1953 ийыште. Нине кок еҥын ӱмыргорнышт ик гана Сибирьыште ушна. Сар каен шогымо годым мый, изи ньога, эрдене коҥгамвач пеҥыж-пеҥыж воледыше чӱчӱн ала-молан вурсен каргышыла кужун шӱлалтымыжым ятыр гана колынам: «У-у-у, Джу-угашвили-и-и!..» Сибирьыш кайымыжым да, шылтенрак, тушто туныктен коштмыжым возымаште раш ончыктен коден, мо лиешыжым!.. Но Сталин дене тӱкнымыжӧ ни кагазлаштыже, ни шарнымашыштыже уке. Да лийынат кертын огыл! Моланжым йодмат ок кӱл, тугакат раш: ик мутым гына верыштышт але умшат гыч эпере лук – чыла, пытышыч, курымешлан!

Авамже, Йошкар-Олаште шинчам эмлен лекмекше, чӱчӱлан кум кече эртак тувыр-йолашыжым мушкын киен. Вот, лач тунам Турухан нерген изишак ойлен колтен. Шкетын огыл лийын улмаш Выльып! Шернур гыч ик пӧръеҥ, весе – Чавайнур кундем гыч, кумшыжо шкеже. Да саде Джугашвили, политссыльный. Мемнан-шамычше вольнонаемник улыт улмашат, сайынрак иленыт. Но нунылан эреак Джугашвилимытым пукшашышт пернен. «Пырля илымаште кузе ойырен кодет? – манын чӱчӱ. – А такшым Осып намият пуро огыл, тауштыме мутшымат нигунамат колын онал. Шӱшкыкташыже эре шӱшкыктымо гынат. Адак калай коҥга ӱмбач чайникым кондашат пеш ӧркана ыле. Эре нуно, кас гыч тӱҥалын, политсобраньыштышт киеныт, шуко йӱд шумеш. Меже мален колтена тумарте. Лӱшкен-тавен пурат. Пеш кугу кумыланыс адак. Осып лугыч кынелта, тарзышкыже савыра. Ик кастене мый, вара весе, кумшо. Туге илен улына. Вара чонышкына витыш да вес станокыш куснышна. Политик-шамыч деч пыкше-пыкше утлышна, начальствым сӧрвален-сӧрвален...»

Ынде шке возымыжымак темлена. Сайн эрге Сайгелде ожно могай грамматике йӧнлан эҥертен, мо лиешыжым тугак кодена, тиде йылмызе-шамычлан ончалашышт оҥай: кугезына-шамыч кузе шоненыт, кутыреныт да возеныт? Тыгеракын, Сайн эрге Сайгелдын ик курым ончычсо тошто марийын илышыжым сӱретлыме радынаже – мемнан ончылнына. Документ!