Элнетын Яраню лӱман иксаж воктене ик изи марий ял уло. Тудым тувел йыр гыч илыше мер коклаште южо ялже Сайгелдынсола манеш. Южиктыже Шале ышталеш. Шукыжо Эҥер ӱмбал семын пала.

Эҥерӱмбал манашыже келшалеш. Саде ял йыр лу утла памаш лектеда. Ик эҥерыш ушнен, Яраню иксан вӱдшым кугемдат. А 1801 ий деч вара пошкудо Кугорнӱмбал манме ялеш школ почмо деч вара Кугорнӱмбал ялым рушыжо «Большой Кулеял» малдыш. Эҥерӱмбал лие «Малый Кулеял». Кагаз ӱмбалан тыгак сералт возо.

Тошто кугурак-шамычын мутышт гыч, первойжым мер калык илемын-илемын памаш лишан чодыра коклаш кудым ыштен, йырже печым печалын, изин-изин нурым куклен, ыревым, моло пакчасаскам да емыжым шынден иледеныт. Садгычын кудо-пече манме шомак тымартеат кодын, кудывече лийын.

Илыме семын кудо деч вара шемым, тӱжвак шӱкалтыш окнан пӧртым ыштеныт. Тунам яндау уке улмаш.

1600 ий деч вара указ почеш илемын-илемын илыше кудо-пече-шамычым поген, ушем яллаш савыреныт.

Лач саде жапыште кызытсе Эҥерӱмбал ял олмышто ик чулымрак Сайгелде лӱман марий илен. Тудын илемже ял ышташ оҥайлан кӧра варажым кызытсе ялыш савырнен, Сайгелдын сола лийын. Вара иже Эҥерӱмбал маналтын. Куснен чумыргышо кудан оза-шамычын лӱмышт тыгай: Сайгелде, Чечук, Элмек, Япас, Мику, Янтерек, Элмекей. Тиде шым кудан оза гычын ынде нылле кок пӧртан Эҥерӱмбал ял лийын.

А кушеч толын Сайгелдыже? 1500 ий коклаште кызытсе Еперсола ял олмышто ик кудын озаже Ӧтӧгӧн лӱман чимарий илен. Ӧтӧгӧнын кум эргыже улмаш. Кум эрге гыч кугурак эргыже Ӧчи, шольыж-шамыч деч ойырлен, кызытсе Эҥерӱмбал ялын кече лекмаш велне ик курык гыч лекше памаш лишан кожла лоҥгаш чашкерым куклалын, кудым ыштен, йырже печым печалын, Ӧтӧгӧн еш гыч ойырлен, ватыж дене пырля шочшыж-влакым луктын кусарен. Кызытат Ӧчи чоҥга маныт.

Ӧчин Сайн лӱман ик эргыже улмаш, А Сайнын эргыже – Сайгелде.

1600 ий коклаште Сайгелдын кумылжылан, кычалтылаш йӧратымылан, Ӧчи кочажын илыме вер келшен огыл. Кызытсе Эҥерӱмбалын кӱшыл уремже шеҥгелне кугу нӧлперан, пӱкшерман тӧррак чоҥгам ойырен налын, сурт печыжым кусарен, нурым куклен почын, киндым ӱден. Тыге илаш тӱҥалын.

Сайгелдын ватыже, Изи Корамас гыч Тотай ӱдыр Акчавий, изи капан ӱдырамаш улмаш. Марий ватыжым йӧратен илен огыл, шыдыж дене шуко гана лупшен. Чаманыде кырашыже тыгай йӧным верештын: сӱспаным вуйышкыжо чикта улмаш. Оҥшубыш дене чӱчылен шында да мом шона – тудым ышта. Икана туге пеш чот кырымыж почеш вате ведрам да вӱдварам, аркалыкым налеш, Кугу Шоло йымалсе пуран памаш дек кая, шоло тоҥгак-укшеш шӧргам кылда. Акчавий деч икшыват ойгыраш кодын огыл улмаш. Пытымыж деч вара марий вес ватым налеш. Изватыж деч 1692 ийлан Кузьма эргыже шочеш. Весыже Сапан лийын. Сайгелдын эн йӧратыме пашаже – нурым куклен, киндым ӱден шочыкташ. Акчавий колымо годым латкок тошто каванже шийде шинчен. Ик кеҥежым оярыште у куклемеш оргажым йӱлалтыме годым тулойып каван леведме олымыш возеш, тыге чыла Юмыш кынел кая. Тулеч вара осал марин тунар киндыже нигунамат ок лий. Калык коклаште мут шочеш: тымарте кугу ватын пиалже дене воранен улмаш, кереметньык!

Петр Первый кугыжа калык ӱмбач рвезырак пӧръеҥым, нылле ияш йотке, салтаклан погаш тӱҥалын. Марий коклаштат рекрут погышо толын лектын. Кӧ чимарий гыч тынеш пурен гын, тудым салтакыш огыт нал улмаш адакшым. Сайгелде да молат, чимарий гыч шукышт, сӧй паша деч утлышаш верч тынеш пураш куржыт. Сайгелдылан бачышка Андрей лӱмым кепшылта. Шогыза але, тугодым марий илемыште черкыжат уке улмашыс! Кугорнӱмбал ден Эҥерӱмбал ял коклаште те ик лапката верым ужыда вет, тушто ик пеш кугу тумо шогылден. Саде тумо укшеш чаҥым сакен, тӱҥешыже Юмоҥам таен шогалтен, ала-кушеч толшо поп христиан йӱлам шыҥдарен да тӧрлатен илен. Вара семын марий коклаште кок верым ончен ямдыленыт. Саде чаҥ сакыме тумо лишан але кызытсе Арын села воктен ойырат. Икманаш, руш черке йӱлат чимарий мландыш толын шуын, капкам пудыртен пурен манмат келша веле. Шале марий-шамычат, Арын кундемысе калыкат шке илемышт лишан, – черке вет мландым пеш кугун шупшын налеш манын! – чоҥыктымышт шумым огыт шиж. Мӧҥгешла, торешланат веле. Тидын шумлык Арын марий ден Шале марий коклаште, кӧ эн ончыч пӧрням у черке верыш намиен кудалта – тушанак лийже манын, чеҥгешаш-ӱчашаш тӱҥалыт.

Эҥерӱмбал Вачик кугыза эрдене имньым кычкен, Арын нур лишне черкылан йӧршӧ пырням руэн, Арыныш, черке шындышаш верыш, намиен кудалтен. А Арын марийже але мален гына кынелын да имньым кычкаш тӧчен гына шога улмаш. Тидлан кӧра, омо кӱпа верч, Арынеш черке ышталтын. Тиде паша – 1660 ий коклаште.

Сайгелдын Сапан ачаж суртеш кодын. Кузьмаже, шаҥгат шижтаренам ыле, ачаж деч ӱскыртшылан верч ойырлен да кызытсе Александр Букетовмыт олмеш суртым ыштен илаш тӱҥалын.

Кузьма кугызан ватыже Изи Корамас гыч. Шочшыжо лийын огыл. Чотрак шоҥгеммекышт Сапан шольыжын уныкажым, Вӧдырын Тымапийжым, эргылыкеш пуртен улыт. Кузьма мланде пашам пырчат йӧратен огыл, куштылгынрак илынеже. Кочкаш-йӱаш тудлан тамле лийже, шыл деч посна шӱр ынже лий! Тыге илыш кӱлешыжлан Отня вел суасыш миеден. Тушеч виян имньым шолышт конда да шӱшкылеш улмаш.

Шогыза, а суас мутшо кузе лектын, шонеда вара? Огыда пале вет. Чечас ойлен пуэм шке гыч огыл, а чын лийшымак. Суас мут шочмо йӱла Моркышто лийын, ик йырже дене вет мемнан кундем суас дене ушна. Вот, садыгай, татар-шамычын, Грозный Йыван кугыжа толмо деч ондак, кид йымалнышт марий индыралтын. Чыла вере шке еҥыштым шогалтыл коденыт да ясак-йозакым кӱрыныт. Икана незер кува деч татар начальньыкет, ясак кӱршет, йозакым йыгыла. Окса-акча укелан кӧра пытартыш ушкалжым вӱден луктыт. Кува кычкырен шортеш: «А миньже ынде мом аша?!» Суасла-марла шорташ тӱҥалеш, урмыжеш гына. Татарет кок парня коклаш иктым шуралеш да каралеш: «А ынде тинь су аша!» Тидыже лиеш: а тый ынде вӱдым кочкат.

Тык вот, татарым суас манын лӱмдымаште марийын нимогай титакшат уке.Шкенжым шке татар тыге манын коден. А мо, пеш сай лӱм: суас, тыште мый лӱмдылтышым нимат ом уж, шуко татар йолташем уло, шкежат Озаҥеш пералтен лукташлан конкурс почеш Евангелийым кусарышым, чылт яра, нимогай сӧрымӧ окса-приз деч поснак. Бачышка-мулла-шамычымат шуко палем. Тыглай суас денат шуко пырля иленам. Нуно шкешт суас мутлан нимат огыт ӧр, мыйым ваче гыч веле вӱчкалтат: лийын дыр, лийын дыр манын воштылыт.

Тык вот, мутем шуйынем ынде умбакыже. Кузьма кугызат суас-шамычын чапле имньыштым шылыш савыркала улмаш. Икана тугеракын Кугорнӱмбал Муса лӱман марий дене имне шолышташ суасыш мийымышт годым авыралтын улыт. Саде Мусаже куржаш талырак улмаш да чодыра коклаш пурен, шылын утлен кодын. А Кузьма чодыра дек шуын кертын огыл. Азапшылан эше куп авыра. Теве-теве поктен шуын руалтен кучат – вара илыш пытыш! Мом ышта ынде тудо, кушко пураже? Или кырен пуштыт, или иканаште кадыр кӱзыштым оҥышкет шуралтат. Содор гына вӱдыш тӧршта. Омыжвучым умшаш налеш, тудын дене омыж лоҥгаште, вӱд йымалне,шӱлен кия, йӱд марте ок лек. Суас-шамыч ятыр жап ваҥен улыт. Вӱдеш тӱнчыген колыш дыр манын, мӧҥгышт кудалтен каят.

Кузьмаже ятыр йӱд лиймеке гына тымыкым ыҥлен налын, вӱд гыч эркын лектын. Кугу чодыраш пурен утлен. Вара мӧҥгӧ толмӧҥгӧ сортам чӱктен Юмылан, ынде нигунамат шолышташ ом кай манын, каргынен. Но тудын осал ыштымыже молат лийын.

1773 ий. Пугачев Озаҥ олам авырыме годым ала-кунар Урал казак тӱшка, сар калыкым поген, Нуръял Изи Корамас лишан олыкеш омашым ыштен, Озаҥ олам Пугачевлан налаш полшаш Пугачев деч уверым вучен иленыт. Тудо верым кызыт мартеат йырвел калык-шамыч «Сар калык кӱкшака» манеш.

Озаҥеш Пугачев авыралт кучалтме увер толмӧҥгӧ, вучышо сар калык мӧҥган-мӧҥгышкыжӧ шаланен пытен. Вуйлатыше Урал казак-шамыч марий яллаш шылын шаланен улыт. Нунын кашак гыч оксан казак Кузьма кугыза деран пачерлан кодеш. Пулдыр-клат коклаште шылын ила.

Казакын окса улмым пален налмек, Кузьма кугыза тудым клат коклаш пиктен пуштеш. Капшым Шем Ото вынемыш намиен ура.

Колышо казакын 460 елизаветинский ший теҥге оксаже кодеш. Кугыза ден кува саде оксам рокеш урен шындат. Икана нур паша годым кеҥежым Кузьман кува содорышто имне вӱташ пурен, шерча йӱмалан рокеш окса мешакшым урен да пеш содор гына пашаш каен. Вара семын кушан пыштымыжым монден. Кугызаже «тый шке лӱмынак мый дечем тоенат» манын, шуко гана вычырлен, кыреденат куважым, пытартышлан каргендарен да иже эркын чарнен.

Кузьма ден куважынат шочшышт лийын огыл. Тын гыч лекташ тӱҥалмеке шольыжын уныкажым, Сайгелдын Сапан Вӧдырын эргыж-шешкыжым, Тымапий ден ватыжым,пуртен улыт. Шкешт шӱдӧ утла ий иленыт. Йӱденыт вараже да сокырештыныт. Коктынат. Рвезыж годым Кузьма пеш виян улмаш. Меҥгат пеле кокла гыч, Тумеран куп манма гыч, руэн, иле пырням клатлан вачыж дене нумал чоҥен. Тудо клатше кызытат Иван Афанасьевичмыт дене уло – ик пырняжым коктын пыкше нӧлталат. Тудо вет мыняр ий кошкен киен! А тунамже иле пырня дек лишкыжат мияш лӱдат улмаш... Садыгай-садыгай ӱмыржым эртарен Кузьма.

Тудо качыж годым кум ий Озаҥ олаште илен, йозакым тӱлен кертын огытыл да тудым заложниклан налыныт улмаш. Руш йылмым сайын пален, ушан-шотан лийын. Кум ийым эртара да мӧҥгыжӧ толеш. Арын села гыч ӱдырым налеш. Ожно годым орва да монь, тарантасет лийын огыл. Сапанлан ӱдырым кондаш ӧртнеран имньым кушкыж миен улыт. Ӱдырет имне ӱмбак шичшаш улмаш. Пеҥыжалтен шичшыжла, оръеҥет шырт гына пушарен колтен. Ӧрын, аптыранен шоген огыл: «Нелыже Арынеш кодшо, куштылгыжо Шальылан лийже» манын. Эҥерӱмбал Шальыш толын шуыт, качын суртыш пурат. Ӱдырет вӱргенчыкым, сывыным кудашеш да, кудо ӱмбач тренча леведыш йоген улмашат, кудо ӱмбак урла кӱзен кая. Оръеҥвате кудым леведеш, Сапанже тренчам пуэден шога. Тиде койыш гыч пале: Сайгелдын Сапан вате пешак бойкий ӱдырамаш улмаш. Мо ыштышашым пален налын, кӱчык-кужум илышыште тӧрлаш иканаште пижын. Ик мут дене каласаш, чолга ӱдырамаш лийын.

Илен-толын кум эргыже шочын-кушкын. Кугужо – Йылыксим, кыдалашыже – Вӧдыр, изиже – Прокофий (Прокоч). Йылыксимым, нылле ияш марийым, 1693 ийыште Петр Первый кугыжа годым салтаклан кучен наҥгаен улыт. Вараже туддеч нимогай уверат лийын огыл. Иван лӱман тудын эргыжым школьниклан кучен наҥгаят. Тудо жап годым салтак эргым 12 ияш лиймекыже школьниклан налыныт. Елисейын Йыванже школьник отрядыш Ижевский сар кучыш заводыш логалын. Кумло ияшракак Йылыксим Йыван тале пычал мастарыш савырнен, вара ачаж суртыш пӧртылын. Пеленже тичмаш комплект пычал ыштыме ӱзгарым тудлан пӧлеклен пуэн колтеныт улмаш Ижев завод гыч.

Йыванын пӧртылмыж годым ачажын суртышто Ончипа лӱман Кугорнӱмбал ял марий тӱшка ешыж дене, ватыж да вич эргышт-шамыч дене, илен. Иван толын, ынде мыланем тиде ямде суртым кудалтен лекташ логалеш манын, квартирантет озам пытараш шонен пышта. Иванын Ижевск гыч толмекше иктаж ныл-вич кече коклаштак Ончипа пелштоп аракам налын да мышъякым (наргӱмыжым) аракаш пыштен, уналан йӱктен. Иван сеҥен кертын огыл, колен возын. Сурт-печыже Ончипалан кодеш. Иванын Ижевск гыч кондымо погыжым Ончипа Месетников янда заводыш намиен ужала. Тыгеракын, ӧрдыж гыч толшо Ончипа Сайн полкын ик суртым кошартен кертеш. Елисей Иванын изирак Верий лӱман ӱдыржӧ Ончипа деренак кодын. Саде Веришым Ончипа Чишкансолаш марлан пуа. Веришын кок эргыж гыч Чишкансолаш кок сурт шочеш. Тукымжо кызытат ила дыр, кӧ пала ынде.

Сапан кугызан кыдал илыш жапыштыже Алексей Михайлович кугыжа годым 1649 ийыште первый ревизский сказке лийын. Моло калык дене пырля мемнан марий коклаштат ревиз марий тудым сказке манын. Изиге-кугуге чыла пӧръеҥым шотлен налыныт да пӧръеҥ чонын паешыже мландым пуэденыт. Садетым вес семынже «ревиз сказке» маныныт. Саде жап годым марий калык коклаште кнагалан моштышо лийын огыл. Ял еда суртан озан кунаре пӧръеҥ чон уло, тудым шерева тояш чоҥеныт (лоденыт). Сайгелдын Сапан рушла ойлаш мастар да ыҥле айдеме улмыжлан кӧра тудым марий калык куго зрачылан (доверенныйлан) сайлен. Тудын кидыштыже пӱтынь Морко велысе ялла гыч шерева тоя-шамыч кылтан-кылтан вӱдылка дене киен. Кӱлеш годым тудо могай кӱлеш, тугай шеревам иканаште муын пуа улмаш. Первый скаске лийме деч ожно марий калык ӱмбачын, кӧ уланрак илен, тудын дечын, налогым погеныт. Сайгелде кугыза рвезыж годым ӧрканыде нурым куклен, киндым ӱден илен, ял марий-шамыч коклаште улан илыше айдемылан шотлалтын. Сайгелдын колымекше мер гыч лӱм оксам погышо зрачын кугыза-шамыч тудын тулыкеш кодшо эргышт-шамыч ӱмбаке вий шутыдымо налогым пуэн шынденыт. Кузьмаже лӱдмыж дене ачаж сурт гыч посна лектеш, а Сапаным, маньым вет, ачаж суртеш кодын да тӱлен кертдымыжлан Озаҥ олашке казна пашаш наҥгаеныт.

Сайгелдын Сапанын кыдалаш эргыже – Вӧдыр. Вӧдырын вич эрге кушкын: Антр, Тымапий, Гаврил, Спиридон. Сапанын изи эргыже Прокоч ачаж суртеш илаш кодын. Кумылжо сай огыл улмаш Прокочын, еҥ дене келшен кертын огыл, пошкудо коклаште эреак шылтыкым кычалын да кляузник семын чапланен. Тудын Кузьма лӱман пеш черле, кыдал волышан эргыже да пеш ораде Настаси лӱман ӱдыржӧ улмашыныт. Ик мут дене каласымаште, Прокоч деч нимо поро сомылжо нерген ой кодын огыл, тольык Прокоч лаката манме сурт олмо лакыже гына. Шкеже тукымсыр пытен.

Сапан Вӧдыр манна вет, изи капан улмаш, сандене тудлан Кӱчык Вӧдыр лӱм пижын шинчын. Туге гынат вич эргыже кушкын. Шкеже сурт паша деч эреак кораҥ илен, пашам икшывышт тӧрлатылыныт. Вӧдыр шкеже кол кучымо пашам, эн куштылгым, ойырен налын. Эҥерӱмбал деч кандаш меҥге коклаште Арын вел кожла покшелне ик кугу ер уло, тудым Йӱксӧ ер маныт. Кӱчык Вӧдыр кугыза саде ерыште колым кучен, арня да монь илен. Мыят саде ер серыште сӱмырлышӧ омашыжым ужынам. Чот шоҥгеммекше куваж ден коктын илат да коктынат ик кечыште – иктыже эрдене, а Вӧдыр кува кастене коленыт. Шогыза, тиде марий деч ик поро кодын – мӱкш ончымо паша. Суртышт гыч мӱкш эксен огыл. Уныка гыч уныка марте шуйнен толеш.

Тудо – Вӧдыр кугызан кугу эргыже. Андрийын шкенжынат кок эрге кушкын: Лавриҥга да Микита. Коктынат пулатньык улмашыныт. Лавриҥгаже чыла моштен: пӧртым, пӧрт кӧргым, да комакам оптен эше, окнам шынден, пӱкеным, ӱстелым, терым, орвам, эсогыл мардеж вакшымат шке ыштен. Шкеже пеш сай да кумылчак айдеме улмаш пошкудо коклаште. Ватыже – мугрирак ӱдырамаш. Саде мугрирак ӱдырамашым Маршаныш налаш коштмыж годым «Лавриҥга, тиде мугрижым кузе налат» манмылан «Айда, кызытеш йӧра» манын веле каласен. Нунын деч Оляна ӱдырышт, Вайди эргышт кушкыныт.

Лавриҥган шольыжо, Микита, Кожлаер гыч ӱдырым конда. Налме ийыштак салтакыш каяшыже логалеш. Салтакыште Микита Измайловский бригадыш пограничный стражыш логалын, кандаш ий служитлен. Салтакешак кнагалан тунемын, ефрейтор званий дене имнешке-объездчиклан служитлен лектын. 1880 ийыште мӧҥгыжӧ толын. Кок ий изаж дене пырля ила да посна лектеш, ик планешак суртым шында.

Микитан чонжо поро огыл улмаш. Изаж деч посна ойырлымеке, изажым поснаште йӧршын пытарен-кошартен, уло сурт погылан оза лияш шонаш тӱҥалын. Шонымыжым шукташ йӧным ямдылен. Икана уржа-сорла годым Лавриҥган ӱдыржӧ ден эргыже кок ведра эҥыжым поген толыныт да пужлымо деч, лотокеш шарен, нӧрепеш шынденыт. Микита пограничный объездчик улмыж годым военветеринар имньылан пукшаш пуымо мышьяк дозым изин-изин коден, тыге ятыр поген улмаш, тудым пырля мӧҥгыжӧ конден. Саде мышьякымак Микита, изажын нӧрепыш пура да, эҥыжыш шавен лектеш.

Лавриҥга мӱндыр пасуш тӱредаш кая, кечывал кочкышлан первый киндым да саде эҥыжетым налыт. Кочкыт. Ӱмбачше тувыртыш когыльым икте гыч пурлыт ешыште. Тунамак кӧргылан йӧсын чучаш тӱҥалын. Ӱдыржӧ ден эргыже тунамак укшич кышкеныт, а Лавриҥга ден ватыже кугунрак кочкыныт улмаш да чылажымак мӧҥгеш луктын кертын огытыл. Кум кече пашаш лекде киеныт. Изишак тӧрланаш тӱҥалмеке, сурт оза Микывыр Кыргорий дек вашпошкудыш каҥашаш лектеш. Тудын ик стакан чоло кодшо аракаже улмаш, луктын да Лавриҥгалан йӱктен. Тунамак йӧсын чучаш тӱҥалеш веле. Пыкше гына мӧҥгыжӧ толеш, ик сутка гыч возеш да кола.

Микиталан следстве лиеш. Тышеч-тушеч вашке пытарат. Микитан салтак гыч кондымо 300 теҥге оксаже ыле. Микитан вуйым кум шӱдӧ теҥге окса дене сула дыр манме ой пошкудо коклаште кошто. Но Микита шонымашкыже шуын ыш керт, Лавриҥган пай сурт Вайдий эргыжлан лие. Микитан ик эргыже, Нестыр, кушко да ачажым перен пушто, еҥ шижде, шӱгарыш намиен урыш. Еҥ пуштшым еҥ пуштеш манме шомакым исак вашталташ перныш, еҥ огыл, эргыже пуштеш. Тугеракын вот. А Нестыржым, ача колымо деч вара шукат ыш эрте, паралич-шӱдырвочмо перыш. Тӱҥын кошто. Вара пытыш.

Сапан Вӧдырын кокымшо эргыже Тымапий улмаш. Тудым пытартышлан кодем. Кызытше Вӧдырын кумшо эргыже Игначин илышыжым ончалына. Ачаж деч посна лийын, у уремыш илаш куснен. Пӧтыр ден Микале эргыж-влак кушкыч. Игначи такше рвезынек колыш. Ватыж ден эргышт-влак тулыкеш кодыч, пеш йорлын илышт, еҥ кид мучаш паша дене мӱшкырым темаш тӧченыт. Пӧтыржӧ киш погаш тунеме, исак-исак оксам ыштен тӧчыш, а Микалыже ушлан кӱчык улмашат, аклен огытыл. Аваж колымо деч вара Пӧтыр Микале шольыжым сурт гыч поктен лукто. Микале йодышт коштын орланен. Ик юалге йӱдым Арын нуреш кылмен колыш.

Молыштымат ойлем ыле, нимо сай-осалышт дене ышт ойыртемалт, ала-мыняр тукым мерчен пытыш. А Кӱчык Вӧдыр кугызан кокымшо эргыже, Тымапий, нерген шогалманак. Ача деч посна лекше Тымапий Вончӱмбач руш куван Мачай лӱман ӱдыржым нале, але сайынрак ойлыма гыч, Мачай шкеже Тымапийым марлан нале – вуйлатыл илыш. Кок эргым, кум ӱдырым калыплышт. Кузьма кугыза ден куваже ончен илымылан кум ший теҥгештым пуышт, саде кум ший талер денак торгаяш тӱҥалын. Первыйлан шинчал дене, вара кудыланже тамакам, шырпым Озаҥ ола гыч конда да Морко кугу пазареш пезмен дене вискален ужала. Тудо годым кызытсе гай кир-виса лийын огыл. Варажым ола гыч мешак дене шыдаҥ ложашым кондедаш тӱҥале, куваже коҥгаш калачым кӱэшт ужален. Тыге эркын дене поеныт. Калык коклаште поян Тымапий лӱмжӧ лекте. Ӱдыр-шамычше капеш шуыныт да марлан каеныт. Кугу эргыже Вайдий посна лекте да торгаяш тӱҥале. Афанасийже ачаж суртеш кодо, тудат наледыш-жульыкланыш, но йӱаш тӱҥалын, уло кӱдылан улым ыштен кертын огыл, йорлештын.

Опанасын капеш шумо жапыште ачажлан кӧра лӱмжӧ йоҥгалте, сандене Посанур ялыште Изи Васлий кугызан эн чапле, кундем мучко чот волгалтше Почовий ӱдыржӧ дек пижын керте. Шкеже изи капан, какши улмаш гынат, пошкудо-шамычын темлен толашымыштлан кӧра, йӧратыдеак кумылым савыреныт. Опанаслан солыкым пуышт. Садак йӧратен илен огыл Почовий. Опанас йӱмыж еда чӱчкыдынак чаманыде кырен, садыгак шкенжым йӧратыктен кертын огыл. Йочалан тӱлӧ вуян улмашыныт. Вич эрге, кум ӱдыр – шагал мо? Ӱдырыштын лӱмышт Огавий, Плагий, Марпа, эргышт – Выльып, Вӧдыр, Микита, Элыксандыр, Иван.

Тудо ача-аван межнечше ыле. Уш-акыллан ньомарак лие. Иваным йӱмыракше годым шуко гана кыреныт кугурак ӱдыржӧ дене коктын. А шочмо авам мыйын Сибирьыште улмем годым шужыктен пуштыныт Иванын ватыже да шешкыже. Йыванже пытартыш сареш нелын ранитлалтын да Моско поликлиникеш колен. Ватыже Иван деч вара шукак ыш иле, вуйдорык пуалме дене пытыш. «Ачат-аватым от жапле гын, ӱмырет кӱчык лиеш» манме шомак вуешыже тольо.

Опанасын Эчан деч кугурак эргыже Микита моткоч його кушкын. Шарналташ, содык, садым шынден коден. Кумло ияш качак колыш. Пайрем годым койышланаш, кушташ туддеч мастар лийын огыл. Туберкулез пиже! Иван шольыжо гармонь шокташ уста ыле. Микита колаш чакланенат, ик трупка тамакым шупшын, шольыжлан гармоньым налаш шӱден. Шоктымо почеш куштышыла койын, койкыштак могырым тарватылын да тыгодымак чонжо лектын. Букетов Федор Афанасьевич, Микита деч кугуракше, 24 ияш, туныктен, сын-кун да кӧргӧ чон дене куатле да поро, моткоч ушан улмаш. Капше кугу, сылне, тӱвыргӧ! Ӱдыр-шамыч йырже лывыла пӧрдыныт. Но Вӧдыр шке мотор койышыжым шекланен моштен огыл. Тидлан кӧра мерчык чер дене черланыш. Тӱрлӧ вере илен коштын. Малмыж районыш толын, ик шӱкшӧ ялеш ӱмыржым шуктыш. Чылажым 42 ий веле илен. Колаш лӱмынак шочмо суртышкыжо толын ыле, но Иван вате шешке колашыжат эрыкым ыш пу, мӧҥгеш Малмыж уездын Ральник селаш наҥгаен кудалтыш.

Изаж дечын Эҥерӱмбак куснышат, Эчан Выльып изажын (мыйын) ямде суртыш илаш кусныш. Тудо шыжымак Шернур волостной погынымаште Вятке губернаторын общественный магазинла гыч уржам аэроплан ышташ йодмо ваштареш калык ончылно «ик пырче уржамат губернатор йодмылан пуаш ида кӧнӧ» манын агитироватлымылан мыйым – Филипп Афанасьевичым, Шернур гыч Кама вӱд вес велкыла, Новогородский районыш, полиций кид йымаке шекланаш 1914 ий икымше октябрьыште колтен улыт. Мый тушто Октябрь саман вашталтмешке, тошто шот дене 25 октябрь 1917 ий марте иленам, Иж Боби школышто туныктенам.

Саман вашталтмеке, шочмо суртышкем Эҥерӱмбал ялыш тольым, шке суртем ончышым... Сурт уке, тудо пӧрт олмышто вес пӧрт лийын шинчын. Моло оралте верыштыжак ыле.

Мом ыштен, шонеда, Эчан? Изажын, мыйын, пӧртым ужален колтен да планеш шканже пӧртым шынден.Чапле да кумда планым, вӱтам, клатым, моло оралтым ондален нале. Ынде суртан-печан, ешан, вольыкан, мӱкшан, сад-пакчан лийын, воранен ила. Мыйын кӱшеш.

Колхоз председатель лийын, яллан да ала-мо титакым ыштен, куд ийым каньысыр верыште эртарыш. Морко райисполкомышто районысо пчеловодлан кум ий служитлыш. Общественный пашалан уста ыле.

Мыйын суртемже кузе яклеште?!. Шкеже Шернурышто илем ыле. Посна лекташ ямдылыме планыште суртем ыле. Ик шошо кечын ушеш вочдымын-вучыдымын Эчан шольо кӧжге толын пура. Ик шот дене уна лиймек, «Изай, мый шольо-шамыч деч посна лийынам. Тыйын ыштен шындыме суртет эпере яра шинча, тый мыланем сурт ыштымешкем илаш пу» ман йодо. Мый, кужун шоныдеак, «Йӧра, тек илыза, шканем кӱлеш лиймешке» маньым. Да... ынде нимодымо лийым.

Ик шыже юалге кугарнян эрдене, 1871 ий 12 ноябрьыште, Шале Эҥерӱмбал ялыште Тымапий кугызан суртышто Опанасын Почавий ватыж деч эрге аза шочын. Эр эрдене. Тудо азалан Филипп лӱмым пуэныт, марлаже – Выльып. Выльып шочмо деч кок ий вара, 1873 ийыште, ачаже салтак пашалан ӱжалтын. Тунам кызытсе Морко район гычат салтак пашам эртарашлан Озаҥ олаш ӱжыктат улмаш. Выльыпын ачаж дене пырля ик ияш пошкудо таҥашыже Йыван Кыргорият ӱжалтын. Озаҥ олаш тарванымышт годым ваш-ваш унам ыштен улыт. Туге, Опанасин суртышто погымышт годым Выльыпым Кыргорий «Авайым йӧратет?» манын туныктен. Ачаже ой почеш Выльыпет «Тылоли, тылоли, авайым йолатет» ман каласен. Тиде манмым мый ӱмыр мучкем шинчем. Тиде шарныма гыч пале: кок ияшем годым изишак ойлаш тӱҥалынам улмаш. (Нине корным «Ончыкышто» лудам таче, 2004 ий 12 ноябрьыште. Выльып чӱчӱн шочмыжлан таче тӱрыс 133 ий темын. – Ю.Г.)

Изием годым, уш шындаш тӱҥалмек, ныл ияшак, шедра шындыше деч пеш лӱдам ыле. Шедра пӱчшӧ толын лектын манмым колын, пӧрт гыч шылын куржам да вӱта коклаш, сарайыш олым лоҥгаш але шудо йымак шылын возам ыле, шуко кас лиймешке кугун шӱлалташ лӱдын киенам. Ачай ден авай лӱм дене кычкырен-кычкырен кычалын улыт. А мый йӱк пуыде шыпак киенам. Молан туге лӱдынам, шонеда дыр. Вот молан. Икана ял лувуй мемнан окнам пералтен: «Эй, йочадам намийыза, мемнан дек йоча кид пӱчшӧ толын!» Мый шке гыч паленам: кӱзӧ кучылтмо годым йоҥылыш парням пӱчкын колтет гын, вӱр лектеш да пеш коршта. Садлан мый кид пӱчшӧ деч лӱдынам. Шедрам шындыктен ом ул. Да мыйын Яков лӱман ият пелаш шольым ыле, тудлан, авый ойлыма гыч, ныл гана шедрам шындыктен улыт гынат, шедраже иканат лектын огыл.

Шыже да телат эртышт, чевер шошым шуо, кече ырыкташ тӱҥале. Ме, рвешамыч, кеҥеж вургем дене тӱнӧ модаш тӱҥална. Кужун ыш лий, пошкудо рвешамыч кокла гыч икте да весе, черланыдеак, йол ӱмбач нергем эртаредышт. Шуо черет мемнан декат. Япык шольо ден коктынат черланен вочна. Могыр тул гане ырен, вуй коршта, логар кошка, эре йӱмӧ шуэш, кочметат керек. Вара семын нимо корштымымат шижмаш уке, вуйуш пыташ тӱҥале. Пеш чот нелеммеке, нимомат ом шинче. Тольык тудым гына омо ужмо семын шарнем: пуйто пар имньым кычкыман орава дене кычката пондашан марий капка ончык толын шогале да Япык шольо дене когыньнам ораваш шындыш, кудал колтыш. Арын могырышкыла. Шкенан ял гыч ик меҥге нарыш, Стонган капка манмашке шумеке, ямшыкна орваж гыч тӧршен волыш да, кӱсенже гыч паккӱзым луктын, кычкыме пӱгеш йывыжык-йовыжык шумалтыш. Тудо жапыште кувавай мыйым орава гыч волтен, кап ӱмбалсе ош шовыр урвалтыж дене шойылтен вӱдыл нале. А кӱзыжым шумышо ямшык орваш тӧрштен шинче да Арын корно дене кудал колтыш. Япык шольым пеленже наҥгайыш.

Мый пожалтме семын лийым. Изиш уш пураш тӱҥалмекем ачай-авыйын ойыштым колам: Япык колен, маныт. Иктаж сутка эртен ала-мо, мыйын кок кидыштат пиж чимпанье шедра йора лекте, адакше саҥгаш, шинча ӱмбалнырак ик шедра шочын. Моло вере могыреш шедра шочын огыл. Туге вот шедра шындыше деч шылын куржталме дене кырт колыма гыч кодынам. Мыланем шедра ныл ияш улмем годым лийын. Ныл ияш годсым ынде тудымак веле шарнем.

Тулеч вара куд ияш улмем жапыште, чевер кечан кеҥеж семык пайрем жапыште, чыла кугурак еш-шамыч пошкудыш кайыме шеҥгеч, шке таҥаш йолташ-шамычым поген, чока шаршудан кудо-печыште модын куржталшыла, чара йол пундашыш ала-мо чотак керылте. Волен шинчым да йолым нӧлтал ончальым, пудыргышо яндау изи ате пундашым, кошаргыжым, ужам, керылт кержалтын. Тудым содор луктын, налын кудалтышым да керылтме вер гыч вӱр шыжалт йогаш тӱҥале. Лӱдын, магыраш пижым. Йолташем-шамыч, мыйын шортмо деч лӱдын, шке декышт куржын пытышт. Шкетын кодымат, эшеат чот тутыш магырем, нигӧат толшо уке, вӱр чарныде йога да йога. Вара ик пошкудо вате койылалтыш, йолемым вӱд дене мушкын, шовыч ластык дене пӱтырен пидын кодыш. Шортмым чарнышым. Изиш лиймеке авыят тольо. Нюслен-нюслен, мо лиймым витньышым. Яндау пудыргым оралте йыр гыч айда-лийже кышкылташ ок йӧрӧ, еҥ коштдымо верыш, вынемыш кышкаш кӱлеш.

Шым ияш, ынде мый кнагам тунемаш шонаш тӱҥальым. Мыйын ачиемын туржалтше ик шӱкшӧ книжкаже ыле, яра жапше годым кучен шинчеш да «буки-аз ба, глаголь-аз га, веди-аз ва» манын, лудаш тӧчен шинчылтын, но буквам чумыр мутыш ушен ок мошто. Ачам кӱдылан шинчынам да колыштынам. Тугак вет ятыр букважым палаш тӱҥальым, тошто шот дене – аз, буки, веди дене.

Мемнан деч ик пӧрт гыч пычал ачалыше мастар Воман Семон ила ыле. Тудо изиж годым Морко ячок деч лудаш-возаш олян тунемын улмаш, сайынак моштен вараже. Туддек кошташ тӱҥальым. Саде Семон чӱчӱ паша кокла гыч мыланем изиш лудаш ончыктылаш тӱҥале. Лыҥак тунемым буквам мутыш уштарен лудаш, утларак. Вара ачый Озаҥ ола гыч букварьым налын кондыш. Тудо букварьым мый кечыгут шымлен шинчылтам ыле. Но тунам кызытсыла чак школым от му. Арыныште школ 1875 ийыште почылтын ыле да, мый але изи, нечке, ача-ава деч посна ом керт ыле. Вара пиалешна Микита салтак службо гыч пӧртыльӧ. Тудо, кнага моштыдымо, салтакыш кайыше айдеме, тушан кнагалан тунемын. Мӧҥгыжӧ кнагаче семын пӧртыльӧ. Ме – Лавриҥган Вайди, Придон Миклай, Вайди Сашок, мый – нылытын Микита дек кошташ тӱҥална. Тудо мемнам Ушинский метод дене окыкташ тӱҥале. Салтак деч лудашат, возашат ятырак тунемна. Но Микита салтакат иктаж тылзат пеле толашыш да ӧрканаш тӱҥале. Вараже йӧршынак чарныш. Тиде паша лие 1880 ий шыжым.

1881 ийыште шыже велеш Кугорнӱмбал ялеш земский школ почылтеш манме увер шокташ тӱҥале. Тудо уверым ме куанен колна гынат, пешак ыжна ӱшане, шояклан шотлышна. Шыжым такше пеш вучышна, погынен-погынен, ваш-ваш йодыштына ыле, кӧ-кӧ тунемаш кошташ тӱҥалеш саде школ почылтеш гын. Сентябрьын лу числа шуо. Кугорнӱмбалан Метрий Васлийын ик пӧртешыже, Чарла земский управа гыч толын, управа член школ пачерлан йӧным ыштен кайыш. Школ пӧртыш шкапым, ӱстелым, партым, класс оҥам конден ястарышт манме увер лие. Йыҥ мутлан ыжна ӱшанат, ик яра кече годым вич-куд йоча погынен, куаныме дене шке миен ужна ямдылыме школ пӧртым.

10 сентябрьыште первый учитель Злобин тольо. Ныл кече гыч рвешамычым туныкташ погыш. Мемнан ял гычат 9 рвезе погынен. Мемнан лӱмнам возышат, ойыркален-ойыркален, учитель парт коклаш шындыш. Ме учитель деч «лӱмет кузе тыйын» манын йодна. «Мыйын лӱмем Александр Осипович, а фамилиемже Злобин» мане. Вара буква яшлыкым лукто да мыланна буквалам ончыктылаш тӱҥале. Тыгеракын мыланна кнаган волгыдо корныжо почылто. Тӱҥалтыш пел ийлан пеш сайын шогылто, вара семын лӧкаш йӧратыше рвезе марий-шамыч – Кори Ондрий, Чижин Миклай, Чыли Чопай – дене таҥланыш. Ме окаш погынена. Учительна эр молитвам ышта да ик шагат-монь шогылтшын коеш, вара перемен годым кыдежышкыже кочым йӧратыше таҥже-шамыч погынат, пеленышт пел бутылка аракам кондат, тудым пырля темдалыт. Вара туныктышылан налыктат. Туге кочын гае йӱаш тӱҥалыт. Мыланна урокым пуэн шында да озана кашакышкыже каен шинчеш. Нунын тембак-тумбак ойлымыштым колышт шинчен, кечым эртара. Мӧҥгӧ колташ жап шуэш да кыдежше гыч лектеш, ынде кудышкыда кайыза манын, ужатен колта. Кум ий туныктыш мемнан школышто. Вараракше арнялан ик але кок кечым школыштат ок лий ыле. Ме миена да, тунемдеак, кудыш пӧртылына. Плока туныктышылан верч шуко рвешамыч коштмым чарнышт.

1884 ий 4 майлан Калык просвещений министерствын Арын двухклассный школеш экзамен лие. Учительна тушко ныл йочам намийыш. Тӱҥ экзаменаторжо Озаҥ ола гыч калык училище инспектыр Виктор Федорович Люстрицкий ыле, молыжо Чарла ола гыч да Морко гыч улыт. Ик поп ыле, Смирнов Александр Николаевич, законодатель манме Арын школын. Тусо учительышт-шамыч тунамсе IV да V класслаште туныктышо Модин Николай Маркович да I, II, III класслаште туныктышо Михаил Васильевич ыльыч. Тӱҥалтышлан V классым пытарыше-шамычым тергышт. Вара Арын школын III классше гыч пытарен лекше-шамычым погышт. Пытартышлан мемнам ӱжыктышт. Мый декемат черет шуо. Первыяк Юмын законжым йодыч, тудым пеш сайын каласен пуышым. Визытаным шындышт. Вара арифметикым йылме денат, возымо денат шымлышт. Тудат сайын лекте – 4. Возашыже ондакше Арынысе кум классыште тунемше-шамыч дене диктантым ыштыктеныт ыле, мыланем кокытан веле логалын. Возымо пашаште мыйын яндарлык уке ыле. Парт коклаште шинчыме годымат шуко шортынам моштыдымем верч. I-II классыште тунеммем годым учитель класс оҥаш ончен возашна «И» буквам серен пуа да нигузе ончен келыштарен ом керт ыле, а йолташ-шамыч сайын кертыныт. Мыйым мыскылен воштылыныт. Пеш кугу вожылтыш. Моло пердметше дене эн тале улам, а тыште – на, ик «И» буква чыла карга. Ок лек кӱлеш семын – да чыла. Экзаменыште моло дене тале улмемлан мыланемат свидетельствым пуышт. Тӱҥалтыш школым тунем пытарышна.

Свидетельство кӱдылан пӧлекым пуышт: ик евангелий гыч да ик кугыжан наследникын, Николай Второйын, патречшым. Куанымына дене, кӧ могай пӧлекым налын, тунем пытарыше коклаште ончедышна. Вара таум ыштышна да мӧҥгӧ кайышна Арын школ гыч.

Мый, куанен, кнагаче лӱмым налын, шкенан деке Эҥерӱмбак толын пурышым. Авыем кудышто пурам шолтен шогылтеш. «Авый, молан пурам шолтет гын?» – йодым. «Пошкудо-шамыч толшаш изарнян агавайремым ышташ каҥашеныт, – мане тудо, – садлан уло ялге таче пурам шолтат, эргым».

Мемнан марий калык, шошым ага ышташ лекмеке, пел ага жапыште, шукыжым изарня кечын, а мемнан ял эреак изарня кечын, агавайремым кажне ийын ыштат. Кечывал кече эртымеке. Уло пошкудо-шамыч дене пырля вучымо изарня толынат шуо. Пӧрт еда ӱдырамаш-шамыч коман мелнам овартеныт, мелна комым йӧрат, подкогыльым, туарам ыштат, кӱмыж тич муным шолтен, тӱрлӧ чия дене чиялтыл шынденыт. Пӧръеҥ-шамыч шыште дене сортам пӱтырат, мӱян еҥже шовашеш пӱрым пудыратен ямдыла.

Кечывал эртыш. Кок шагат жапыште, кычкыш манме времаште, чылан ешан-ешыж дене пайрем гане чиен, ямдылыме чесышт дене уло ялге агавайрем отыш лектын погынышт. Пӧръеҥ-шамыч чыланат ош пӱреман мыжерым, вате-шамыч посто сывыным, моло тӱрлӧ кеҥеж пайрем сӧрастарышым пижыктыл чиеныт. Сурт гыч кондымо чесыштым рат дене ямдылыме шелыкеш шындыльыч. Шелыкын покшел тураштыже йытыра тулым олтышт. Вара кугурак кокла гыч Юмын ончылно чоклен кумал шогаш тӱле-картлан кок кугызам сайлен шогалтышт. Кугурак карт кугызаже изи йытыра тулвуйым сайлен нале да, шелык ончылан шогалын, чоклаш тӱҥале, уло шелык ӱмбалсе чес-шамычым кидысе тулвуй шикш дене тӱтырен савырнышат, шке семынже рат дене кумалтыш мутым алал кумыл дене витньыш, а чесан оза-шамыч, кугуракышт – вате-марий, сукен кумал шинчышт улден пытарымешке.

Рвезе ден ӱдыр-шамыч ӧрдыжтӧ лӱҥалтыште лӱҥгалтат. Муно дене модшыжо муно дене модеш. Рвезе марий-шамыч нылытын кок лӱҥгалтышым кылден улыт ыле. Кумыланым лӱҥгалтыктедат. Тӱле карт-шамычше кажне мелна теркымат огыт кодо, изи пачката катышым чывыштал налыт, ташлама коркаш погат, тӱле-картын ӱчыжӧ кӧрӧга гыч шӧрваш ташлама коркаш пыштен нале да тӱле-карт мелна катышлам, а ӱчыжӧ шӧркоркасе шӧрважым намиен, тулыш, ово лийже, алал лийже, тул-ава, шикшет кужу, йылмет писе, таче идалыкеш толшо агавайрем пиал дене, мер кугу юмылан виктарен намиен пу манын чоклен, мелна пудыргым, шӧрвам тулыш пыштышт. Вара чесым моло кумыл шогышо-шамыч чылан авызлышт да чесан оза-шамыч, шке кондымо чесыштым кидыш налын, ваш-ваш сийлаш тӱҥальыч. Вашла сийлалтмеке, кодшо чесышт дене мӧҥгышт пӧртыльыч, икте-весышт «мый декемат унала мие» манын, шаланен пытышт. Южо ялыште иктыже огыл, весыже иктаж агавайремыш пуртышо уледат, а мемнан ял тудо йӱлам кудалтен. Ожнырак лиеден.

Шыжылан 1884 ийыште мемнан Злобин олмеш вес туныктышо тольо. Тудыжым луктын кудалтышт, тунеммыжат шагал улмаш, оласе училищым пытарен огыл ыле. Озаҥысе учительский семинарийым тунем лекше Мухин Семен Алексеевич пеш сай да ушан айдеме ыле, туныктышаш ик минутымат ок кодо ыле коклаш. Злобинын ате таҥже-шамыч дене ыш ушно. Пашам моткочак йӧратен, шуктен ыштен, кечым эртара ыле. Мухин-учительлан куанымем дене угыч кок ий школышто тунем эртарышым. Тудын деран возаш тунемым. Илен-толын, военный службышто писарь классышкат логальым.

Утларак тунемнем ыле. 1885 ийыште шыжым Придон Миклай ден коктын Озаҥ олаш тунемаш пураш манын, учительский семинарийышкат мийышна да, коктынат пурен ышна керт, мӧҥгеш пӧртылна. Ӧрдыжкӧ каен тунемашыже мыйым ик чер пулыклыш, йӱд еда гане, малышыла, вакшышеш шалам ыле. Тудо чер мыйын пеш кужун шуйныш, пожале, ӱдыр налмешке. Кастене чай йӱаш лӱдынам.

Лучко ияш улмем годым, 1886 ийыште, ачий, йолташ-шамычше дене пырля кандаш пай дене ушнен, ик смола подым налын да Сотнурский деч 9 кварталеш смола заводым шындышт. Под шындымеке, шкат паледа, смола пу кӱлеш. Кажне шке паешыже, смолалык пум, пӱнчӧ омарта вожым, пургед луктын, шелышт ямдылыман. Меат ачый дене черет шумеке, шкенан арня-шамычым смолам шолтен эртарышна кок теле годым. Ыштыме сатум – шӱйым, смолам – Озаҥ ола пристаньыш ужалкален илышна. Тугодым смола заводын сатужат яра гаяк шулдо ыле. Смола центнерже 2 т. 10 ыр, а шӱйжӧ, коропкаже, 1 т. 50 ыр. Озаҥ олам мӧҥгеш-оньыш ныл сутка коштат, имне дене наҥгает. Икана ачый дене паша кокла гыч Озаҥыш кок тер пуым намийышна. Пазареш ужален ышна керт, ола мучко уремлаште коштна да 95 ыр ак дене терым ужалышна, ик тер пуым. Илаш путырак йӧсӧ ыле.

Мемнан ачанан ныл лӱмаш мландылан идалыклан йозак тӱлаш кумло вич теҥге окса кӱлеш лийын, саде кумло вич теҥгем нимо семынат от ситаре. Кугурак лийын, уш шындымеке, илыш йӧсӧ верчын шке вуем дене шонен ойгырен, ятыр гана йӱдыкем дене шортынамат. Ой, кеч тылзылан иктаж кум теҥге жалованьан верым кушан муаш ыле, манынам. А йозакым, толашен, тӱрлӧ йӧн дене кычалын, кунар тӱлет, но тӱлен пытараш огеш лий. Эре вес ийлан недоимке манме кӱзен веле толеш ыле. Кузе, молан йозак кӱзен толеш, кӧ тудым кӱзыкта? Вес гана мый волостной правленийыш служитлаш пурымекем палышым. Путыракше илаш йӧрдымӧ, йӧндымӧ неле саман Александр III кугыжа улмо годым лиедыш.

Илен толна, тӱжем кандаш шӱдӧ кандашлу шымше ийыште мемнан Эҥерӱмбал ялеш кабак почылто. Кабаклан пачер кӱлеш, а мемнан кок пӧртна уло, моло ялыште нигӧн уто пӧрт уке. Ачый яра пӧртышкына идалыклан коло теҥге дене кум ийлан кабакым пачерлан пуртыш. (Теве кушто налеш тӱҥалтышым «Элнет» романыште С.Г.Чавайнын ончыктымо Чолованьык Выльып, тушто тудо изин-изин подылаш толшо-влаклан кабакетым темкален шоген улмаш – Ю.Г.). Пачерлан пуртыш да Алатысе арака завод гыч кабакышке шупшыкташ посна пашадар-йӧн лие. Вара изиш шӱлалтышна меат, окса йӧнлан амал лие. Илен толын, ик ий эртен кайыш, арака ужалымым вес кабакыш кусарышт. Тудын олмышкыжо Алат заводын доверенный еҥже мыйым ужалашлан тылзылан лу теҥге жалве дене пуртыш. Постаркален, ик шӱдӧ теҥгем ситарен, залогым пыштышна. Мый садыге арака ужалыше прикащык лийым. Ойгырен-вучен, шонымашке шуым. Ият пеле прикащыклан илышым. Вара 1890 ийыште кабак, мемнан дене срокым шуктен, Кугорнӱмбал ялышке кусныш. Мыйым ийгот изилан кӧра вес ялыш ышт наҥгае. Шкенан пӧртыштӧ мый ачамын лӱм дене илышым. Ужален шогылтмем дене изишак окса аныкат лекте. Чыве мунчымо жапыште яллаште поген коштам, Озаҥыш наҥгаен ужалкалем. Кум тӱжемым сдаватлымылан лу теҥге да монь пайда кодеш ыле. Салтаклан ийгот шумешке туге иледен, жапым эртарышым.

Мыйын кочам, Тимофей Федорыч, 1807 ийыште шочын улмаш. 76 ий илен. 1883 ий 6 январь числан ӱмырым шуктен колыш. Но ачам-авам шоҥго еҥым жаплен ышт ашне. Ачамын кочам мончаш пуртен мушмыжым иканат ужын ом ул, авамын ош тувыр-йолашым чиктымыжымат ом шарне. Теммеш пукшен-йӱктен ашнат гын, але иктаж ийым ила ыле дыр.

Мемнан ял ожсек крешене пайремым йӱэш. Кочай колымо – пайрем тӱҥалме кече. Содорышто тышеч-тушеч поген оптымо йӱлам ыштышт да колымо эрлашын Арын шӱгарышке намиен урышт. Капшым ужатыме годым ачый ик чывым кучен кондыш, колоткан тер воктене капка ончылан шӱй гыч руале. Вуйдымо чыве кап, кӱш тӧршталтен, урем велыш чоҥешталын, сырве-сорво пурен возо. Чывын кушкыла кайымыжым чыланат шӱлыш шылтен пеш эскерышт. Руалме чыве урем велыш кайыш да ласкан шӱлалтышт. Моланже, мемнан йыр гыч яллаште илыше марий-шамычын тошто йӱлалан у инанымышт уло. Урем велыш чоҥешта гын чыве кап, тиде суртышто шуко жап марте колышо ок лий, а кудывече велыш гын, адакат вучо веле.

Колымыжо кумшешым лӱмешыже мелнам кӱэштын, сортам чӱктен уштышт. Шымше кечын шымытшым чӱктышт. Варажым нылле кечыже шумешке кече еда изи чесым шынден, «ачай, шужо» манын, уштен эртарышт.

Кочайын ныллыже шушаш лишан авием пурам шолтыш, ачий пел ведра аракам налын ямдылыш. Кочамын урлык гыч родо-шамычым нылне пайремыш ӱжӧ. Шуо кочамын нылле пайрем кечыже 15 февральыште. Тудын ныл ӱдырышт (мыланем кока лийыт) Вери, Варвар, Почой, Овдоч – мариян-марийышт дене йӧн мумо чесым налын, кудытлан мелна терке дене толын пурышт. Ӱстел ӱмбалне пура кӧрӧга йыр мелна теркым, моло чесымат шындышт. Ачамын изаже Вайди кугызай Юмо шӧрлыкеш кум тичмаш шыште сортам чӱктыш, вара тореш омбалан кугу кӱмыжым шынден,кӱмыж покшелан ик тичмаш мелнам авайын мелна кӱмыж гыч налын пыштыш, кӱмыж тӱреш киямат тӧразын лӱмеш уштен, ик сортам чӱктыш, вара кочам лӱмеш вес сортам шогалтыш, тыге каласыш: «Шужо шыште сорта, киямат тӧразе, таче ачамын нылне чӱктыш пайремже, ачамын чонжым волгыдо тӱняште, тыныс верыште ашне, шужо тыланда ӱстел ӱмбалне улшо поро ямдылыме чес, кочкаш-йӱашда ток лийже, суапыште илыза». Вара кочам лӱмеш сортам чӱктен, тугак радамын каласкалыш, ӱстембалне ямдылыме чес гычын изи падырашын-падырашын катен налын, кочам да моло колышо родо тукым лӱмешат рат дене уштарен, уло толшо уна-шамычым уштышт, аракам, пурам уштен чӱчыктыльыч. Уштен пытарымеке шке кочкыч-йӱыч. Вара ужатыме йӱлам ыштышт. Ала-кӧлан, еҥжым ом шарне, пошкудо марийлан, кочам деч кодшо сырве-сарве вургемжым чиктен шогалтышт. Тудо кочайын лӱм дене поро чеслан таум ыштышат, ачай-авайлан, кока-шамычлан, Вайди кугызайлан сугыньым пуыш да тауштен лектын кайыш, а ачый-авый, чыла уна-шамыч, пура корка дене, арака ате дене, уштен оптымо кугу кӱмыж дене ужатен лектыч. Кочам волгыдо тӱняште, суапыште иле манын уштен каласымеке, кӱмыжым яндар вереш кумыктышт. Тыге кочамын ныллыже эртыш.

Куваваем, Матрена Павловна, 1878 ий кеҥежым шодо пуалме дене колен колтыш. Тудын нерген шукак ом шарне. Мыланем куд ий гына ыле. Эрыкше дене йӱэш ыле. Кленча дене да монь ок нал, четвертинкым конда, рюмко але стакан гыч огыл, чиялтыме изи корка гыч подыледа. А шукак веле колта! Лучо илаш огыл, манеш ыле, йӱын колаш. Умшашкыже тич подылешат, нелын ок керт, нерже гыч йоген лектеш. Авамым ыш йӧрате колымешкыже, эреак туддене каргашен. Ончыч шонымем пеҥгыдеме: авам шке титакан, очыни. Мыйым гын вавай моткочак йӧратен; ӱпем ниялта да «пӧртем Выльып уныкамлан гына кодем, тетла нигӧланат ом пу» манеш ыле.

Кувавай колыш, тугак тошто йӱла дене мушкын чиктен, ямдылен кодымо вургемжым колоткаш пыштен ужатышт. Кувавайын нылле пайремжылан кочам Йырысе арака подвал гыч кум ведра куатле аракам кондыш. Тунам аракаже пеш шулдо ыле, ведраже кок теҥге да коло вич ур. Вара семын мут гыч мут лекмек, кувавайын аныклымыж гыч кандашлу теҥге кочайлан кодо. Тудо оксам кочай изин гына кучылто. Кудыланже йыдалым ыштен ужала ыле да тыге изишак уштарен. Аракам кугун йӱмашыже уке ыле. Морко пазарыш мия да «ик костушкам йӱым таче» манеш ыле. Тамакым йӧршын шупшын огыл. Ачий кувавай колымо деч вара аракам утларак ончедаш тӱҥале. Тыгыде-тагыде сату дене торгия да оксажым йӱынак пытара. Икана кочам деч, сондыкым виеш почын, оксажым шупшын нале. Кувавайын кодшо оксаже кочайын нылле теҥге утларак улмаш. Тудо оксат ачыйлан шукылан ыш сите, вашке тӱнчыктарыш. Вара имньым вашталтылаш тӱҥале. Кеч-могане шӱкшӧ имне ӱмбач пелштоп аракам пуат гын, шке мотор имньыжым ок чамане. Икманаш, илыш куным арака гоч йомдараш тӱҥале, мӧҥгеш савыраш ок лий ыле, очыни.

Шошым велеш 1892 ийын яллаште чыла вереат тиф манме чер шарлыш. Южо ялыште кок-кум сурт йӧршешак пусташ кодо, уло ешге чылан колен пытышт. Мемнан ялыштат шукын коледышт, но яра суртшак ыш код. Июнь тылзыште мыланем черет шуо. Эркынрак вуй корштен, могыр сӱсанен, йыжыҥ каен тӱҥальым. Ик кече годым Кӱчыкэҥер ялыште эреак мер советыш поктышт. Ачыем ала-мом ышта ыле, ок ярсе шкеже, тый кае советыш, эркын коштын толат, мый ом ярсе мане. Мый обедым ыштышым да советыш каяш чумыргышо кашакыш лектым, уремыш. Пырля-пырля кутыркален кайышна. Мемнан миен шумашеш моло ялла гыч толын чумырген улыт Кӱчыкэҥерыш. Мемнан Шале обществыше кугу советлан индеш ялат погына ыле ожно, а кызыт латик ял гыч погыненыт. Кугу советым почо сельский староста. Кум йодмашым ала-мо каҥашен пунчальыч (мо нергенжым монденам). Да староста погынымашым петырыш. Калык шаланаш тӱҥале, меат пошкудо-шамыч дене пӧртылна. Мыйын чер утыр нелеме. Ошкедашат йыжыҥ уке. Еҥ-шамыч почеш пыкше ошкылам. Насила шкенан дек шуын, пӧртӧнчыл олымбалан ачый-авий ямде шарен шындыме вакшышыш возым, нералтыме семын лийым. Мӧҥгыштӧ еш-шамыч уке ыльыч. Могыр сӱсана да ужга дене леведалтынам. Ӱмбачем леведыш ужгам кенета копыж-ж налын кудалтышт. Мый «Ынде авай толын ужат?» шоналтен, шинчам почын ончальым. Кок сотана шога! Иктыже ойлаш тӱҥале мыланем: «Ме ынде тыйым наҥгаена, тый калык коклаште верам пужгалет. Рушла верам кудалтет гын, она наҥгае, кодена», – мане. Вуем йыр шоналтышым да «Рушла верам кудалтем да ода наҥгае гын, мый кунар илем?» йодым. Тудо каласыш: «Кандашле кок ийым илет». «Рушла верам ом кудалте!» – маньым. Тудо «Туалгын наҥгаена» вашештыш да нӧлтен кучен шогымо ужга урвалте дене роп гына мыйым леведе. (Можо оҥай, сотанан мутшо шукталтын. 1871 ийын шочшо, тудо 1953 ийыште колыш: 82 ий илыш. – Ю.Г.) Вара мый нимом шинчыдыме лийым тольыко, ынде колаш возеш ман, шортам веле. Изиш лиймеке, авый паша гыч тольо да мыйым ончыш, шкеже пыртак тӱтыра гоч веле шарнем, пеш ӧрын ыле. «Авый, мый ынде колем», – пыкшерак каласышым. Тулеч вара нимом ом шинче. Кум арня нимом шинчыде киенам. Кризис тӱҥалме годым авый мыйым рӱчкален помыжалтыме семын пырт шижтарен. «Выльып, тиде кӧ, пале» манын йодо. Мый, шинчам почын, тӱткын ончышым. Мыйым, вакшыште кийышым, вуем тура лач лап лийын ончышо Янсит Васлий, урем дене эртышыла, ужын лекташ пурен. Тудо мыйым тура ончыш да «мыйым палет, Выльып таҥ?», манын йодо. «Палем, Васлий таҥ» пелештышым. Тудо «чеверын, Выльып таҥ» манын, шортын лектын кайыш. Вара адак мый чыла шинчыдыме лийым. Омо дене ужмо семын, пуйто Шайра тура курыкыш пулвуй дене нушкын кӱзаш толашем, но ошкеден ом керт. Моло рвезе ден ӱдыр порволымо гай кашакын-кашакын ончылтен эртен каят.

Толашен-толашен нушкын, курык ӱмбак тӧремыш кӱзен шуым да пуйто каналташ возым. Да нералтыме семын лийынам. Колам, авай пошкудо ватылан ойлен-ойлен шортгыч шокта: «Ынде коло ик ий ончен куштышым да тыгане капеш шушо эргым кузе, ончен, рокыш пыштем» манеш. Авыйын ойлымыжым, шортмыжым колам мый, пеш куандарынем, авый, ит шорт, мый ом коло маннем, но умшам каралтен пелешташ ок лий, тӱҥын. Иктаж вич минут эртымеке пышкемалтшын пыкше гына «Авый, ит шорт, мый ынде ом коло» пелештышым. Авый ден пошкудо Метри вате, ӧрмалген, тып лийыч. Мый адакат тудо мутемак пелештен пуышым. Авый эркын шекланен мийыш да «ой, эргым, туге ит ойло» манын, вачем гыч ниялтыш. «Ачый кушто» маньым гын, вик ӧрмалген колтыш, «мӱндырк каен огыл, теве толеш» малдыш. Варарак иктаж кече гыч мый пален нальым: Янсит Васлий чеверласен кайымеке, мый колен киенам улмаш. Суткат пеле шӱлышемат лектын огыл. Уш пурен, авый деч йодмем годым ачамже мыйын колымем нерген поплан увертараш Арын селаш каен улмаш.

Кок кече гыч, тоям тоялен, пӧрт мучко тошкышташ тӱҥальым. Пеш кужу капан улмемла чучеш, йолем ончык шуен тошкалам. Пыкше эркын-эркын кочкаш-йӱаш тӱҥалмекем, ошкедымемат вийныш. Утыр пеҥгыдемаш, тӧрланаш тӱҥальым. Уржа-сорлалан пашалан йӧршӧ лийым, моло гаяк тӱредаш кайышым.

Тыгеракын мыйым да кап-кылемым аяр мужо чер шуарыш.

1892 ийыште, коло ик ий кӧргыштӧ, салтаклан ӱжыктышт. Мый тунам вичкыжеш кодым шол, чер, тудо, черак, адак тиф гай шучко чер. Ышт нал. Вес иешыжым мый висалан шуым, нелытем шакти погынен. Салтаклан нальыч Себе Усад ялеш. Морко дене Себе Усад призывной пункт Себе Усад ялеш лиеда ыле. Чарла уездыште прием эртымеш мемнам, салтаклан йӧршӧ-шамычым, 14 ноябрьлан Чарла олаш мияш жапым пуэн, кудышкына колтышт. Ме тудо жапым мӧҥгыштӧ сурт кокла кӱчык-кужу пашам тӧрлатылын, адак родан-родыж дек миен, уна лийын эртарышна. Ачый ден авый шортыт. Пашаеҥым сурт гыч ынешт колто. Мый кушкын гына шуынам, шольо-шамыч изи улыт. Ачыйжат таза огыл. Жаплан илыш чакна. Кече жапым покта. Воинский пристутствийын пуымо жапат кӱчыкемеш. Чарла ола мӱндыр, мемнан деч шӱдӧ меҥгым шотлат.

Срок деч кум кече ончыч Чарлаш каяш ямдылалташ тӱҥална, пошкудо-шамыч ужаташ толыныт. Мыланем корно кургылан поро деч порылыкым тыланен пуат. Мемнан ялыште ме, кок Выльып, салтакыш пырля налалтын улына. Андре Выльып йолташ улаж дене толын шуо, мыят, ынде сайын кодса, чевер лийза манын, лектын кайышым. Терыш шичнат, кок тер почела, шочмо суртнам, ялнам пытартыш гана ончал коден, кудал колтышна. Первый кече кумло меҥге коклам каен, Кугу Обаснурыш малаш шуна, а эрлашыжым, эрак лектын, Обаснур гыч Чарлаш шуна, малышна.

Эрдене воинский присутствий мыйым сайлыш, уездный воинский начальникын управленийыш писарь классыш учениклан. Андре Выльып йолташем логале Гродно олаш, 104 пехот Устюжений полкыш. Канцелярыш пуртен, ик окна лишан тияк кучыман пӱкеным пуэн шындышт мыланем. Старший тиякем мыланем «Дело» возыман кагаз тӱшкам, кугу книга гайым, пуыш да кажне ластыкшым номераҥдаш ончыктыш. Мыйын писарь пашам тӱҥалалте.

Кечывал кочкыш шуо, писарь-шамыч кухньыш лектыч, мыят пырля пижым. Совлам пуэн, ӱстелтӧрыш шындышт. Киндым кучыктышт. Старший писарь шкенжын кӱмыж тӱрым совлаж дене пералтышат, чылан, суас манмыла, ашатлаш пижыч. Мыят нунын койышымак коям. Коя шыл шӱр логалын. Шылым падештыме. Ондак лемжым лупшышна, вара – падыраш-влакетым. Ик кӱмыж ӱян тар пучымышым кучыктышт. Тыге гын, кочкаш йӧра, коеш манын, вуй йыр шоналтышым.

Ме коктын писарь ученик лийна. Весыже – Роҥго район, Ургакш ял гыч Крылов Петр Иваныч, ондаксе туныктышо. Эрлашым конвойный командыш гимнаст занятийыш колтышт кок шагатлан. Вара кечын гимнастика урокым да дисциплина урокым нулташ пижна. Мый озанлык частьыште писарьлан тунемам, а Крыловем – армийын запас учет шотышто. Эркын-эркын ик теле гоч шкевуя писарь манметлан тунем шуна вет. Шыже велеш мемнам Озаҥ олаш Бригадный управлений начальник дек экзаменыш погышт. Тушто адакат ик тунемше ушныш – Озаҥ управлений гыч толшо Свечников Владимир, грамот палыдыме еврей. Сӱретлыше улмыж дене писарь тӱчаш логалын. Экзаменыште ик диктовка гына лие уло тӱчалан. Вара веран-верыш колтедышт. Ме шкенан Чарла управленийышкак верештна. Назначений справкым, кормовой оксам пуэдышт да ме Чарлаштат лийна. Крыловым ачаже туныктышо улмо шот дене клопотаен утарыш. Олмешыже Свечниковет логале – запас ӱстелыш.

Ик кечын Свечников именине пайремым эртараш Дубовый роща манмашеш шонен пыштен. Вӱд дене пушеш шинчын каяш! Пушым тарлен налын, ныл писарь ученикым пуш куаш шынден, корзиҥга дене кочкыш-пурледышым, черпыт аракам ямдылен. Мыйже ынем кай, ала-мо сай огылым чон ондак шижеш маныт, чынак улмаш. Волой ӧпкелен-ӧпкелен пижын. Шуко марте чакнен шогышым, пешак чот ӱжын толашымыжлан кӧра кӧнышым. Пушыш погынен пурен шична да тудо вӱд покшек лекте. Волойын койышыжым пеш ончем ынде... Койышыж гыч пале лие: тудо кӱлешым сеҥен налме гане, чот куанымыла волгалтеш, могыремлан шыр-р чучеш. Пӱнчӧ рошашкет миен шуна пуш дене, лекна, Свечников шинчырым тумо йыр налын суралыш, сравочым кӱсенышкыже чыкыш. Аланеш кондымо сийым шаркален шындыле. Чарка еда аракам темкалыш. Мыланем шкетланем стаканешак темен пуыш да чылтак ярсымешке кидем гыч ыш нал. Ученик-шамычат пеле-пеле подыльыч да кодшыжым мыланем шуят. Шижын нальым сай огыл паша лийшашым. Изин-изин йӱшын койым да чот руштшыла йӧрлын, олыкеш малаш возым. Моло-шамычат руштылдалыныт, йӱмӧ вер гыч ӧрдыжкырак, пушеҥге коклаш миен шинчыч. Пеш мутланыгыч шоктат, утларакше Волойын ой пуымыжо толеш пылышышкем: «Ме тышеч лу шагат деч ончыч огына кае. Афанасьевлан власть ынде мыйын кидыштем. Пуш суралыме, сравоч мый денем, нигуш шылын каен ок керт Афанасьев. Пушыш шинчын каяш тӱҥалын, келге вӱд покшек шумек, мый тыланет каласем: Ухоботов, бери! Тый Афанасьевым руалте да келге вӱдыш кудалте, а ме чыланат тудо чот йӱшӧ ыле да вӱдыш пурен кайыш, колыш манына. «Йӧра, йӧра» маньыч писарь ученик-шамыч. Тиде ойым колын, мыйын вуйысо ӱп копыж шогале, мом ышташ манын шонкалем. Кузе азап деч утлаш? Лач чулымлык дене, лӱддымӧ дене гына. Пушыш вераҥмек, кольмым налын, почыш шинчаш – виктараш. Моло йӧн уке.

Колокольнышто сторожевой звонок индеш гана перыш. Мый «йолташ-влак, мӧҥгӧ каяш жап, айста, тарваныза» маньым. Волой ваштарешем: «Здесь у тебя власти нет, не приказывай, власть наша» мане. Мый шып лийым. Волой, пушым мучыштарен, пурен шинче. Мыят, нелырак пушкольмым ойырен налын, почыш шогальым. Ученик-шамычат, пушкольмым кучен, пурен шинчыч верышкышт. Пуш келге вӱд покшек шуо. «Ухоботов, бери!» командым пуыш Волой. Ухоботов, верже гыч кынелын, мый декем мия. Пуш покшекрак шуо да мый, военный гаяк кынел шогалын, уло вием дене пушкольмо дене Ухоботовым пылыштӱҥ гыч перен пуышым. Тудо, пыжалтын, пуш гыч вӱд йымак пурен кайыш, а мый, тугак кольмем нӧлтен, «куыза вашке пушым серыш! Уке гын чыладам пытарем!» манын, чот кычкыральым. Пушым куэн, серыш тӱкышт да мый тӧрштен лектым.

Ухоботоват, вӱд йымач манме гаяк удыркален лектын, пуш тӱреш кыртмыш, толашен, пушыш шинче. Серыште улмем ужын, мый декем лекташ тӱҥале. Мый лишыл Вараксым ялыш куржын колтышым. Шеҥгечем койын-кодде Ухоботоват куржаш тӧча да поктен шуын ок керт. Мый, Вараксым урем вошт лектын, олаш, шкенан управленийыш шуым. Вестовойлан тесакым кучыктен, воктенем шогалтышым. Мемнан дене Дубовый рощышто мо лиймым вестовойлан виктарышым. Ухоботовын мыйым пушташ поктымыжым ойлышым. Толын шумекыже «Ухоботов мыйым пушташ тӱҥалеш гын, тесак дене руал, ит лӱд, мый приказатлем, мый мутым кучем» маньым. Вестовой мыйын приказ почеш ямдылалт шогале.

Иктаж лу минут гыч Ухоботов толын пурыш да вигак мыйым авыраш тӱҥале. Вестовой Марковский, мыйым авырен, кердыжым Ухоботов ваштареш нӧлтен, шуралташ шогале. Ухоботов чакныш. Тудо жапыште парадный пулдыр гыч лӱдыкшым шижтарыше оҥгыр лие. Мый куржын лектым, парадныйым почым, ончем – делопроизводитель Капитон Кожевников! «Афанасьев, что у вас за шум в управлении?» – йодо.

Пикникыште мо лиймым рат дене каласен пуышым. Кожевников, управленийыш пурен, Ухоботовым арестоватлен, карцерыш колтыш. Вара моло-шамычын толмыштым вучыш. Володян ученик-шамыч дене толын шумек, чылаштымат арестоватлен ужатыш.

Эрлашын делопроизводитель дек воинский начальник тольо. Делопроизводитель мемнан пикникыште мо лиймым мыйын витньымем почеш воинский начальниклан каласен пуыш. Володя ден писарь ученик-шамычын заговор ыштымышт – пеш кугу уголовный преступлений, пашам судыш пуаш гын, уло участник чылан лу ийланрак чурмаш логалыт, а южыштлан вуй дене вашешташ логалеш. Тугеже канцеляриеш мый веле кодам, пашаеҥ уке. Шонышт-шонышт да заговорщик-шамычым кумло суткалан строгий арест дене карцерыш колтышт. Вачӱмбалнем старшийым ончыктышо кок вершок тасма мыйын вуйым чуч ыш коч.

Пытартыш ий (1897) управленийыште служитлымем годым мыланем посна пӧлемым пуышт. Малаш вочмо годым кӧргӧ гыч руалыктыман. Аракам йӱмаш уке, тамакым ом шупш. Делопроизводствышто кугу колянчык улам ыле – садлан. Управлений начальник веле огыл, молат йӧратат ыле. 14 ноябрьыште служитлыме срокем шуо. Запасыш лекмем колын, уезд исправник Афанасьев служитлаш полицейский управленийыш ӱжеш. Ӱжеш тыгак земский права начальник князь Волховской. Кушкыжо пураш – делопроизводитель Кожевников деч йодым, тудо земский управыш темлыш. Вара мый ойлымыж почеш ыштышым, почто ӱстел вуйлан 13 ноябрьыште шогальым. Тылзылан 15 теҥге жалованье дене.

Земский управыште паша неле огыл ыле. Эрдене индешылан кугыжаныш почтыш миен, уездыш толшо кагазым налын кондет да волость еда ойыркален, яшлыклаш оптедет, арнялан кок гана сургучлет да верлашке колтедет. Вашеш толшыжым олаште кӱлеш верыш рассыльный дене ужатылат. Кечывал деч ныл шагат вара паша чарна.

Ты пашалан ондак куаныме гай ыльым, вара-вара кульымдарыш. Пачерлан кочмыге-йӱмыге тылзылан индеш теҥгем тӱлен илаш переплетчик Никонор Власов деке пурышым. Пачер сай, кочкаш-йӱаш йӧра, но лучко теҥге гыч тылзылан шке кидеш куд теҥге веле кодмо шот мо? Ик ий шогылтым, пыкшерак аныклылын, ик посто шовырым ургыктен кертым. Салтак гыч кондымо кем пыташ тӱҥале, уым ургыкташ вий ок шуто. Кудалтен, лучо мӧҥгӧ кайышаш да иктаж конторыш нерым шӱшшаш – шонымаш пурыш.

Икымше октябрьылан йӧршынлан Эҥерӱмбал ялышкем кайышым. Имнян улам лӱмын пуышт. Тидыже мыланем кугу чап лие. Мер калык-шамыч деч Опанаси Выльыпым салтак гыч имне дене повозкаш конден кодышт манын кутыркалыме гыч шоктыш. Ачай-аваят пеш куанен улыт, мыланем ӱдырым налын пуаш кутыркалат. Мый суртпечым ончен савырнальым да шонен пыштышым вуй йыр. Суртпече шолдырген. Нимо деч коч капка шӱкшемын, тугане капкаш кузе еҥ ӱдырым намиен пуртет. Налме деч ончыч чыла тӱзатен шындыман. Кожла ӱзгар кӱлеш. Кужер лесничествыш каен, лишылрак кварталыште торги деч кодшо ик делянкым нылле кок теҥгелан налын тольым да иктаж кече гыч ачам ден коктын, пилам-товарым нылын, руаш кайышна. Ондак пистерым ойыркален, руэн, мочыла кӱрым возен, мӱшылыш шупшыктен, вӱдыш пызырыктышна. Шыже-теле гоч, руэн-руэн, шкенан дек шупшыктышна. Нӧртымӧ кӱр гыч пеш чапле коло кок пуд мочыла лекте, тудым витле вич теҥгелан ужалышна, тӱлымӧ оксанам тӱрыс пӧртылтышна. Делянке чараш кодо, чон пурыш, пешак куанышна. Тиде шыжымак пеш чапле, мучко леведышан, рушла капкам ыштыктышна. Теле гоч кок имне дене пырнянам шупшыктышна.

Шошо шуо, кече шуйныш. Пулатньык-шамычым тарлен, вӱта оралтым тӱзышна. Капка вел могыреш у пӧртым шындышна. Ынде ӱдыр налашат пеш лиеш, шоналтышым. Тыште мыйым азырен шкежак вучен гына шоген, очыни.

Ик кече годым Изи Корамас ял гыч ачамын акаже, Почой кокай, унала тольо. Мыйым шкетемым тӱгӧ ӱжын лукто да йыштак ойла: «Выльып, тыге илен ок йӧрӧ, ынде ийготет изи огыл, ӱдырым налшашак. Мый тыланет муам. Теве Кришан Настаси пеш мотор лийын шогалын, молым кычалшаш уке. Аваже кум шӱдӧ теҥге окса дене олным пуа, эше лӱштымӧ ушкалым, пукшымо ожым, ямде у тарантасым – кычкенак пуа чыла. Ме аваж дене кутырен ямдылалтын улына. Ончымо амал дене миен лек-ян».

Мый ӧкымынрак «йӧра» маньым. Миен тольым. Капеш шушо ӱдыр такше плока огыл. Но мыланем кумылланем (шкеже пеш яшката капан уламыс, калтак!) ӧблӧш кап-кылже ыш келше. Мыйын шоныма гыч, ӱдырым пойышаш верч огыт нал, а ончыкыжо шочшым ыштен, ончен-куштен, йытыра кап-кылан моторым шогалтен, чапле тукым-шуемым кодыман. Ончашыжак шым кае. Калык коклаште мотор деч моторжым томлаш пижым (томлен-томлен, тумнажым верештым манме гай). Эй, эскерем вет, эй, эскерем...

Морко пазарыште, Арын черкыште лиеден, жапым эртарышым. Морко пазарешет ик ӱдырым, шонымо гае сын-кунан, арама кап-кылан ӱдырым, ойырен нальым. Чишкансола гыч нужна марийын ӱдыржӧ ыле, Ониса лӱман. Тудлан киш гай пижым. Авыемат пазарыште тудым ужын, кӧжын-можыным пален. Кумылжылан ала-кузе келшен огыл. Ӱдырамаш ӱдырамашын могай улмыжым ала-могай шымше ю дене шижеш. Ну и пиже мыланемет, «тиде Онисам налат гын, тыйым мыйын кӧргӱзгарем локтылын ыштымыжат ок кӱл ыле» манмешке шуо. «Тиде ӱдырым налат гын, пиалан, поро илышым ӱмырыштет от уж» манын, чон пытен ойлыш мыланем. Но авайын ойжым шым колышт, кумылжылан келшыдыме ӱдырымак нальым.

Илышна-толна: лие ватем деч шым эрге, кум ӱдыр шочо, чыланат чапле деч чапле сын-кунан, кап-кылан... да кум эрге ден ик ӱдырем веле ӱмыран лийыч, молышт ончен моштыдымо дене изинек коледышт. Мыланем... вате логале шочшым йӧратыдыме. Кӱлеш тыге, шоненат от шу вет. Эн ир янлыкат шочшыжым нулен йытырая, ашна. А тиде айдеме вет, йытыра сынан, ик шонет гын, талиҥгаш шогалтен ончен шинчышашлык, пӧрдымӧ капан. Шочшым ончен моштыдымо.

А мый икшывым пеш йӧратем. Авайын качем годсо шомакше лачеш тольо. Мый шочшо да илыш коклаштат вате гоч пиалдыме айдеме лийым, ӱмырым кочын эртарышым. Но илен кодшо, кушшо кум эргым да ик ӱдырем чатка кап-кылан, мотор сын-кунан лийыч, чыланат высший образованийым налын верланышт, коча-кугезе пиал дене илыштыт. Ик эргым гына Кугу война годым Севастополь олаш 1944 ий 10 майыште танкеш йӱлыш, танк командир ыле. Ӱдырем деч уныкам-шамыч, эрге ден ӱдыр, кодыч, кнагалан кочаж семынак пеш тунемыч.

Ӱдырем деч ончычшо, кок тылзе ончыч, кувам, Ониса, кудло куд ийым илен, уло суртем, пого-жичамым чыла-чыла пытарен колыш. Мый ӱмбал чием вургем дене суртдымо-вердыме яришка кодым. Тау, Морко пазар, тау, кува... Вес тӱняшке миен, мыланем ӱдырым налаш кӱлеш гын, тыйым шӱдӧ витле меҥге кокла гыч эртен куржам.

Мом эркын радамлышашым мый ончычрак ойлен шуышым аман. Йӧра, ынде огына вашке. Илышемын эн кугу йоҥылышыжым шке кидем дене кузе ыштенам, тугак ойлен пуэм лучо. 1900 ийыште, июнь тӱҥалтыште, шкенан урлыкысо Игнатий Пӧтыр ден коктын саде Чишкансола ӱдырым ончаш мийышна. Но ачаже мыйым чаманыше чонан ала-мо да ӱдыржым пуаш ыш кӧнӧ. Ужын гына толна. Ик арня эртымеке, адакат саде ӱдыр дек кайышна. Шувыш дене йокмам да ик чырык аракам нылын улына. Ончыч коштшо дек миен пурышна. Ончыч коштшет ӱдырын суртышкыжо уверлан миен тольо. Ынде ӱдыржат, ача-аважат тупуй огыт кой, келшышаш гай шогылтыт, мане. Шувышым вачӱмбак лупшалтарен, спектакльысе семын, миен лекна ӱдырын пыжашышкыже, икмагал йылмым лывыртышна. Ончыч коштшын мут эшеат вийныш, кумыл савырныш. Мыйже, шогертен поч, мотор марий уламыс адакше. Кондымо аракам йӱаш тӱҥална веле. Чырык тыгай годым пӧрткайык нер виса веле, вашке логар гыч яклешт волыш. Мый адак кок черпытлан кабакыш колтышым. Арака толмым вучен, кудывечыште коштына, налаш шытиркаэм деке виш омсан клатыш кузе ом пурен лекше, ну? Пурышым. Ончем, кашташте серыш камверке коеш. Йыштак налын, клат гыч лектым да улакыш пызнен лудым. Возен улмаш Изи Корамас гыч туныктышо Николай Андреевич Абдаевский. Тыгеракын ӱяҥдылеш: «Мый кольым, Аниса! Тыйым Эҥерӱмбал Шем салтак Опанаси Выльып налнеже маныт. Тый тудлан ит кае, тениеш иле. Тений мыйын изам ӱдырым налеш, вес иешын мый тыйым шке налам». Пытарен, буква кодде окен, клатыш ӱдырем дек пӧртыльым да «Ониса, тый ала мыйым от йӧрате? Йӧратыде келшен, марлан миет? От йӧрате гын, вик каласе, мый тыйым виеш ом нал, – маньым. – Теве Миклай кузе воза». Ониса мыйым ончале да «Мый тыйым йӧратен мием, Миклайын серышлан ит ӱшане, тудо так воза» мане.

Мый Анисан мутшылан ӱшанышым. Ӱдыр келшыме деч шым шӧрлӧ. Пел ведра аракам кондышт да йӱаш тӱҥална, пошкудо-шамычат казна пеҥгыдын ӱпшыжым вашке шижын нальыч. Вара мыйын Онисам калык ончылан солыкым пуртен пуыш. Ачаже йӱылдалше вуйжо дене кандашле теҥгем, ӱдыр олным, каласен пуыш мыланем. Тугеракын Кришан Настасин кум шӱдӧ теҥге олныжо, пукшымо ожыжо да тарантасше деч чакнен, кандашлу теҥге олным солалтен, ойгемым налаш келшышым. Вара илыме семын Настасим налдымелан шуко гана ӧкыненам...

Ӱдыр налмем годым Себе Усад школышто учительлан шогем ыле. Кеҥежым 1906 ий 30 май йотке Вятке олаште Вятско-Волжский краевой революционный учительский конференцийыште депутат лийынам. Тушто большевикше, меньшевикше, эсерже кугыжан куатшым сеҥен налмешке пырля ик ой дене кызытсе власть ваштареш пашам ышташ манын пунчальыч. Тӱрлӧ вер гыч погынышо 600 утла йолташ ыле.

Ӱдырым налын, ешан лийын тӧрланымеке, ик кече годым мыят у ватем дене коктын олыкышто тӱшка дене шудым солышна да кас велеш, ноен, кудышкына толына ыле. Мый туранрак ончальым пелашемым, ужам – шинчавӱдшӧ йорге веле йога! «Молан шортат, Онисаэм?» – йодым. Тудо кас кече велыш кидшым шуялтыш. Тушто кӧ ила, йодым мый, ом палыс, малдем. «Николай Андреевич!» – вик пелештыш тудо. Ӧрмалген кайышым, но шӱм ойгем шым палдырте. Эркын дене шыматылам. Серышым лудмем годым мом шоненам – ойлышым, мыланем пуымо вашмутшымат пӧртылтышым шканже. Мый тудым ом йӧрате, тыйым йӧратем манмыжымат. Ондре Микалым йӧратет гынже, молан вара мыланем тольыч, маньым. Ониса тура кучыктыш: «Мый тыйым йӧратен толын ом ул, Вӧдыр шольычым йӧратен толынам!» мане. Вӧдыр-шольымжо кӧ тугай – ынде паледа чай, пешак мотор, ушан ыле. Ӱдыр-шамыч йырже лывыла веле пӧрдыныт, манам ыльыс. Вот, ӱдырамаш сотанам пале, мом шона. Мый Ондре Миклайым манам, а тудо ынде у еҥым йӧратымыжым кушкедеш марийжылан. Тьфу!

Тиде шынамат лийме деч вара мыйын кумылем ватем деч пӧртыльӧ. Ондалчык нине мутшым ӱмырешем монден шым керт. Таче йоткеат. Шудо гыч толмо ик минут – и на, пӱтынь ӱмыр каргалтеш. Ну, илышат, куатле.

Такше эреак мер илыш йыр пӧрдаш логале мыланем. Качем годым 1898 ийын ноябрь тӱҥалтыште Морко волостьышто 12 сельский обчествым кум участкылан ужашлышт. Кум участкылан кум тиякым, йозак погаш да моло возгалыме пашалан эшеат кум тиякым шогалтышт, тылзылан 12 теҥге жалве шот дене. Кум тиякыште иктыже мый лийым ныл обчествылан: шкенан Шальылан, Азъяллан, Янситовылан да Кинерлан.

Йозакым кузе шеледат, идалык еда кунар лӱмлан логалеш обществе манмаште, ял еда, еҥ еда, кунар утыжо погына, уто погымо окса кушко да могай корно дене кая – Юмо мыланем чыла пален налаш пӱрен улмаш. Ик ий тиде верыште служитлымек, умылен нальым: кажне обчество еда казнаш тӱлымӧ деч уто оксам сберкассыш аралаш пыштат книжка дене. Мемнан волостьын тугай утыжо Чарла уездын банкыш ятыр ий годсек латкок тӱжем теҥге утла погынен. Саде латкок тӱжемым шке кидышкышт поген налаш земский начальник Плетнев да волостной писарь Семен Лаврентьевич Чернов амалым шонен луктыныт: Морко волостьлан вашполыш кассым почаш да тунамак шкан пайлен налаш. Банке почаш волость кӧргӧ шаровщик-шамычым волостной правленийыш ик кече годым погышт. Тушто мыят ыльым. Шаровщик-шамыч коклаште изиш ыҥлырак, шотанрак-шамыч коклаште волостной сходкым могай амаллан погымым ыҥлыктарен ойлен пуышым мый. Кӱсеполыш кассым почаш ида келше, чыла шаровщик-шамычлан ыҥылтарен пуыза, иктат ынышт кӧнӧ, маньым. Нуно шонымем тӱрыс шуктеныт.

Тыге, волостной правленьыш земский начальник эрдене лу шагатлан толын пурыш. Шаровщик-шамыч погынышт. Начальникын олмыштыже погынымашым почо, молан погымым каласкален пуыш. Йолташем-влак рӱж гына ик каҥаш дене мыланна кӱсеполыш кассе ок кӱ, ме почаш илен огына келше манын каласышт. Молан ода поч, вет окса так арам кия банкыште, кӱлешланда кунам шонеда, тунам налын кертыда, малдышт.

Мыет калык коклаште шинчем. Кынел шогальым: «Ме але марте кассе полшымо почеш она ул. Кузе илалтын тымарте, тугак илена!» Кӧ тиде ойла, пуыза-ян тудым тышке – карал шындыш саде олмештыше. Шаровщик-шамыч «Ме чыланат тыге ойлена» манын пеҥгыдемдышт, рӱжгаш тӱҥальыч. Правленье лишне мугу-кӱкш меҥге (колонна) воктен пӱкеныш кӱзен шогалын, волостной старшина Алсола Евсей йыштак ваҥа улмаш – «Тиде Букетов-Афанасьев ойла», – мане земскийлан. Земскиет «Арестовать его!» мане. Шаровщик-влак «Ме арестоватлаш Букетовым огына пу» маньыч. Земский: «Волостной сходым петырышым, ынде кайыза мӧҥгышкыда», – каласыш. Кӧ уло шаровщик-шамыч мыйым авырен нальыч, пачерышкем намиен кодышт.

Молан мый тидым кузе лийын – туге чыла рашемдаш тыршемже? Да тудлан: илышыштем мыланем эреак оксан да чоялыкан власть кучем ваштареш шогаш пӱралтын улмаш ала-мо, вараже тидын шоҥыш мыланем кушко гына шуаш ок перне! Чыла ойгемже тышеч лектын шогаш тӱҥалеш.

Кызытат тугак. Тиде але тӱҥалтыш веле. Ну, пачерыштем чайым йӱын шинчем, волостной старшина ден сельский, да кок рассыльный-шамыч дӱбыге толын пурат. Мыйым кучен наҥгаен, волостной карцерышке петыренат шындышт. Изиш лиймек, адакат кум сельский староста-шамычым конден пуртышт, мый денем пырляш шурал чыкышт. Шолыштдымо власть уке! Мер окса кидыш пурен гын, бюрократий мален ок керт, кузе гын тудым кид йымак пызырал налнеже – кеч шӱйжӧ гыч руал шу, ворлыкшо нигунам ок йом. Ик вуй олмеш шым вуй лектеш.

Ик сутка гыч староста-шамычым луктын колтышт. Мыйым нимолан огыл эше кум сутка кийыктышт олтыдымо йӱштӧ камерыште шыжым изи лум годым.

Мо лие варашыжым – ончена. Ик арня эртышат, угыч полный волостной советым погышт. Волостной сходлан у шаровщик-шамычым ойыркалышт кажне сельсовет гыч. Постановлений-пунчалым земский начальник, эн кугу воржо, пеҥгыдемдыш. Эй, калык! Рӱзалте кумда вечетым, тек нине тий-шамыч капет гыч камвозыт, кугу пудий тӱча. Уке-е, огыт камвоч. Тыйын лӱмет дене тыйым толат нуно, тидланак шочыныт, тунемыныт. У причиндал-шамыч дене волостной правлениеш банкыште кийыше 12 тӱжем уто мер окса дене кӱсела кассым ышташ ик йӱк дене (шижыда, ик йӱк дене!) пунчальыч. Тудо пунчалым Чарла уездный присутствий пеҥгыдемдымеке, Морко контореш саде кассым почыч. Чарла уезд госбанк 12 тӱжем теҥгем кусарыш. Банк гыч окса толмо кечынак волостной писарь Чернов ден начальникын олмештышыже Плетнев, арыме шотым ыштен, уло оксам пайлен нальыч. Чернов кок подан кугу смола заводым почо, а Плетневшо Морко даче гыч кугу делянкым нале, эшеже Морко сельский обчество деч вич гектар мландым. Одворичный верланже пӱчкын нале. Олмешыже вич гектар мландым Морко обчествылан вес обчество гыч пӱчкын пуаш лие.

Ик кече годым нимо сомылем уке да пӧртыштӧ ондаксылак книгам (теве эн кугу да ондалыдыме йолташем!) лудын шинчем ыле эрдене лу шагат жапыште. Шале обчествын ялла гыч активист-шамыч толын пурышт, чылаже иканаште лу еҥ. «Вара мо сомыл, родо-шамыч?» – йодым мый. Кокла гыч чулымрак еҥ, Купсола гыч Мики Миклай, ончык лектын шогале:

– Выльып йолташ, ме тый декет толын улына. Мемнан паша тыгае: Морко земский начальник мемнан Мырсан коремыште, Кугу Шале ден Тыгыде Морко ял коклаште, ик гектар наре олыкым пӱчкын налын, межа меҥгым шогалтылын. Морко обчествын ужашыш пӱчкын пуэн. Тудын олмеш шканже Морко сельский обчество гыч Морко ял мучашеш у суртлан планым налын. Морко обчествын мланде планыштат уке, ме ончен улына. А тиде олык тӱҥ годсек мемнан, да мемнан планыштак ончыктымо. Айда пырля мемнан дене, полшо тый, Филипп Афанасьевич. Тый утларак шинчет, йылмыланат от чакне.

Мом ышташ? Вуй йыр шоналтышым. Мый ом полшо гын, садыгак нимом ыштен огыт керт. Каяшак возеш, маньым шканем. Кайышна Моркыш, начальникын олмештышыж дек пурышна. Мемнан толмынам увертарышт.

– Мо кӱлеш тыланда?! – шыдын йодо вор олмештыше. Шыдын йодо, чот.

Мый вигак руальым: ончыктымо мланде Морко планыште уке, молан шолыштын улыда калык деч?! Тудо ойла, пуйто планыште ончыктымо.

– Тендан Морко обчествын планжат уке! – каласен шындышым.

Землемер лончылен пален нале пуйто, имеем такой план манын, почым пӱтыра.

– Кушто тый тыгай землемерым муынатше? – йодым.

– Морко лесничествын кондукторжо, – мане олмештышет.

Мый воштылальым: кудалте-ян тиде модыш пашатым. От кудалте гын, маньым, тудо паша тыланет порым ок ончыкто. Закон почеш тый мемнан обчествын ик вершокшымат кораҥден от керт. Мемнан Шале мландым ит логал, а моло дене мемнан нимогай пашанат уке, кеч-мом ыште, маньым.

Вара чыланат лектын кайышна.

Земство гыч лекмек, йолташ-шамычлан корнышто каласкалышым кайышыла, маньым, Мырсан корем олыкышто шогалтылме межа меҥге-шамычым икте кодде луктеден кышкыза, шылтыза, а шудыжым солен, мӧҥгышкыда шупшыктыза, шудо каваным олыкеш ида шынде. Нуно мыйын оем почеш тыгак ыштеныт. Тулеч вара Мырсан корем олык тачат мемнан Шале кылдышыште.

Но земский начальник мыланем пеш чот шыдешкен, тулеч вара ӱмбачем шылтыкым кычалаш тӱҥале.

Иктаж арня утларак эрытымӧҥгӧ, мый декем учитель Крылов А.В. Кугу Кожлаял школ гыч тольо. Изишак пышталтен, коеш. Мут гыч мут лекте да каласыш:

– Мый Морко села гыч толшо еҥ улам, тыланет ик мутым каласышашем уло. Таче Моркышто обедне деч вара протоиерей Преображенский дек саламлаш пурышым, тудо мыйын школышто законоучитыл, таче мененьыкше. Тудын деке унала погынен улыт ыле ватышт дене судебный следователь Завойский, становой пристав да земский начальник. Тӱрлӧ нерген кутырен шинчышт. Варашыжым земский начальникет ойла: «Мемнан кумшо участкыште эн тердывер айдеме Букетов Филипп. Кузе гын амал дене тудым закон йымак поген налшаш ыле», мане. Молышт рӱж авалтышт: налшаш, налшаш! Мый изиш лиймеке таум ыштен лектым, вигак тый декет увертараш тольым, шинчен лий, Выльып таҥ, мане.

Поро увержылан тауштен колтышым. Земскийын мыйын ӱмбакем тушманжым ончычат шижын шогенам гын, ынде коктеланаш амал ыш код. Власть, тудо, тугай: кӧ тудлан ок келше, садыгак йӧным муэш да чурмаш ма, мо ма шында, чыла пуйто закон почеш ышта шке закондымо пашажым.

Крыловын уверже деч вара пеш шукат ыш лий, мемнан пошкудо Микалын Илья шольыж деч посна лияш пӧрт пурам налын. Вес пошкудат, изак-шоляк, посна илаш тӱҥалыныт да, Илья дене коктын пуста планым тавален, земский начальник дек шуыныт, саде кугу эҥыремыш дек. Тудыжо Ильялан каласен колтен тыге: «Шкендан ял гыч пошкудо-шамыч деч соглас приговорым кондо, приговорышто пӧрт еда суртан озан лӱм лийже. Советыш лектын огыл гынат. А кнага моштыдымо да советыш лекдыме-шамыч верчат да, советыш лекдыме-шамыч верчат обезачылне Букетов Филиппын кид пыштымыже лийже».

Ильят ялыш пӧртылын да пошкудо тӱчам поген. Приговорым возеныт уло ялын сурт озашт лӱм дене. Мый декем иктаж кум гана Илья тольо, советыш ӱжӧ, но мый шым лек. Вара ямде возымо приговорым мый декем намиен кид пышташ. Мый кидем шым пыште, весылан пыштыкташ шӱдышым. Пошкудо-шамыч верч мый дечем вес еҥ кидым пышта гын веле шке верчем кидым пыштем, маньым. Илья пошкудо Семен Фадеевичлан кидым пыштыктен тольо.

Вара мый шке верчем «Таза ом ул да, Советыш лектын кертын омыл. Но тиде приговорлан кумылчак пошкудо-шамыч деке ушнен, шке верчем кидым пыштем» манын серен шындышым. Илья приговорым земскийлан намиен пуэн тудо кечынак. Эрлашыжым эрак земский кудал тольо, Советым поген, приговорым тергыш. Лу еҥ утла советыште лийын огыл да эпере кагазеш возалтыныт манын, земскиет мый декем пиже, кузе тый эпере еҥ верч подписаенат, манеш. Мый еҥ верч подписаен ом ул, шке верчем кидым пыштенам, сайынрак ончо, маньым. Земский приговорышто мыйын кид тамгам ужын да, рашын луддеак, куанымыж дене мый декем кудал толын улмаш. Лудын ончыш да кумылжо йыклык пӧртыльӧ. Теве тыгай пудий калык ӱмбач вӱрым йӱын ила.

Морко начальник-шамычын мыйым кӱташ тӱҥалмышт жапыште Себе Усад школышто туныктем ыле. Приходской ыле такше тудо, поп тукым-шамыч вуйлатылыныт. Уезд кӧргӧ школ вуйлатыше председательже – Преображенский попын веҥыже. Попшо Азаново поп ыле. Преображенский Морко тӧра-шамычын мыйын шумлык лекше ӱчыштым, закон йымак мыйым поген налаш сӧрымым веҥыжлан увертарен. Азаново попет мыйым Себе Усад школысо учитель вер гыч кораҥдыш. Мый шижым: Моркышто мыланем илаш шучката жап лишемеш, мый нунылан революционер шотышто улам, коеш, ынде кушко-гынат ӧрдыж йот элышке каяш возеш мыланем. Вот, кычалмыла, Озаҥ олаш мийышым да нимомат шотлан толшым шым му. Ӧрынрак коштам ыле, мыйын шогалме пачерышкем ик палыдыме руш ӱдырамаш пурыш. «Тый кусо улат» манын, мый дечем йодо. Морко гыч улам ман, мый тудлан вашмутым пуышым. Тый имне дене улат, вашке кает, мане тудо. Мый, чынак, каяш ямде улам, имньым пукшенам. Моркыш шумеш наҥгаяш йодо, кунар йодат – тӱлем, ыштале. Аклан ме вашке келшышна, мый еҥым агыше гыч ом ул, кунар пуат – тудат йӧра. Мыйын, конешне, самый андыкса илыш тӱҥалын. Ачам мыйым нимо деч посна сурт гыч шыгыремден луктын, илаш вер уке. Чиҥгансолаште ватын мӧҥгыштӧ илен толашем. Ватын мӧҥгыж гыч ачажын имне дене Озаҥыш миенам огыл мо...

Руш ватетым шынден, мӧҥгыш кудальым. Корнышто палышна, тудо Уржум уезд гыч, Тумньо мучаш поп вате, эргыжым Озаҥ клиникыш шинча ачалыкташ конден коден да мӧҥгыжӧ кая.

Чиҥгансолаш толын шуна кастене. Йӱдым эртарышна. Эрлашыжым адак келшышна Тумньо Мучашыш намиенак кодаш. Имньым пукшышым да адакат шынден кудальым витле меҥге коклаш. Кастене шонымо верышкына шуна, кочна-йӱна, уна гане ончышт пеш сайын. Мут гыч мут лие да мый шке шочмо вер гыч андыкса илышыш лекмем чон пытенак шке йолташ-шамыч гае нунылан шинчавӱд лекмеш ойлышым. Мыйын кондымо ӱдырамашын марийже пеш палыме еҥ улмаш, ожсо черкыште якын улмыж годым Кесемлак черкыште архиерей толмо миссионер коклаште лийын, массовый язычник-марий-шамычым тынеш пуртымыж годым пырля ваш кутыренат улына улмаш. Кызыт ынде Тумньо Мучаш поплан ышта, Асьянов Василий Павлович. Тудо мыланем шке приходешыже черке школеш верым пуаш лие. Епархий советыш йодмашым возен, Асьянов деран кодышым. Мыйым ӱшандаренак ужатен колтыш. Тиде ыле шошым пелеш март тылзын пелыштыже. Шошымат, кеҥежат эртыш, шыже лишеме. Ик кече годым письма тольо Асьянов дечын. Рончен лудым: письма кӱдынь Вятский епархий совет гыч назначений уло – Нурсола тӱҥалтыш миссионер школыш, Тумньо Мучаш приходыш. Учитель верыш. Икымше сентябрь гыч лекман. Эре ойгырен коштам ыле. Ынде изишак ласкан шӱлалтышым.

Икымше сентябрь лишан Нурсола школым принимайышым. Школ пачер мотор, озаже сай, толкан айдеме, ешыжат тугаяк. Шуо икымше сентябрь. Школыш кумло кок рвешамыч тунемаш погынышт. Тӱҥална тыгеракын туныкташ-тунемаш.

Мый ондаксылак ончык пурышым вет? Туге шол. Йӧра. Тӧрлем. Морко канторышто, волостной советыште шаровщик-шамыч коклаште мер калыкын 12 тӱжем теҥге оксажым саклышаш верчын вуйлатымем шумлык сельский писарь олмо гыч тунамак шурен луктыч, 1898 ий декабрь тӱҥалтышеш. Мый вара Себе Усад конторыш тияк-полышкалыше семын пурышым. Тунамсе Чарла уездын церковно-школьный советыш учитель верым йодын колтенам ыле. Ик кече годым канцелярийыште возен шинчена, земский почтальон Егоров толеш, мыйын лӱмеш пакетым кучыкта. Уездный отделений мыйым яра учитель верышке Себе Усад школыш 10 январь гыч назначаен. Куанымем дене эрлашымак школым кидышкем налын, кумло утла рвешамычым окыкташ пижым. Тошто учительже Протодьяконов А.Кесемлак черкын псаломщикшылан каен. Тудо псаломшык эргак ыле такшат, тунеммыжат кугун огыл.

Шошым марте туныктышым. Вара икымше май числа гыч каныш увертаралте. Кеҥеж каникул жапыште уездный отделений мыйым Озаҥ олаш кок тылзаш епархиально-педагогический курсыш колтыш. Курсышто учитель пашам чотак ыҥлен нальым. Но учитель лӱмеш тунемме правамжак уке ыле. Яра жап годым мый учитель семинарийын программыж почеш ямдылалт тунемаш пижым. 9 октябрьыште 1902 ийыште Озаҥ оласе учитель семинарийыш миен, экзаменым экстерн дене кучышым. Куштылгын, каласаш кӱлеш. 2132 номеран учитель свидетельствым комиссий пуыш. Лийым тыгеракын ӱшаныме учитель, закон почеш. Но Морко тушман тӧра-шамыч ӱмбач тӱрлӧ амал дене чоген, уезд отделеньылан мыйым Себе Усад школ гыч луктыктеныт. Тушман кочкеш, йолташ утара. Тушманже шочмо Морко велне, йолташемже умбалне. Теве кузе илен толын савырна. Мый маннем ыле, теве эше мо лийын каен Нурсола школыш шумешкем.

Нурсола ялже Тумньо Мучаш сола деч ныл меҥге тораште, Кужо эҥер деч кум меҥге наре лиеш. Кужо эҥер монастырьыште Косьмодемьян уезд гыч Сергей Гаврилович Громов, марий миссионер, поплан ила ыле. Мыйже миссионер школышто туныктемат, чӱчкыдын тудын дек кошташ логалеш тӱрлӧ школ паша дене.

Икана тугеракын мийымем годым Громов мыланем ойла. Филипп Афанасьевич, манеш, мый Вятка архиерей деч шке округыштем улшо куд марий поп-шамыч дене пырля Иоанн деч Евангельым рушла гыч марлашке кусарышаш улына, приказым тыгайым налынам. Чылан погынен, пайлен нална. Мыйын паеш тӱҥалтыш куд глава логале. Но тиде пашам ышташ шкеже мый ом ярсе. Тый кусарен-кусарен пу-ян, а? Мый тыланет пашадарым тӱлем. Вот кузе мане тудо. Шонем вуй йыремже такшым: мом от ярсыже, так гына ойлыштат. Тый йӧршеш вет кусаренжат от мошто, тидлан тунемынак от ул. Шижыда-уке, таҥ-шамычем, эре-эре вет ойлалтешыже икте, шоналтешыже весе, ышталтешыже кумшо. Айдеме Адам ден Ева гыч тӱҥалынак тыгай кум пӱнчӧ йыр йомын коштеш. Раш айдеме огыл.

Мый рашынрак илаш тӧчемат, ыжым чакне тиде паша дечат, шке ӱмбакем нальым. Школышто кечывалым рвешамычым туныктем, кастене шуко йӱд марте Евангельым марла йылмышке кусарен шинчем. Тугодым, мемнан тӱҥалмешке, Озаҥ олаште ныл Евангелье рушла гыч чыла суас йылмыш кусаралт шуын ыле. Озаҥыш мийымем годым ик «суас Евангельжым» налынамат книга кевытыште. Суасла йылмыжым мый, омак моктане, родо-шамычем, пешак да уста улам. Суасла Евангелье гыч марлашке кусараш мыланем пеш куштылго лие манам гынат йоҥылыш ом лий, таҥ-влакем. Иктаж кум арняште Громовын ужаш куд главам кусарен пыштен, саде бачышкатлан намиенат пуышым. Громов моло марий поп-шамычым чумыренат, кусарымыштым таҥастарен ончен мыйын дене. Мыйын кусарыме деч молыжо иктат йӧрен огыл. Вара шке коклаштышт каҥашен улыт Иоанн деч Евангельым пӱтынек мыланем кусараш пуаш. Сергей Громов мыйым имне семынак кусарыме пашаш кычкен шындыш. Пашадарым тӱлена, мане. Тый, мане, пеш уста улат, яра она ыште, мане. Мый пашажым налын кодышым да изин-изин кас еда кусарен, шошым велеш пашам пытарен, 1905 ий 20 апрельыште Сергей Громов попемлан намиен пуышым. Вучем ынде пешак пашадарым, Юмет арале...

Бачышкам адакат марий поп-шамычым поген, мыйын марий йылмыш кусарыме Апостол Иоанн Богословын Евангель книгам рушла возымо дене таҥастарен терген, моктен-моктен, чыланат кидым пыштен улыт. Громов мыйын кусарымым Вятка олаш архиерией дек намиен пуэн. Архиерей ончен да каласен: «Тиде Евангельым марий йылмыш кусарыше Букетов-Афанасьев туныктышылан тӱлаш ситыше окса мыйын уке. Кумылжо ок чакне гын, тудым мый иктаж марий прихожан черкыш якынлан шогалтем». Теве тыланет, окышо таҥем, пашадар! Мом ышташ? Шонышым-шонышымат, ужамат, поп-шамыч шкешт веле оксам налаш йӧратат, а нунын деч налшашым вес тӱняште шӱ дене тӱлат, марий манмыла.

Мыйын поп тукымыш савырнымем ок шу, учитель «пашам да дарем» деч ынем ойырло. Тиде шонымем миссионер Громовлан каласышым. Тудо туге веле керале ынде (паша ышталтыныс, вараже кеч вует дене тӱкале, нуно тыланет кӧ улыт?): «Шке кумылет. Мемнан деч оксам ит вучо, окса уке». Май гыч шыже сентябрь марте ӧрын коштым. Уезд олалашке, школ инспектор-шамыч деке да земский школлаште верым йодын коштым, нигуштат шым верешт. Миссионер школеш ӱмырешлан кодаш гын, жалованьыже 9 теҥге веле тылзылан. Илаш шагалрак. А земский школышто верым огыт пу, чыла саде Морко тореш мӱшкыр-шамыч петыркалаш полшеныт.

Лучо якынланак пурен ончаш гын веле, тетла нимом ышташ вет?! Илаш ок лий гае гын, виеш кучен огыт керт, мӧҥгеш лекташ лиеш. Тыге пӱтыральым вуем йыр да, якын верым йодын, Вятка архиерей дек кайышым.

Вятка олаш кум суткаште Озаҥ пристань гыч параход дене миен шуым. Сергей Громов-кугу мӱшкырын ойжо почеш вигак епархий миссионер Емельяновым кычал пурышым, йодмашем да документ тӱчам пуышым. «Тыйым шкендым эрла эрдене лу шагатлан мияш кӱштена», – мане. Тудо кечын Емельянов мыйым уна гане пукшыш-йӱктыш, шке пачерешыжак малаш пыштыш. Эрлашым лулан архиерей дек топкышым. Оза пӱкеныш ваштарешыже шындыш, мо кӱлешым йодышто, – кузе кусарыме пашам ыштымем да кузе, кушто тунеммем. Вара каласыш:

– Кае тый кызыт мӧҥгышкет. Кресаньык обчествет гыч, волостной правленье гыч, казна полат гыч ойырлымо справке-шамычым кондо. Мый тыйым Йӱледур черкыш якынлан колтем. Еҥлан тидым пешыжак ит шаркале.

Емельянов-утарышем дек пӧртыльым да мо ужмем-колмем виктарышым, кугун тауштен лектын кайышым. Тудо кечын Вятке туныктышо обчествын пӧртешыже малышым. Революционер-шамычын погынымаштышт лийым. Мыланем пӧртылшемла корно мучко калык ӱмбак шалатылаш тӱжем утла прокламаций лышташым пуышт. Эрлашым мӧҥгӧ лекташ гына шонем ыле, сомылжо дене Вяткыш мийыше шкенан Шернур Чашкаял марийым вашлийым. Тудын дене шуко ял вошт Шернурыш шумешке прокламаце лышташ-шамычетым пуэден тольым, южо вере еҥ ужман верлаш пыштедышым. Шернур вел Чашкаялыш пеш сайын гына толын шуна. Тушеч ынде мӧҥгеш пеш торажак огыл. Роҥго гоч чодыра дене лектат.

Могай кӱлеш, тугай кагазым ыштен, увольнительныйым налын, 1906 ий 10 августышто уэш Вяткыште лияшем логале. Архиерей мыйым Йӱледӱр селаш, Кужеҥер мландыш, якын олмыш тӱкен, указым пунчале, консисторийыш колтыш. 15 августышто Успенье пайрем кече Успень монастырь черкеш мыйым якыныш пуртымо йӱлам викарный архиерей Павыл ыштыш, кидшым пыштыш. Консистор гыч якынлан пурымо указым нальым, лекше корно йолташ дене Йӱледӱр селаш вигак ула дене тольым. Тыгай ыле тудо ийысе сентябрь.

Йӱледӱрыштӧ мыланем пеш мотор, куд угылан пачерым пуышт, лопка шокшан рясым чиктышт. Села пеш кугу, волгалтеш гына. Кум поп уло. Чыланат руш улыт. Поп-шамычыште коктынжо согымын койыт, иктыже зырянин. Тудо кугу капан, шем шӱргывылышан, шинчаже пеш келесырын онча, шучкынрак коеш сын-кунжо дене. Коклан тудын вуйжым пурла велыш кӱсен шупшын савыркала. Шкенжым кугеш ужшо айдеме гай коеш.

Толмем эрлашак якын пашаш служитлаш шогалтышт. Актансола миссионер школым мыланем вуйлаташ ӱшанышт. Тидыже йӧра веле, школ пашам деч ойырлен ом ул, коеш, шоналтышым. Шальыш миен, ватем уло погыж дене кондышым нылле меҥге кокла гыч. Руш вургемым чиктышым тудлан. Сита шке марий йовыржо-шамыч дене марла чиен ковыртатылаш. Ынде якын мариетым ӧндалаш тӱҥалат, шоналтышым вуй йырем. Йӧратымаш улмылан да монь мыйын ӱшан йомын, конешне, айдеме тукым йокрок деч утлашланак веле шонен луктын тудым, очыни. Ну, кушто йӧратымашыже, каласе?! Шарнет, кузе марлан толын ыле мыланем Ониса? Йӧратем да лектам... Сволыч, шыдем толеш. Ала шкеже мый, орланен коштын, сволыч марте чон дене кошкенам. Кӧ пала ынде... Якынлан тыге ойлаш Юмо такше ок шӱдӧ, тьфу-тьфу-тьфу, свят-свят-свят...

Тыгеракын черкын ялчыже лийын илаш тӱҥальым. Рушарнян, моло пайрем кечынат приход ялла гыч калык-шамыч погынат. Эркын-эркын ваш-ваш палыме лияш тӱҥална. Изин-изин пӧлекым кондедаш тӱҥальыч у илышлан полшаш. Сентябрь шуо, селасе школыш Уржум ола гыч революций шӱлышан кок руш ӱдыр тольо. Мый шкемын тыгаяк кумылем нунын дек ушышым, шолып пашам пырля ышташ тӱҥална. (Умбакыже рукопись мучко ончышым, нине ӱдырын лӱмышт ыш кой. Лийын кертеш, Уржум гыч толшо кок ӱдыр Сергей Миронович Кировын шӱжарже улыт, Вершининамыт? – Ю.Г.)

Актансола школыштем учитель йолташем, Екатерина Федоровнан, илышым кӧргӧ гыч вашталташ кумылжо уке ыле, тудым эркын-эркын социализм корныш виктараш логале. Купран приход гыч, Куго Коклала ял школ гыч, коклан ярый манме социалист Михаил Веткин мый декем миедаш тӱҥале, да Визым йыр гыч туныктышо Веткин.

Илен-илен, шошым пелеш ушкалым да имньым нальым, имне ӱзгарым погышым. Йӱледӱр поп тукымын мланде шуко уло, мыланемат паешем пуышт. Шке кида мланде пашам тӧрлатыльым: куральым, ӱдышым, тырмалышым. Кеҥеж гоч мыйын лӱмаш мландеш пеш мотор шурно кушко, илышем вийнаш тӱҥале. Но тыште социализм велышкыла илыше айдеме учитель-влак деч моло уке. Тиде велым Йӱледӱр велне илаш кумылло огыл.

Тыге кум ий утларак тыште илышым, вара благочин-поп коляныме дене мыйым Шернур селаш кусарышт. Шернур – пеш кугу села, ола гане, приходыштат отна марий калык! Чылаже кум поп уло. Иктыже марий, кокытшо руш. Марийже – Егоров Федор Егорович. Шернурышто мыланем туныкташ Кочанур ялысе миссионер школым кучыктен пуышт. Илен-толын, Шернур приход, мыйым раш пален налын, йӧраташ тӱҥале. Пӧръеҥжат-ӱдырамашыжат мо кӱлешым мый дечем йодыт ыле, ойымат ваҥен мият, кӱчык-кужум вик мыланем витньат. Мый нунын деч могай илышым кузе илымыштым йодыштам, нунылан кузе полшаш лиймым вуй йырем шонен пыштышым.

Ик Шуашнур Матвей лӱман илалше марий моткочак мый денем таҥланыш. Мо ужмыжым-колмыжым мыланем чон пытен ойла ыле. Икана тудын дене, йолын кайыше, вашлийын кутырен шинчышна куэ ӱмылыштӧ. Кеҥеж кече пеш шокшо ыле.

– Матвуй, каласе-ян, могае тендан Шернур марий калыкын илыш, волостной, участковый-шамыч коклаште? – йодым.

Тудо мыланем каласен пуыш:

– Эй, Выльып ача! Нунын коклаште мемнан марий-шамычын илыш шот уке-е! Ынде кум ий шуэш тиде земский начальник толмылан. Кум ий коклаште кумло кок марий сӱаным арестоватлен, судитлен. Кумло-нылле сӱан еҥым тылче дене чурмаш петырен киктен, ончык илышаш паша кечым йомдарен.

Мый марий тӱняште тугане игылтышым але пытартыш шӱдӧ ийыште колынат ом ул ыле.

Матвуй дене чеверласен, кок веке ойырлен кайышна. Мый – мӧҥгӧ велыш. Корно мучко вуем йыр шонен ошкыльым, кузе, могай йӧн дене тиде тушман начальникым ишаш да ӱчым пӧртылташ ыле? Орлык ужшо сӱанмарим пеш чаманенам. Кузе чыла тиде лийын кертынже вара?

Шуко жапак ыш лий Матвуй дене вашлийын кутырымына деч вара. Шернур селасе пачерыштем газетым лудын шинчылтам ыле (манамыс, лудде ик кечымат айдеме эртарыман огыл). Черке орол толын пурыш, мыланем ойла:

– Андри починка гыч сӱанмарий тольо, благочин тыланет менчаяш кӱшта, ӱдыр-качым, – каласен кайыш.

Мый вуйвочым погкалышым да черкыш мийышым. Тушто псаломшык, документыштым таҥастарен, ӱдыр ден качылан обыскым воза. Сӱанлан толшо калык, шыште сортам налын, черке йыр Юмоҥа ончылан чӱктен кумал коштыт. Изиш лиймеке волостной правлений гыч старшина дене, полышкалышыж дене да кок орол-шамыч толын пурышт да сукен-кумал кийыше калыкым, сӱан калыкым, кынервуйышт гыч кучен-кучен, правленийыш наҥгаедышт. Сӱан калыкет шукат ыш код, наҥгаен пытарен шуктеныт, коеш. Иктаж кок-кум еҥ да ӱдыр ден каче, вуй пулчышо марий ден ватыже...

Вуй пӱтыраш толшо ватын марийже мыланем ойла:

– Выльып ачый, ынде вет, толын, мемнамат наҥгаен петырат, мом ышташ вара, куш пураш вара?

Мый вуем йыр шоналтен нальым да каласышым:

– Ӱдыр ден качым шынде да мӧҥгышкет кудал. Тендам ӱжаш мият гынат, кызытеш ида тол тышке. Ӱдыр шортшын веле койжо, – маньым, – мый нигуш ом кай, манже, пӧрвӧ кечак марлан кайыме годым чурмаш логалат гын, ӱмыр мучко чурма деч от ойырло манме тошто марий мут уло манже.

Кайымылан нимат ок лий мо мане вуй пӱтыраш толшо марий.

– Нимо ок лий, лӱдшаш уке, – вашештышым мый.

Вуй пӱтырышӧ марий Андреев (Андри починка гыч) оҥжым ыреслен кумале да «айста, шичса оравашкыда» ман каласыш. Ватыж ден Андреев, тыгак ӱдыр ден каче, лектын, орваш шинчыч да пар имньым чӱчын-чӱчын колтышт, орва мурен веле кодо, шикшыч шке декышт.

Волостной ден сельский толын шуыч; сӱанмарий гыч ик еҥат кодын огыл. Мыят обыск книгам пыштышым, мӧҥгӧ кайышым.

Шоҥго псаломшык руш гынат, марла пеш мошта ыле, тудо мыйын Андреевлан менчаятде мӧҥгӧ кудалаш ой пуымем предачылла благочинлан пурен каласен. Благочин мыйым черкыш ӱжыктен (теве, мыйым ишыме, орландарыме машине адакат пӧрдаш тӱҥалеш, вара ужыда сайынрак!) Йодеш: молан менчайыде колтенат? Кае, манеш, ынде ӱжын кондо, менчае, манеш. Мый колтен ом ул, огыт кае гын, менчаем ыле, кӧ лӱдыктен колтен – тудо кондыжо, мыйын пашам – менчаяш, малдальым.

Теве оҥайже тӱҥалеш ынде. Шернур селаште кеҥеж каникуллан Кугу Сердеж тӱҥалтыш школын учительже, пеш уста корреспондент ила ыле. Мый туддек мийышым, «Вятская речь» манме газетын редакцийышкыже земскийын ӱдыр-качым менчайыде лӱдыктен колтымо нерген уверым возыктышым да почто дене Вяткыш колтышым. Эрлашыжым кум ий коклаште кунар сӱаным арестоватлымыжым возен, редакцийыш ынде шкеак ешарен мӱгырыктышым. Тулеч вара арнярак лие ала-мо, земский начальникым губернатор Вяткыш ӱжыктен манме увер лекте. Ныл кече эртышат, земский начальник-сволычет Вятке гыч тольо да вес у начальниклан вержым, пашажым сдаватлен, Шернурыш кайыш ешыжге, йӧршынлан. Увер лекте кайымекыже: «Мыйын илыш корнем Букетов пулыклыш. Кум, Иван Митрич! Тый Букетовлан ӱчым шуктыде ит код» манын сӧрымыжӧ-шудышыжо.

Да ӱчет мыланем толын шуо вет. Теве кузе тольо тудо. Колыштса-ян.

Сентябрь тылзе кыдалан 1914 ийыште ик кече годым, иктаж письма ала уло манын, почтыш мийышым. Паша кече гынат, мо таче селаште ялла гыч толшо калык шуко манын, погынен шогышо марий кашакыш миен йодым. Марий-шамычет кашакын рӱж гына иканаште вашештышт:

– Паша кече гынат, толде ок лий. Вяткысе губернатор мемнан обчествын кевыт гыч киндым тӱҥалше войналан айроплан ышташ йодеш!

Мый ӧрым веле, мо туганче лийын каен? Война пеш виян кая, а мемнан але айропланат калык кевытыште уржа-шурно дене кия, коеш, маньым тӱшкатлан. Шекланыза, 1904 ий годсо ипон война семын ынже лек, маньым. Уна, Короленкон «Русское богатство» журналыште возымо гане ынже лек, ешарышым. Теве тушто возат: «Ипон война эртымеке, кок ий вара лу таварный вагон ипон войнаш колтымо погым ала-могане улак вереш, лукеш, Архангельский губернеш муыныт, а Дальний Востокышто ипон дене кучедалше салтак-шамычлан ямдылыме пого клатеш тул пижын да пожар деч утараш склад гыч салтак-шамычлан шӱкшӧ чыпта дене корем-товаҥдышым гына нумалыктеныт», маньым. Мый, каяш тӱҥалын, шеҥгекыла савырнышым: Милютин Иван Митрич газет лудшыла койын шога. Тудо мыйын оем чыла колын, а мый шижын омыл саде предачылым. Ынде мыйын паша пытыш, верештым, коеш, шоналтышым.

Тудо кечын волостной советыш погынышо шаровщик-шамыч земский начальникын кевытла гыч шурным йодмылан кумылым пуэн огытыл. А Милютин-сволыч шаровщик-шамычлан уремыште мыйын мом ойлымым земскиетлан чыла виктарен. Эрлашыжым Федор Егорыч йолташем тольо, мыланем каласыш: тый теҥгече погынымаште шаровщик-шамычлан мом ойлыштынат? Милютин земскийлан чыла вийныктарен, а земский теҥгечак урядникым Уржумыш кагаз дене исправник деке кудалыктен. Таче Кышма гыч становой толын, Милютин ден свечыл-шамычым поген йодыштын, возгален, мане. Мыйын чон вургыжаш тӱҥале, нигуш пураш... Пален нальым: могане свечыл мом каласен. Лу наре еҥже мыйын мутем вигак, Милютин ден Йӱштӧ Памаш марий Миклай гай веле, каласен пуэн улыт, а молыжо нигӧат луктын огыл, уждымо-колдымо лийыныт. Иктаж вич-куд кече эртымеке архиерей Вятка олаш мыйым ӱжыктыш. Сурт кӧргӧ еш дене тетла ом вашлий дыр манын, чеверласен лектын кайышым. Миен, архиерей дек пурышым кабинетышкыже. Тудо благословитлыш да пӱкеным пуэн ваштарешыже шындыш мыйым. Изиш шонкалышат, мо тугане лийын тендан дене, каласе чыла мыланем вигак, рашак, ит лӱд, мане. Ит тойкале нимом, ешарыш. Теве мыйын ончылнем губернатор деч тыйын нергенет кагаз кия, мане.

Мом ойлышашым мый корно мучко шонен ямдыленам. Изиш аптыраныме семынрак лийын, шинчавӱдемат лекте. Ойлаш тӱҥальым:

– Ӱмаште мыланем Петро пайрем кундемыште благочинный шке прихожан гычше сӱанмарий дене черкыш толшо ӱдыр ден качым менчаяш йодын ыле. Мыйын, черкыш миен, псаломшык дене обыскым возымешкына, сӱанлан толшо еҥ-шамычым земский начальникын приказ дене, пӧръеҥжым-ӱдырамашыжым, волостной начальник-шамыч толын-толын, наҥгаен пытарышт. Ӱдыр-каче да марий-вате нылытын веле кодыч. Нуно ынде ме гына кодна, мемнамат наҥгаен, правленийысе карсырыш петырат манын лӱдын, обыскеш кид пыштыдеак черке гыч лектын, мӧҥгышт кайышт, менчаялтдеак.

Старшина ден помощникше тольычат, сӱан марий калык иктат кодын огыл, яра вуй дене пӧртыльыч правленийышкышт. Мыланнат мӧҥгыш менчайыдеак каяш вереште. Волостной старшина земскийлан ӱдыр ден качын менчаялтде лӱдын кудалмыштым правленьыш миен витнен. Земский мыйым ӱжыктыш да молан менчайыде колтенат, кае, ӱжын кондо да менчае, мане. Мый колтен ом ул, нуно тыйын арестоватлымет деч лӱдын кудалын улыт, мый нуным ӱжаш ом кай, маньым. Да мӧҥгеш пӧртыльым. Тудо ӱдыр-каче менчайыде, лӱдын кудалме увер «Вятская речь» газетеш увертаралтын. Земский начальникым тудо шумлык губернатор верже гыч кораҥдыш. Земский чеверласен кайымыж годым Иван Митрич кумжылан каласен коден: «Букетов-иерей ӱдыр ден качым ӱжын конден менчая ыле гын, мый верем гыч ом лек ыле. Кум, тый Букетовлан кузе-гынат иктаж амал дене ӱчым шукто» манын, каласен коден. Вот и Милютин Иван шонен лукмо амалже дене мыланем ӱчым шуктыш. А мый нимом тугайым политик коклаште нигунам, нигӧлан кутыркален ом ул.

Мутем кошартышым. Те тидыжым ондакат пален шогеда возымем гыч. Но ушештарыде ок лий, пеш тугай чатламаш толын лекме.

Архиерей мыйын оем колышто, губернатор дек телефоным виктарыш да пӧрык саламлалте, вара ойлаш тӱҥале: «Священный саным кудашаш йодмо Букетов-иереет мый денем шинча. Тудо мыйын якынский вакансийыште улшо иерей-шамыч коклаште эн моктымо айдеме, тудым мый приходской священниклан шогалтынем ыле. Тиде тыйын оказий уверет мешайыш. Губерньылан оза ме коктын тый денет тыште шинчена, но кузе мемнан шеҥгелне мемнан мер йӱлам сомылкаче-шамыч вуйлатыл илат – чылажым она шинче. Мый, Букетовын чон пытен каласымыжым колыштма гыч, тудым титаканлан ом шотло да священный санжым ом кудаш». Архиерей ой ваштареш губернатор ойлыгыч шокта: санжым ок кудаш гын, тудым марий калык коклаште кучаш ок лий, кусараш кӱлеш руш коклашке. Тидым мый ыштем, мане архиерей губернаторжылан. Вара телефон трупкам пыштыш да мыланем каласыш:

– Ынде мӧҥгет кай да благочинлан каласе, тудо тыйын шумлыкет дознаньым ыштен, мый декем колтыжо.

Мыйын чон пурыш. Мӧҥгӧ толын, сентябрь мучаште архиерей деч Кураково селашке Елабуга уездыш каяш логале. Полицийын надзорыштыжо 1914 ий гыч 1917 ий революцо йотке илышым.

Йӧратыме Шернурем гыч мый чеверласен кайышым первый октябрьыште уло тыгыде-тагыде еш дене. Цепочкин пристаньыш шумеш ула дене, тушеч Вятка вӱд мучко пароход дене Турек пристаньыш шумеш. Турек пристань гыч Кама вӱд дене Тихий гора пристаньыш шумеш Камысе пароход-тулпуш дене каяш вереште. Тихий гора гыч Кураково селашке улам тарлышна, индеш меҥге коклалан. Кураковошто поп пӧртым пыкше гына кычал верештым. Шоҥго поп кугыза шке пӧлемышкыже ӱжын пуртыш, пӱкен дене ваштарешыже шындыш. Кушеч улат, кушкыла кает манын, игылтме йӧре йодышт пален нале да вара каласыш мыланем: «Палет, тыланет Кураково селаште вер уке. Элнет ялысе миссионер школ лишне, ик меҥге коклаште, Йырыкса ял шинча, тушто приписной черке шот улалеш. Тушто илашет логалеш». Вара ужатен колтыш.

Латкок меҥге коклаш Куракин села гыч Йырыкса ялыш толмо ула денак кудална. Миен шуна Йырыксашкет, ял пеш кугу, иктаж кок шӱдӧ пӧрт уло, но нимогане черке ок кой. Ял мучко йодышт-йодышт, ик мучаш гыч вес мучашке шуна. Ял тӱрыштӧ пытартыш пӧрт дек шуым. Пеш чапле куд угылан пӧртым кӱртньӧ калай дене леведме, ужар чия дене чиялтыме. Тудо пӧртыш пурен, кушто тендан черкыда, поп илыме пачерда манын йодым. Теве, уна, умбалнырак, ужыда вет, нур велне, манын ончыктыш сурт оза. Корно деч пурла велыштыла черке, а шола велыште поплан пачер, мане. Мый корно деч шола велыште монча гане изи, тошто, шыгалыме леваш гайыш миен пурышым. Орава гыч волышым да корно деч пурла велсе оралтыжым тӱткын ончыштым. Кужу кутышан тошто, шемем пытыше кугу пӧрт, тыште-тушто марий пӧрт гане тыгыде, шуэрак окна коеда. Тоштем пытыше, регенчаҥше оҥа дене леведме. Пӧрт вуйсавыртыш ӱмбалне, покшелнырак, шӱгар ӱмбалан шогалтыме гае пу ырес шолга. Вот теве тыланет черке!

Ял велым ик окшак рвезе тольо да кӱсенже гыч сравочым лукто, тӱкылымӧ изи пӧртӧнчыл омсам почо да пурыза, тыланда тиде – пачер, мане. Ӧрын гына шолгем: мом ышташ ынде? Куш каяш гын? Лишныракше нимогай палыме уке. Мӧҥгӧ пӧртылаш гын, архиерей мыйын иерей саным кудашеш да губернатор кидыш пуа. А губернатор, моло дене кузе лийме гыч ойлем, мӱндырк ссылкыш колта. Ынде кузе-гынат тыште илен ончаш логалеш ман шоналтышым да кугун шӱлалтышым. Изи пӧрт кӧргыш пурышым. Вате шортеш веле. Ешге пурен шогална да погынам нумалаш тӱҥална. Ончем, пӱртӧнчыл пусакыште шарен пыштыме кагаз ластык кия, карандаш дене шолдыран возымо: «Добро пожаловать! Мый илышым тыште, ынде тый иле!» Кидымат пыштыме: Кукушкин Михаил, Токтай Беляк марий. Пӧрвӧйжым тудо Элнет ялыште миссионер школ-черкыште туныктен илен. Ушковский завод гыч тылчылан кум шӱдӧ теҥгем наледен. Вара пытартышлан ала-могай завод озам, Ушковым, сырыктен. Тудыжо жалованьым тӱлымым чарнен. Кукушкин, Ушковлан ӱчым ыштен, Йырыкса марий-шамыч дене ойым пидын келшен, Черкым Элнет гыч Йырыксаш кусарен. Йырыкса марий-шамыч Энек села гыч шӱкшӧ пу черкым налын конден шынденыт шке ялешышт. Тыге Кукушкин Элнет гыч Йырыксаш кусна. Ӱчыжӧ Ушковлан лийын огыл, а Кукушкинлан шканже веле толын.

Изи пӧрт кӧргым тӱзатен, эрыктен, илаш тӱҥална. Йырыкса ялыште пӧрвӧ палыме марий Павел Сидырыч лие, тудак черке староста шот улмаш. Мо кӱлеш дене полышкалаш тӱҥале у верыште. Шуо пӧрвӧ арня кече. Йыгыжгенрак, шӱкшӧ черкыш пурышым. Черке погым ончен савырнышым. Ик шот дене служитлаш мо кӱлешыже уледа. Обедне жапат шуо. Калык шуко погыныш, ятырын кумал шогат. Мыйым, у еҥым, ончат – могайрак лиеш тидыже? Обедне пытышаш дене мый кӱчыкынрак Евангельын содержаний гыч христиан вера дене Юмо кузе илаш туныкта, иерей ден приход коклаште кузе келшен илыман – ыҥлыктаренак каласкален пуышым. Калыкын койышыжо йӧрала чучо. Тольык псаломшык гына уке, изиш шот денырак «Часы» манмым лудын моштышо ок кой.

Тышке марий веле огыл толын улмаш. Кок меҥге кокла гыч Ушков завод гыч руш пашаеҥ ден служышо кашакат коедат.

Эркын-эркын мый заводысо служышо-шамыч денат палдырнаш тӱҥальым. Мыйын ссыльный улмем пален налын, у илыш верч шогышо кашак поснак лишеме.

Кок арня илышна у верыште. Мый декем пар имне дене толын пурыш становой пристав Пьяный Бор села гыч. Кумылчаҥын паласыш. Пӱкеным пуэн, ваштарешем шындышым тудым. Таум каласыш да йодышташ тӱҥале шочмем-кушмем да тымарте кузе илымем нерген воштак. Кӱчыкын да раш почын пуышым. Вате самварым шуктыш. Чай дене становойым шунышна. Ик стаканым йӱӧ да лектын кайыш, ямшык воктен шинчын кудале Ушков завод велкыш.

Илен шуна 20 октябрь марте. Ондаксе суртыштем мо кӱлеш ӱзгарым, атышӧрым, эсогыл самварымат ужален коденам ыле Шернуреш. Кызытеш кӱлешанжым еҥ-шамыч деч жаплан погаш перныш. Имньым тарантасеш кычкен, вургемым оптен, ик шоҥгырак рушым тарлен, вигак кукшо корно дене ужатенам ыле. Имнем сандене мый дечем кок сутка ончыч толын шуын.

Изи пӧрт кӧргылан такше шуко кӱлеш мо? Туге-гынат имне дене кумло меҥге торашке Алабога олаш кудальым. Ушков завод гыч тушкыла корным сайын тӱзымӧ, тӧр. Эре йорто веле. Кечывал деч ончычрак постоялый дворым верешт шогальым. Кырча-мырча еҥ тиде дворыш пурышо уке гаяк. Эре интеллигент-шамыч коедат. Корно вач каналтымек, ола велыш коштын савырнышым. Атышӧр кевытыште пеш мотор «Фабрика Тейле» самварым кумло вич теҥгелан нальым. Приборжымат погышым. Но садак чон эре вургыжеш. Амалже теве кушто. Елабуга-Алабога олаш шушаш дене ик вич меҥге коклаште корно воктене эре илалшырак пӧръеҥ-шамыч, кидым шуен, кочкаш киндым йодын шогат. Ик сукырым корнылан налынам ыле гын, шуледен пуэден пытаренам. А нуно эше да эше шортын-шортын сӧрвалат. Йодыштын, мыет пален нальым: чыланат армийыш мобилизоватлыме тошто салтак-шамыч улыт улмаш, Герман сарлан ямдылыме. Нунылан порырак пачерымат пуэн огыт ул, йӱштӧ кермыч сарайыште нимо уто вургем деч посна кылмен почаҥыштыт.

Нуным ончен чаманен, кумылем тодылто. Шортым. Чонем дене кугыжан правичылствым каргем. Магазиныште налме сатуэм дене пачерыш пӧртылмек, пачер оза ватылан толмо корнышто мобилизоватлыме салтак-шамычын киндым сӧрвалымыштым каласкалышым да тудо мыланем чынжым почын пуыш: «Олаште сайрак пӧрт уло гын, чыла немыч пленный офицер кашаклан пуымо. А Стаховский епархий училищыште немыч пленный салтак тичак. Нунылан, немыч пленный-шамычлан, кочкаш-йӱаш утыждене. Нуно вет кугыжан ватын унашт улыт».

Тудо кечын Йырыксаш ыжым пӧртыл, Алабогаштак малышым. Эрлашыжым кок сукыр киндым (лу кремгам) налын кондышым да шултышын-шултышын шуледен, котомкаш оптен, пӧртылшыла йодыштшо салтак-шамычлан пуаш ямдылен пыштышым. Олаш миен, ныл венский пӱкеным, ик ӱстелым нальым, чыла оптен пидын, имньым кычкен, оза кувалан таум ыштен лектым. Мӧҥгӧ велыш кудальым. Корныш лектын шуымат, адакат шужышо салтак-шамыч коедаш тӱҥальыч. Ямдылыме кинде шултыш-шамычым пуэн-пуэн, корныштем эртышым. Кодшо кум пултышемат шым чамане. Тетла йодыштшо ыш кой. Имньым эркыштарышым. Кечывал деч ныл шагатлан вара Йырыксаште лийым. Алабога гыч кондымо у сату кашакем луктын шындыльымат, изи пӧрт кӧргемын сынже пурыш, илаш ласкарак чучаш тӱҥале.

Черке староста Павел Сидырыч тольо. Тудо мыйым пешак куандарыш: у пачерым ышташ мыланем чодыра билетым налын. Ялмарий-шамыч иктаж кече гыч руаш каят. Руэн ямдылымек, пырням шупшыктат, вара пулатньык паша веле кодеш. А пулатньыклан шкенан Изи Йырсыште пеш мастар Семон Филиппыч уло, мане. Ончыктыльо тыгак архитекторын сӱретлен ямдылыме у сурт фасадым, планжым. Йӧра, ынде кузе-гынат ышташ тӧчена. Окса гына уке. Тудым Алабога купеч Стахов пуаш лийын, огына ӧр мане Сидырыч. 1915 ий февральлан чодыра ӱзгарым руэн-шупшыктен оптышт. Мартыште Семон Филиппыч йолташыже-влакым погыш, товар йӱк йоҥгаш тӱҥале. Августышто илаш пураш йӧршын ыштен шуктышт.

1914 ийын, эше маннем ыле ондаксым, ноябрьыште войналан поген ямдылыме пеле шужен-кылмыше еҥ-шамычым кермыч сарайыште кучышт. Тыге илалше-шамычым орландарат. Шукак ышт шого, герман фронтыш наҥгайышт. Кум тылзе гыч, 1915 ийын февральыште, Алабога олаште шужен андыген илыше-шамыч кокла гыч ик салтакым ужым да йодыштым: кузе миен шуда фронтыш, могай снабженье лие, варажым кочкаш-йӱаш тыланда, тулеч молымат. Каласыш тудо мыланем: кочкаш-йӱаш, чияш тышеч кайымеке ыжна шужо, ыжна кылме. Но фронтыш пурен, кум еҥлан ик пычалым да коло вич патроным веле пуэден, герман ваштареш сарыш пуртен колтышт. Тушеч пеш шагалже илен кодо, мане. Тудо каяш чиен шогалын ылят, адресшым да прозваньыжым мыланем каласен ыш шукто. Вашке гына лектын кайыш, тӱнӧ йолташыже вучен. Мый тыглай коклаште манешлан ом ӱшане ыле, ынде чыла раш лие.

Икана мый декем палыме лияш Маскаял марий Кузьма Андреич пурыш. Ӧрдыж гыч колынам ыле шкевуя тыршыше миссионер Кузьма нерген. Ынде шинчаваш ончен шинчена, пеш лишыл иканаште. Кувандай мыйын чесым погыш, меже вес кыдежыште шинчена. Мут гыч мут лие да унаэм миссий пашашкыже савырыш. Изиш колыштымат, маньым: миссий шотышто шкежат кажне кечын тургыжланем, мый тый дечет иктаж тошто йомакым, тысе калык кокласым, йодам. Кам вӱд воктен илыше-шамыч деч ик марий йомакымат колын ом ул. Тудо изишак ӧрынрак шинчыш да тидым чынак ойлет, ыштале, ала игылтат? Ой, Кузьма Андреич, вуйгеат ом игылт, тыланет, илалше еҥлан, чон пытен ойлышым. Мане вара: могайрак йомакым колташ гын, Василий Иванычым гын веле? Йӧра, манам, каласкале, мый йӧратен колыштам.

Кузьма Андреич тыге тӱҥале: ожно, пеш келге акрет жап годым, марий калык шагал улмаш. Тӱрлӧ вере, тыште да тушто, сип чодыраште, вӱд воктенрак чодырасе кайыквусым кучен, колым луктеден, мӱшкырым темен.

Тудо жап годым мӱндырнӧ, кас кече велыште, кызытсе Питер ола кундемыште, ик тулык кува изи эргыж дене пырля илалтен. Эргыжын лӱмжӧ Вачий, тудын изи пийже да пырысше улмаш. Ик кече годым кува эргыжлан ойла: эргым, таче пикшым нал да чодыра воктен каен ончо, ала иктаж кайыквусым муат. Эргыже кинде шултышым налын пышта, пикш да йоҥежше дене чодыра кокла гыч ошкылеш. Ятыр коштеш тыге, нимогай шулдыранымат, кӱчан-пӱянымат ок вашлий. Кечывал эрталтымылан ик чодыра покшел аланыште лиеш, ончылтеш йырым-ваш. Олык покшелне наймык гай ош пондашан кугыза шолга, йырже пырня гай кугу кишке колча гай авырен, почшым пурлын возын. Кугызам нигушкат ок колто.

Эргым ужешат, кугыза парняж дене удыралын каласа: эргым, тый мыйым тиде туткар деч утаре-ян. Вачий пикшым кишкын согаже тура чошт колта, логалта. Тыге кишке чошт гына шуйналт возеш. Кугыза утлен лектеш да шке парняж гыч шергашым кудашеш: эргым, мыйын пуашем моло нимат уке, ты шергашым чие да мо кӱлешет годым парня гыч парняш вашталте, тыгодым мо кӱлешым йод. Утарыметлан пеш кугу айват гына тау, ынде кечат касвелыш каен, мӧҥгет пӧртыл. Да шкежак, пӧртыл кайышын койын, тӱвыт койдымо лиеш.

Эрге мӧҥгӧ велышкыже пӧртылеш. Кугу эҥер вӱд воктене толшыжла ик кугу кайык-лудым лӱен налеш яра дечын. Тӧкыжӧ толешат, ужмо-колмыжым аважлан каласкала. Аваже «Ой, эргым, мемнан пӧртна пеш шӱкшӧ, у пӧртым йодшаш», манеш. Вачийын кондымо лудым кӱреш, ачала, подыш пыштен шолта. Кочкын-йӱын, малашат возыт.

Вачий эрдене кынелын шӱргым мушкеш да парняж гыч парняш шергашым вашталтен чия. Ончыкшо латкок мастар лектын шогалеш. Мастар-шамыч гыч иктыже, кугуракше, мо кӱлеш эргым манын, Вачий деч йодеш. Мемнан пӧртна шӱкшӧ, моло кӱлеш оралтат уке. Мемнан сурт олмеш нигӧнат уке гае чапле сурт лийже ыле, манеш. Ит ойгыро, тыманмеш тыланет йодмо суртет лиеш, а тый шинчатым кумалте. Вачий шинчам кумалта. Изиш лиешат, почын ончалеш. Нигӧн уке гай чапле пӧртыштӧ шога. Йырваш кӱкшӧ пече, вӱта, монча, леваш – чыла чапле, чыла у. Вара нуно аваж дене коктын у, шонен шудымо пӧртыштӧ илаш тӱҥалыт. Мо кӱлешым йодыт веле, чыла лектынак, ачалалтынак шога. Кочкаш-йӱаш мо кӱлеш – ӱстел ӱмбал тич чыла ток.

Илат-толыт, Вачий вуеш шушо ынде вет. Иктаж сайрак ӱдырым ончышаш тыланет, эре тыге ок лий вет, ышталеш аваже. Вачий шонен коштеш. Коклан тиде кугу эҥер вӱд вес могырым мардеж почешла мӱндыр йӱк-йӱан шокта, тушто кӧ-гынат ила. Кузе-гынат пален налнеже, могай айдеме тушто? Но вончаш пуш уке. Лучо кӱварым ыштыктышаш, манеш шканже. Шергашым веле вашталтен чия, латкок мастар лектын шогалеш. Мо кӱлеш, эргым, йодеш иктыже. Шергаш оза эҥер гоч кӱртньӧ кӱварым йодеш, ший решотканым. Эше суртыштем кучыр ден ик мужыр имне да чапле экипаж лийже, – ынде умша модеш веле, чечас мо кӱлешым луктын пышта. Тунемалтын. Шинчам йодмышт семын кумалта, вара почеш. Кугу йогын вӱд гоч чапле ший решоткан кӱртньӧ кӱвар шочынат шогалын. Кудывечыште мужыр имне, а ямшык сапым кучен шинча.

Вачий мотор вургемым чиен, лектын шинчеш чапле тарантасышкыже да – айда, кӱвар гоч, вӱд гоч кудал, манеш кучырлан. Кӱварым вончат, сылне чодыра кокла гыч эн мотор корно дене ятыр кудалыт. Ятыр гана кумда пасушко лектыт. Сылнырак кугу сад коклаште сурт кодеш. Садын деке кудал миен шуэш. Шке суртшо дене таҥастарен онча. Конешне, тудын деч ятырлан уда, нимо денат поктен ок шу. Урем могырыш ваш почман окна почылт кая. Пеш мотор да капеш шушо ӱдыр пеле даҥыт капше дене лектын, качым онча. Ош шовычым рӱзалтен, пуро, пуро, манеш.

Имньыжым кудывечышке пурта. Ӱдыр пӧртӧнчыл мучашыш налаш куржын лектын. Горницышке пурта. Тӱрлӧ чесым ӱстембак конден шында, кузе кӱлеш сийла. Кочмо-йӱмӧ годым Вачий йодеш: мый тыге тыште уна лиям, но ом шинче, тиде кӧн сурт, кӧн унаже улам? Ӱдырет вашешта: тиде сурт – мыйын ачамын. Ачамже финыште санат, тудо авай дене сомылжо дене олаш каен, иктаж кум кече гыч иже толыт. Ятыр кутырен шинчымек, Вачий кынелеш, таушта, ала миет пырля, изишак кудалыштыктем, манеш. Ӱдыр келша, чиен лектын, пырля тарантасыш шинчеш. Тыйын суртетым ончышым, ынде мыйыным ончена, тышеч мӱндырнат огыл тудо, вӱд гоч веле, манеш рвезе. Тыйын лӱмет-нерет кузе, каласе-ян, йодеш ӱдыр. Лӱмемже Вачий, ачамже Иван ыле, но тудо ынде уке. Такше мыйым Василий Иваныч маныт, ойла каче. А тыйын лӱмет кузе? Элевий – палдара ӱдыр. Тыге кутыркален, ший решоткан кӱвар дек шуыт. Ой, тиде кӱварым кӧ ыштыктен гын? Ачам санат гынат, кумло ий годсек иктаж кеч пу кӱварымат ыштыктен ыш керт, вуйым шиеш ӱдыр. Вачий каласа: мый ыштыктенам. Вӱд вес велне могай калык илыш – ӱдырет ончалнеже улмаш.

Вӱдым вончат, тушто пеш чапле сурт шога. Тиде суртымат кӧнжым-можым йодышт налеш унаэт. Капка ончык тарантас миен шогалеш. Капка почылт кая, пӧртӧнчыл мучаш гыч суртыш пурат ынде. Тӧрыш шинчыт. Тӱрлӧ чес дене ӱстембал леведалтеш. Кочкын-йӱын кынелыт. Ӱдыр каласа: ынде мыйым ужалтарен колташет возеш, Василий Иваныч. Лектын шинчыт чапле экипажыш. Кучыр кӱртньӧ кӱвар гоч мӱгырыктен гына кудал колта. Чапле орваште шинчышыла, Вачий ӱдыр деч пален налнеже: Элевий, мыйын илыш кунем кумылетлан келша але уке? Вашмутым колеш: тыйын илышетым моктен каласаш мый мутымат ом му гала, шонен шудымо суртет, сурт кӧргӧ погет... Ик вӱд гоч гына кӱваретше мом гына ок шого, каласен гала, шоненат мошташ ок лий, манеш.

Суртем-погем йӧра гын, мый шкеже тыйын кӧргӧ чонетлан лач лийын шуам але уке, – палынеже Вачий. Ӱдырет «Мый мутымат ом му каласаш ынде» манеш да кенета ӧндалеш, шупшалеш.

Тыге мӱй урва гай шонымаш-келшымаш коклаште маке пеледыш гай пеледын, ӱдырын капка ончыкшо шуыт да Вачият ӱдырым, ӧндалын-шупшалын, экипажше гыч волтен кода. Имньым савырен, мӧҥгыжӧ кудалеш. Ӱдырет туп йоммешке ужатен кодеш, ош шовычым рӱза.

Вачий аваж дек пӧртылешат, чоным почын каласа: «Мыланем тиде ӱдыр чонемлан келша. Тыланет могай чучо?» Ава ойла: «Ӱдырет сынлан-кунлан йӧра исакше, но тудо вес еҥ гычын, мемнан йылмым ок мошто, да эшежым санат ӱдыр. Илен-толын, пагалыдыме лияш тӱҥалеш дыр. Мыйын ынде шуко илышашем уке, шке шинчет, эргым».

Ӱдырет Вачийын ушыж гыч йӧршынак ок кае. Элевий чон йӧратымыжым пӱтынек иканаште каласеныс. Авам-ачам огыт пу гын, мане, мый йыштак лектын мием. Мо кӱлеш эше мыланем манын, рвезе шоналта да ӱдырын ачаж дек йодаш каяш шканже ойым пидеш. Эрлашыжым эрдене чапле экипажше дене санат дек ӱдыр йодаш кудалешат. Миен пура санат деке. Санатет Вачийым пурта, йодыштеш: «Кушеч улат, ачат-ават кӧмыт лийын, шканетше мыняр ий, могай сомылет дене кочкын-йӱын илет» да тулеч молат. Йодышт пытарымекыже изиш шоналтен шинча да «Очыни,мыйын веҥылан от келше тый, – манеш, – ачат-ават гочат, родо тукымет гычат». Да санатет ужатен веле лукташ тарвана. Вачий орвашкыже лектын шинчеш, мӧҥгӧ велыш вуй сакен кудалеш. Сад шеҥгек шуэш, тушто Элевий вучен-кӱтен шога. Ачай мом тыланет ойлыш, мый чыла колышт шогышым, манеш. Эрла эрак тый тышке тол, мый тышкак погем луктын пыштем, тыйым вучен, ямде шогаш тӱҥалам. Пеш шокшын адакат шупшалын-ӧндалын чеверласат. Рвезе мӧҥгыжӧ весела гына кудал колта ынде. Миен шуын, эрласе эрым пеш вуча. Сурт йырже ончен савырна – чыла сай, чыла тӱзатыме.

Эрак вуйвочым пога, кучырлан экипажым ямдылыкта. Лектын шинчешат, Элевий деке вашка. Каласыме верыште Элевий погыж дене ямдак вучен шога. Явалам оптен, экипажыш кӱзенат шинчеш. Вачий имньым савыра да кудалынат колтат. Мӧҥгӧ толын шуын, суртыш пурен тӱзланат, Вачий шергашыжым йыштак парня гыч парняш вашталтен чия. Латкок мастар тыманмеш ончылныжо шочын шогалеш. Мо ыштышаш уло манын йодыт. Вӱд гоч ыштыме кӱвардам кызытак пужен налза, – манеш Вачий. Шомакат уке, тыманмеш поген налына, ӱшандара кугу мастарже. Шинчам кума да почын колта Вачий – нимогай кӱварат ок код. Ынде азапланышашем уке, ача ӱдыржым кычалаш толын ок керт, йышт шыргыжеш Вачий. Пурен, мотор ватыж дене илаш тӱҥалеш.

Шешке Вачин аважлан чапле пӧлек вургемым чиктен шогалта. Сурт кокла пашам ава лийше деч чыла шке кидышкыже налеш. Кугу да чапле суртышто кумытын тыгеракын ӱяк-мӱяк илаш пижыт.

Ятыр жап эртымӧҥгӧ Вачий икана ватыж пелен пызнен возеш. Коклаштышт латкок шере ӱй да мӱй мут шыве-шыве шочеш тошто марий пашам ворандарен колтымекышт. Кузе изи годым илымыжым, пояш йӧн мумыжым ватыжлан ӱшанен каласкален пуэн.

Ик кече годым пикш-йоҥежым налын, изи пийжым вӱдалтен, Василий Иваныч чодыраш кошташ лупшалтеш. Ватыж ден аваже, эше кучыр гына кодеш суртешыже. Ватыже ведрам налеш да йолгорно дене вӱдлан кугу вӱд серышке вола. Ӧрдыж гычак ужеш, ала-могане кугыза, ош наймык пондашан, лач вӱд налме верыштак пушышто колым эҥырен шинчылтеш. Элевий лишкак толын шуэш. Туранрак тӱткынрак шинчажым виктара. Ачаже, санат кугыза улмаш! Шыргыжалын, вара илышет могане, ӱдырем, мане. Кум кече годсек, кече еда толын-толын, тышан тый денет вашлияш вучен шинчем. Таче пыкшерак учырен шуктышым ынде. Эй, ачий, туге кум кече йотке толеденат шке, вара молан от пурыжо мемнан деке, айда ынде, пуро, йодеш Элевий ӱдыржӧ. Мыйын йолем, ӱдырем, тыйын омсалондемет гоч нигунамат ок вончо, тулеч поснат сита, калык ончылно санат чапем волтен, мыйым игылтышыш савырышыч чодыраш коштшын эргыжлан марлан кайымет дене. Могане кугу чинан еҥ-шамычын эргышт тыйым огыт нал ыле! Принц тыйын верчет ойгырен кошкен: Элевий мыйым кудалтен да весылан каен, ынде мый молым нигӧмат ӱдырым ом нал манын, ачаж ден аважлан каласен. Кудалте тиде мариетым да пӧртыл шке денем пырля. Мыйым намыс деч утаре, ӱдырем. Тыге, пуш кольмыжым налын, куэн-куэн, мӧҥгӧ велышкыла иеш.

Элевий ачажым шинчвӱд дене ужат, ведрам нумалын, кудывечышкыже лӱҥга.

Тӱняште кеч-могай сай ӱдырамаш лийже, тудын уш-акылже кокыте шелалт ила. Элевият ачажым ужын кутырымо деч вара кокыте шонаш тӱҥалеш. Вачийже чодыра гыч пӧртылеш кас велеш ик нумалтыш кайыквусо дене. Кече тыге эртен кая, кочкыт-йӱыт да малаш возыт. Вачий шергашыжым, пикта да, кудашын, вуй мучашкыже ӱстембак кылдырт шоктен пышта. Нойымо алже дене чот мален колта. Ватыже, шергашым йыштак налын, шке парняшкыже чикта. Эрдене нигӧн деч ондак кынелешат, парня гыч парняш шергашым алмаштен чия. Тыманмеш латкок мастар лектын шогалеш. Ик кугу мастарже «мо кӱлеш тыланет, шешке?», йодеш. Элевий каласа: «Тиде сурт уло койышыжо, тушто илыше чонанже-шамыч дене сусыргыде, пытыде, вӱд вес могырысо санат сад воктеке миен шичше. Тиде Вачий, малыше Вачий йыр, пӧрт олмешыже кӱ меҥге опталтше. Вачийын аваже тошто изи пӧртыштӧ лийже», манеш Элевий. Шинчам кумалташ шӱдат, вара иже почман, туныктат саде-шамычет. Туге ыштымылан йодмыжо чыла лийын шогалын, шукталтын. Вачийын чапле суртшо вӱд вес могырышто санат сад воктене лийын шогалын, тушто Элевий ила. Вачийын аваже изи пийже дене пырля пырысшым тошто шем пӧртыштыжӧ вашлиеш, юватылыт. Вачий кӱ мӧҥгыштӧ ынде. Вольнаш лекташ корно тудлан пытен.

Аваже пий ден пырысым ниялткедыл шинча, сайынак шортеш. Сурт янлык ман, нунат ойгым умылат, коеш. Шӱраҥыштыт. Йылмышт гына уке ойлен колташ. Чыла вере умылат нуно. Да еҥ дечат шукырак, лийын кертеш. Ме гына огына пале тидым. Ниялткалышыла, шоҥго еҥ шинчавӱд йӧре ойла:

– Те вӱд вес могырыш вончыза ыле, Юмо тыланда йӧным пуыжо ыле. Тушко вончен, кузе гын да шергашым Вачий озаланда конден пуыза.

Пий ден пырысат кудал колтат веле. Кугу вӱд гоч вашла полшен ийын лектыт. Элевий илымашке кудал пурат. Куанышын койын шӱраҥыштыт, пешак чот куаненыт, вийым погымешке кочкыт-йӱыт, ынде пуныштат йылгыжеш веле. Ик жап сайын илатыс пешак! Элевийын парняжым нулат, шкенжымат. Тудыжо пешак куанен: ужат, пий ден пырысшат мыйымак веле йӧратат улмаш, вӱд гоч толыныт, манеш шканже. Пукша-йӱкта, ниялткала нуным пешак. Шуко кече-йӱд да ынде эше ик йӱд толеш. Элевий пий ден пырыслан шаренак пуа малашышт. Шкеже амалче шергашыжым кудашеш да окнаш пышта, принц деч толшо серышым уэш-пачаш шыранен кийымаштак лудеш, кызыт воктенем лийже ыле, кузе чот шупшал малтем ыле, кузе писын ик кап, ик чон лийын колтена ыле, шона да капшат утыр тӱвыргымыла чучеш, вӱр капыштыже ыра, оҥжо пеҥгыдемеш. Жалке тольык, пӧръеҥ кид гына, эмыратылше, шыматыше, уке але кызытеш. Но икмыняр кече гыч шкетын кап пудештшаш гай каньысырлыкше йомеш, принц тыште лиеш!

Пий ден пырыс декат каньысырланымыже кусна, нунат мален огыт керт. Шинчашт дене окнаш эскерат. Тул йӧра, Элевий шыман гына нерым шупшаш тӱҥалеш, эҥыж гай тамле омым ужеш: шыматылыт тудым тушто.

Пырыс йыштак кынелеш, шергашыжым умшашкыже налеш. Пийым поч дене тӱкалтен, омсадӱрыш миен шинчеш. Пият кынелеш, омсам вуйжо дене шӱкалеш. Лектын кудалыт. Корнышто шергашетым тавалаш тӱҥалыт. Пырыс шке умшаж гыч Вачийлан луктын пуынеже. Пият тугак ыштынеже. Таваленет, кугу вӱд тӱрыш шуыт. Ийын лекмаштат огыт лыплане. Ырлалшыла, пырыс шергашым вӱдыш пуртен колта. Серыш шушаш дене...

Мом ыштет ынде? Ну, лектыт, вӱдым капышт гыч почкалтат. Пырыс пийлан каласа: тынар толашышыч арамланак, ынде вӱд йымак пурен лук шергашетым. Пий кычалеш, шергашым нимаят ок му. Ик кугу кол тудын йыр пӧрдеш. Сырымыж дене саде колым сога тӱҥ гыч хоп руалта. Луктеш серышке: кочкашат жап ынде. Пырыс писе кӱчшӧ дене кол мӱшкырым, пагаржым шыр да шор удырен почеш. Шергаш тушто кия! Куанен гына кудал колтат ынде Вачийын кӱ меҥгыж деке.

Пырысак ойла кугурак семын: «Ынде тыйын черетет, кӱ меҥгыш, тудын йымакше, рокым кӱнчен пуро, шергашнам пуэт». Пий тыгак ышта. Умшаштыже озалан амалче шергашым ончыктышын койыкта шкенжым. Вачий куанен гына шергашым чия, пийжым ниялта, шупшалеш. Содоррак парня гыч парняш вончыштарен чия шергашыжым, латкок мастар кӱ меҥге воктен шочынат шогалеш. Кугуракше мо кӱлеш лие, эргым, манеш. Тиде кӱ меҥгым рончен налза, мыйым тазамак кодыза, йодеш Вачий.

Тыманмеш кӱ меҥге ковыштала рончалтеш. Вачий сурт олмышкыжо мия – тушто ондаксе шӱкшӧ пӧрт, аваже сырвык-сорвык вургеман шога. «Эй, эргым, мый маньым вет, тыланет санат ӱдыр молан йӧрыш? Мыйым шыч колышт», – манеш. Авай, ит ойгыро, чыла лиеш, сӧра эргыже.

Кече да йӱд эртат. Вачий эрак кынелеш да, шыргыжалын, шергашыжым парня гыч парняш вашталтен чия. Латкок мастар шочын шогалеш. Мо кӱлеш, эргым, кугу мастарже йодеш. Тышеч наҥгайыме мыйын суртем мо улыж дене чыла тыш конден шындыза! Вачий шинчам кума, варарак почеш: мо улыж дене сурт пӱтынек толын шинчын. Пӧрт кӧргыштӧ Элевий, принцым ӧндалын, каравачыште мален кият. «Ниным наҥгаен, когыньыштымат кӱ меҥге кӧргыш пуртен шогалтыза» манме приказым пуа Вачий латкок мастарлан. Принц ден Элевий, ондалчык вате, тыманмеш кӱ кӧргыштӧ лийыт.

Илен-толын Вачий вес ватым чодыра коклаште, шке гайжак чодыра кайыкым, колым, кӱчан-пӱяным кучен илыше кокла гыч пеш мотор марий ӱдырым конда, татун илаш тӱҥалыт.

Туге Вачийлан уш пурен.

Ынде йомак умбак, мый тембак манын, Кузьма йомакшым кошартыш, чеверын, каласен, пӧртем гыч лектын кайыш. Мый йомакше пытымешке шулен гына колыштым. Ужатен колтышым озажым.

Вара тиде кас сылнымутанак лийже маньым да мӧҥгӧ велем ятыр шарнен шинчышым. Моркышто Изи Корамас ялыште Маркан Йыван марий ыле. Тудо икана вич меҥге коклаш Арыныш пайрем кечын имньым кушкыжын, черкыш миен. Обедне эртымек, черке гыч лектын, пошкудо йолташ-шамыч дене пырля ошкылын, мутланен каен. Пошкудо-шамычын тамле оешышт шулен кайыме гай лийын. Кок меҥге коклам Чодыраялыш эртымек, ик йолташ марийже «Йыван! Вет тый шаҥге имньым кушкыж толат ыле. Кушто тыйын имнет?» йодеш. «Эй, кава-аре, чылтак монденам» манын, Маркан Йыван мӧҥгеш савырнен ошкылеш. Тулеч посна алди-вулдижат ятыр лийын маныт илышыштыже. Йоҥылыш лиедышым тулеч вара «Эй, Маркан Йыван» маныт мемнан велыште.

Тыге шыргыж шарнен шинчем ыле мӧҥгыштем, Ӱлыл Ушковский вакш гыч директор Крюков толын пурыш. Але пӧрвӧ ужын улына ыле. Ваш-ваш палдаралтна да мый, угыч толшо йыҥ, кушто ожно илыме вер дене тысе у верым таҥастарен кутырен шинчышым. Крюков шке илышыжым шуэнрак мыланем палдарен ойласыш. Кок эргыже уло, коеш, конторышто шинчат. Кун мумо да анык дене чайым да мо да сийлен ужатышна. Алал кумылын унала мияш ӱжӧ.

Химзавод йыр гыч моло калык коклаште марий пеш вараш кодын ила, мане директыр. Тунемшыже пеш шагал. Икте-весыштлан кӧранен, икте-весым меж кочшо шорыкла кочкын пытарат, мае. Шымияш школым 1917 ийлан пытарыше, шым-кандаш яллан Элнет ял гыч изак-шоляк Павыл ден Васлий Герасимыч веле улыт, да тиде школжат Алабога уездлан ик школак веле, тудыжат олаште, Алабогыштак. Марий-шамычын кеҥеж мланде паша деч моло тольык Ушков завод гыч Кам вӱд серысе Цепочкин пристаньыш, заводын ыштыме ямде сатужым шупшыктымо веле, да илыш коклаште улшо шомакшат тудо паша йыр гына.

Мый ик кече годым Ямас лоҥго миссионер школышто изиш социальный шинчаончалтышан марий-шамычым да тудо йыр гыч улшо кум школ гыч туныктышо-шамычым погышым да погынымашым почым, моло марий коклаште шеҥгелан кодшо улмыштым шижтарен каласен пуышым. Вара кок-кум йодышым, кузе илышым ончыкташ, каласышым. Эн кӱлешан ойым тӱҥалтышлан Алабога уезд исполкомеш, марий погынымаш дене, марий секцийым почаш пунчалым возен, кидым пыштышна. Марий секций представительлан ик ушан марийым сайлышна. Кызыт адресшымат, лӱмжымат ончыктен ом керт, возалт кодын огыл. Алабога исполком, ойна дене келшен, уездный комитетеш марий секцийым почын. Ойырымо ушан марийнам пеҥгыдемден. Тугеракын, мемнан Алабога марий-шамычын илышым ончылтымо паша тӱҥалалте. Варажым уезд исполком марий секцийыш Элнет ял туныктышо Александр Якыльчым нале. Тудо мемнан Морко кантонысо Шоръял Кушна гыч ыле. Йошкар-Ола Мароблисполкомеш ӱмыржым шуктыш.

1918 ий 15 августышто Алабога олам Кама вӱд дене Озаҥ ола гыч толын, Чехословак пленный бандит-шамыч сеҥен нальыч да Алабога уездын илышыжым кулак илышыш савырышт. Кантисполком председатель Замятиным арестовайышт. Армий гыч пӧртылшӧ офицер-шамычым, изи командный состав гычынат, моло кулак-шамычымат ош армийыш мобилизоватлышт. Пел ий нарырак вуйлатыл илышт. Вара Моско велым толын, Йошкар Армий Чехословак тушманым Алабога уезд гыч кожгатен колтыш. Тольык Алабога гыч кайымышт годым Замятиным, моло коммунист-шамычымат лӱйлкален пуштеден коденыт. Олаште нимогай вуйлатышат кодын огыл. Чехословакмыт олаште кум тылзе вуйланен ракатланышт. Сарапул олаште ссылке гыч утарен колтымо ик поян-каторжанин кашакше дене толен илыгыч шокта, Оскар маналтын саде еҥ. Ожныжым Оскар Вончушский заводышто илен. Новогорский райсвязь гыч Алабогаш шым тӱжем теҥгем наҥгайышым, почтальоным, пуштын. Тудлан 7 ийлан петырналтын, катыргым пунчалме. Власть укем пален налынат, шайкыж дене Сарапул гыч толын, уездым шке кид йымакше поген нале.

Катырган Оскар ондакше эше Алабога деч тора огыл Тохогорский заводыштат илен. Кушто могайрак поянын илымыжым, купеч тӱшкам чыла пален. Шке разбоньык кашакшылан чыла лӱманым чурмаш поген петырыктен. Купеч еда кӧлан кунар тӱжем теҥге дене контрибуцым назначаен, кӱчык жапыште тӱлаш ыштен. Тӱлет – лектат чурма гыч. Уке, Оскарын контрибуцыжым нунат тӱлен кертын огытыл, власть уке дене кӱсенышт вичкыжемын. Сандене чылаштым чурма гыч шайкыж дене луктын, Алабога эҥер тӱрыш намиен, тувыр мушмо плот-кӱвар йымалан пызырыктен, шкеже плот ӱмбалан ӱстелым шындыктен, тичак йӱыш-кочкышым поген. Чыла тиде банде мурен-куштен кочкын-йӱын, гармонь почеш тавен, чылаштым лаштыртен пуштын. Тидат ситен огыл, пояным ял еда кычал кудалыштыч. Шуко-шуко еҥ тиде Юмын пӱрдымӧ бандит Оскар кидеш колышт, кодшышт чехословак армий-бандыш ешге нушкын утлышт. Тиде жап годым мый Ижбобинский тӱҥалтыш школышто туныктем ыле. Райгазетым налын лудат да шӱмланат шуй лиеш. Кажне номерыште Оскар сволычын возымо статейкыже: «Еҥым пуштса, ида лӱд, пӧрвӧлан веле шучкатан чучеш, варажым тунемат да нимогаят огыл».

Шошо каникуллан колтымо приказым роно гыч налмекем, шошым тер корно пыташ тӱҥалме деч лӱдын, ешем дек Новгорский селаш кудальым. Ик пошкудо руш кугыза, Оскарлан сай лияш шонен, мыйын кок кечым туныктышашым коден кайыме уверым Алабогаш Оскарлан веле возен колтен улмаш. Оскарет тудо кагазым налын лудын да «расстрелять» манын, резолюцым пыштен. Яковлев йолташлан передаватлен. Яковлев ден секретарь мый верчем ареш пуреныт: тиде туныктышо Букетов расстрел деч кугурак, ончыл айдеме, шукерте огыл але под надзор полиций гыч утарыме, маныныт. Нунын шӧртньӧ шомак почеш вара Оскар резолюцыжым тореш удыралын. Туге мыйын вуйым эҥгек деч таҥ-шамыч утареныт.

Тиде коклаште ик поро айдеме Алабога уездыште лекте. Можга районышто илен, пулемет взводын командирже (эх, лӱмжыге сералташет!). Москош Ленин дек миен, осал Оскар еҥын сомылжым витнен. Тушто колыштыныт да вич тале моряк-шамычым ручной пулемет дене Можга депутат дене пырля Алабогаш ужатен колтеныт, шканже предриклан шогалаш резолюцийым пуэныт.

Депутат да вич моряк толмым колын, Оскар шайкыж дене Сарапул олаш шылын куржеш. Моряк-шамычет Сарапулеш вуйжыге-шайкыжге солалтеныт. Москош Ленин дек наҥгаен улыт. Туге вот ик сай айдеме тысе калыкым тушман деч утарен коден.

Алабога уезд революцо времаште вич тӱрлӧ тугай пагытым эртарен. Самодержавий манмым пытарымын тыште нимогай палат лийын огыл, чылажат шижде-готде эртыш. Вес пагытше революций деч вара поян ден нужнам таҥастарыме лие, поян-шамыч шке коваштышт дене осал толшашым шижын нальыч. Поянлыкым утараш пижыч. Эн кугу поянже тиде кундемлан Стахеев купеч, миллионер ыле. Тыгыде торгайыше-шамычлан сатум ужаледаш тудак пуэн шоген, процентым шканже налын. Поставщик. Шкенжын кугу-кугу кевытше деч посна тичмаш предприятий гай оптовый складше ыле. Олаште. Алабога деч лучко меҥге ӱлнӧ Кам вӱд серыште Пьяный бор манмаште дачыже тӱзланен сылне чодыра лоҥгаште. Туштак шке черкыже улмаш. Илыш пудыранчык толмек, ик йӱдыштӧ Алабога складыште улшо ямде сатум Пьяный бор черкыш шупшыктен оптен, шылтен. Саде увер у власть верч толашыше-шамыч дек вашке миен шуын. Но коклаштышт Стахеевын лазутчикшат улмаш, сандене оза мо палышашым пален налын. Черкешыже тунамак тулым пыжыктен, пӱтынь миллионаш сатужым йӱлалтен колтен: мыланем ок йӧрӧ гын, молыланже молан манме гай ыштен. Тиде ӱчыжлан оза, шаҥгат ойлышым, Оскар бандит кашакын плот йымалнышт пызырген колыш.

Чехословак банде Алабога олаште (саклышыже милицат тичмаш штат лийын огыл) тичмаш оза лие. Кок-кум гана пушко гыч лӱйымыштак ситен, первыяк власть кучышо-шамыч куголяла шикшыныт. Калыкет дене керек-мо лийже, шке коваштым аралыманыс. Шижыда, власть эре шке коваштыж верч гына – тӱҥ-тӱҥалтыш гычак! – лӱдын ила. Сандене нигунамат да нимогай ӱшанат тудлан лийын кертшаш огыл.

Тиде кумшо этап манмет ыле. А нылымшыже – Оскар разбоньыкын власть пайремже. Тыглай калыклан эн нелыже туддеч тольо. Шуко партейныйымат, тыглайымат кӱлеш-оккӱлланак пуштеден пытарышт. Оскармытлан тыгай пулдырчыкыште могай закон? Нимогай законат, Юмынат – нунылан уке. Вес тӱняш мийымекышт кучат дыр.

Шуйна латкандашымше ий. Шошым майыште 12 ияш Степанем тӱҥалтыш школым тунем лекте. Ынде кыдалашыш кусныманыс. Но куш йодмашым пуэтше? Саман пуламырлан кӧра улыжат кок тугай школ веле. Алабогаште шымияш уло да... Туш пуаш возеш. Шуна августышкат. Шуко вучымо латвизымше кече. Эрден эрак мо кӱлешым погалтен, коктын ошкылна. Йырыкса гыч кумло меҥге шотлалтеш Алабогашкыже. Иктаж куд меҥге кодын ыле. Кече умыр, йӱр уке, пыл ок кой. Но кенета кӱдырчӧ кӱдыртымӧ гай шоктен кодо, мланде сургалте. Кок минут гычрак эшеат талын сургалте. Эше ик гана рашкалтарыш. Ыҥлен нална: кӱдырчӧ йӱк огыл, пушко гыч лӱйкалат. Ваштареш толшо-шамыч деч шогал йодына: мо тугай шокта? «Ме, – маныт, – шагат ончыч лекна Алабога гыч, тушто чыла сай ыле».

Сарале села велым ола велыш тайылым волена кугу корно дене. Корно покшелнак ныл-вич еҥ шогылтгыч койыт, кидыштышт пычал. Лишемна. Тудо кашак гыч иктыже мемнан ваштареш пычалым шуялтыш: «Стой! Куда идете?» Умылат дыр, шонен, раш каласкалышым, документлам кучыктышым. Чехословак корпусын шогалтымыже улыт улмаш, патруль кашак. Нунын деч олаш ижик меҥге лиеш.

Саде часовой ола тӱрысӧ ик лапка пӧртыш пуртыш. Ӱстелтӧрыштӧ шинчыше сарзе адакат уэш каласкалаш йодо. Вара умылтараш пиже: «Шонен толмо пашада ок шу дыр. Но директыр дек миен ончыза, мом каласа. Ынде иктаж арня марте Алабогаштак илашда возеш, ола гыч районлашке корным шымлен налмешке ик еҥымат огына колто». Тыге ужатыш. Туддеч лектын, шымияш школ директорым пыкше кычал муна. Каласыш: «Тунемаш пуртымо кече таче ыле. Ынде саман вашталтын. Кунам приемым ыштена, пале огыл. Лийын шушо у илышым Чехословак армий шӧрыш». Адресем налын кодыш, увертараш лие.

Палыме Цыганова дек пачерлан пурышна. Саман вийнымеш тыштак лияш перна мо вара? 18 августышто Вончужский ден Кокшанский заводысо пашазе-шамыч ялласе активист-влак дене Алабога оласе чехословак ваштареш эр кече велым наступайышт. Ик пушкышт улмаш, лӱч да лӱч колтылаш пижыч. Алабогаште шижде-годде пудыранчык тарваныш. Чехословак банде Кам вӱд сер гыч тулпушеш шындыме пушкышт гыч лӱйылтеш. Ола кӧргысӧ молойож-йыгыт-шамычым, Ушков заводысо партизаным поген, олам аралаш шогалтышт. Пашазе партизан-шамыч ола тӱрыш пурен шуыныт ыле. Чехословакше, молойож кашакше, партизанже вашла лӱйкалаш пижыч. Пашазе тӱчан пушкыштым чехословак пушко локтыльо. Сандене чакнен кайышт. Алабога тушман кидешак кодо. Тидын годым оласе молойож кокла гыч ик рвезе сареш колыш. Тудым чехын военный полкшо ужатен тойыш.

24 август... Алят олаштак улына. Уремыште ӧрын коштам ыле, кенета ик палыме еҥым Новогорский села гыч вашлийым. Александр Петрович, тый кунам толынат, йодам. Таче толынам, ышталеш, корнышто нимогай шучкат уке. Тудо кечынак каяш кагазым виктарен нальым да эргым ден коктын мӧҥгӧ велыш соптыртатышна. Тылзат пеле наре Чехословак-шамыч олаште вуйланен илышт. Сентябрь мучаште Озаҥ велым толшо совет войска чыла бандым Урал велыш поктен кошартыш. Тушан чехословак банде партизан кидеш шаланыш манме увер тольо.

Директор эргым Алабогашке икымше сентябрьлан вуча – кагазеш увертарен. Намиен пуышым. Тӱшкагудышто вер лие. Но шканем лишнырак лияш ыш логал. Новогорскийыште паша укелан кӧра вич меҥге коклаш торлаш лийым. Адам Уча ялыш ешге кайышым, сельсоветын продотделышкыже секретарьлан шинчым. Пыртак куштылеме. Но шыже велеш тышкыла Колчак шӱшкылташ пиже. Увер пеш шучко: пленыш логалше туныктышо-шамычым икте кодде пуштедат. А мый йотышто улам, суртдымо-печыдыме. Мыйже нимат огыл, пуштыт да шуат, но ватем да кум шочшем кӧлан ӱшанен кодет. Уке, ешым родинышкак ужатыман дыр. Эркын-эркын тидлан ямдылалтам. Ужалкален да мо да, пропускым виктарен нальым. Алабога уезд дене чеверласен, шыже тер корно лиймеке шымияш школ гыч Степаным тӧргалтен нальым.

Нелылан верчын, поян-поян библиотекем Йырыксаш намиен, Павыл Сидырыч Чермаков деран вескана толмешкем саклаш кодышым. Ит кай манын, пеш чарышт, но кодмем ыш шу. Тушманжат почешемак эскерен коштеш. Теле йӱдым урем гыч окнашкемат икана пычал дене лӱйышт. Мыланем тольык ышт логалте. Илышаш кечем улмаш. Эшежым тиф дене кийыме годым вет черле деке, мый декем, сотана-шамыч шкештак толыныт, иктыже кандашлу кок ийым шуктет манын каласыш. Шокшын-шокшын мый чеверласышым шкемын марий коклаште эртарыме ссылке верем дене. Курымешлан чеверын код!

1919 ийыште шошым велеш Колчакын армийже Кам вӱдым пурлашкыла вончен, Сарапул олам налын лишемын. Туныктышым, партейный-шамычым пуштеден толыныт корныштышт. Мый тунам Ижбоби школышто туныктем ыле. Э, мемнан декыла ушанрак еҥ-шамычет куснен толыт вет, пыл толеш шонет. 900 теҥгелан имньым нальымат, ешым поген шындышым, родина велышкем кудал колтышым. Ӱмырем мучко тиде гына чаманалтеш: моткочак кугу да чапле библиотекым, шуко тӱжем книгам, погенам ыле. Первый кечынак шучко Грахово селам эртен, Вятка вӱдым вончен, ик кугу суас ялыш шуна. Мален, имньым кандарен, эрлашыжым Вятский поляна йыр гыч чыла ялыште йошкарармеец тӱшкан шогымым ужна, – мыланна вер уке. Ик кугу руш ял мучашеш патруль кучен шогалтыш, куш кайымым йодеш. Штабыш намиен пуртыш. Ик офицер документым ончыш, Казань губерньыш пропуск уке, мане. Уржум уезд Торъял районыш корно петырыме огыл. Тудын направленийже дене тауштен лектым. Ятыр кас гынат, лучко меҥге коклаш марий селаш каяш логале. Тушто палыме священник ыле, пачерлан пуртен, пеш кугу уна лийна. Кумшешыжым Торъялыш шуна. Сельсовет пеш кугу да мотор пачерым пуыш, ялсоветыштак письмоводительлан ышташ тӱҥальым. Алабога кундемыште кок лӱштымӧ чапле ушкалым ужален коденамат, оксам изишак улалеш. Ик-кок арня гыч имньымат ужален шуышым.

Кум тылзе гыч шеремет Шернурышкем куснышна. Райисполкомеш образований отдел почмо улмаш, тушто секретарь лийым. Исай почиҥгаш ик тулык вате деран пачерым пуышт. Шернур – мыйын тошто палыме села, калыкшат пешак сайын пала. Шочмо верем ганяк. Но шочмо верланат шутыланет шол. Такше пӱртӱс дечак мый мланде пашам йӧратыше уламат, тиде саманыште мӱма-колхоз дене илен ончышаш ыле манме шонымаш вуй гыч ыш лек. Шонышым тудымат: такше туныктымо пашамак гына лийже, моло ок кӱл... Но так марий элыш толам, так мыйым школыш пурташ огыт кӧнӧ. Эреак чаракым веле ыштылыт. Лучо шочмо ялышкем каяш да колхозым организоваяш гын веле?

Эҥерӱмбал Шальышкем миен коштын тольым. Пошкудо-шамыч пушкыдо улытла коеш, суртет-печет улмо годым тышке илаш тол, малдат, вер сита, мом ӧрдыж велне коштат? Чынак, пӧртем, моло сурт оралтем тичмаш шогат. Толшаш, шонышым, пиалдымешем. Тӱҥ-тӱҥ гычак чыла жича-погым поген, Шернур гыч вольыкемге куклен, шонымашем шуктышым, тольым. Ынде пеш илена пуйто. Погынымашлаште эркын-эркын у колхоз илышым мокташ, пошкудо-шамычым тушко ушаш темлаш пижым. А нуно «тый тыгай улат гын, мыланна от йӧрӧ, ӧрдыж велеш чот локтылалтынат, кушеч толынат, тушкак кай» манын каласышт.

«Мый нигушкат ом кай! Те огыда ушно гын, мый шке шольым дене кум озанлык ушнена, коммуным ыштена, мландым иктаж лукеш налына шке пайнам», маньым. Сопан Метри тушто налогым кугун кӱрыт, – вуйым шиеш. Умылтарем: доходет кугу гын, налогетат шакти лиеш, а мемнан гайже деч власть кугун ок кӱр. Тудат тупынь савырныш: «Чынак, кушеч толынат, тушкак кай, тый мыланна от кӱл», ескыч. Нестр эшеат кугун чиктен пуыш шке суртыштем илем манмылан: от кай огыл, шеҥгек ончалде куржат, тыйым туге ыштена, мане. Тунамак мыйын ваштареш погынышо-шамычет приговорым возышт, пуйто мый нунылан каласенам: «Совет власть налогым кугун налеш». Пуйто ял коклаште мый вредный айдеме улам. Тыгай еҥ, ескыч, ялыште ок кӱл нунылан.

Мыйын ушем кайыш. Теве кузе савырен шындат шып илен от мошто гын. Районыш приговорыштым намиенат пуышт, эрлашыжым тушеч ик депутат тольо. Мыйым нур паша гыч ӱжыктышт. Арестовайышт. Ужаташ улаштат ямде шога. Но паша гыч толшо, лавыран вургеман уламат, весым чиен толам манын, эрыкым йодын нальымат, могай улат, куржаш! Вигак Казаньыш марий секцийыш пурышым. Тушеч депутатым колтышт. Пырля Шальышкем толна. Туге гынат оправданийым налаш ыш лий. Уло ял марий-шамыч, «Мыланна тыште Афанасьев ок кӱл» манын, шке ойыштым пеҥгыдемдат.

Адак пӱтынь жичам дене мӧҥгеш Шернурыш куснаш вереште. Тулеч вара ынде шке шочмо ялмарий-шамычым ужмем ок шу. Нунылан порым ышташ шонымем верч кугу тушман пашам пурлыктышт.

Шернурыш пӧртыльым. Тушанак изи йытыра пӧртым ыштышым. Чывыж почиҥгаэш, кӱчызӧ ялеш, колхозым ыштен, илаш тӱҥальым. Кок ий Чывыж колхозышто пашам вуйлатен илышым, тудо жапыштак роношто разъездной туныктышо верым налын, шуктен илышым. Чылаже мый, 1890 ий гыч тӱҥалын 1903 ий йотке Себе Усад школышто туныктышым. Вара Уржум уездыште 1926 ий йотке тӱрлӧ школышто. Ватем дене илыш келшыдыме шумлык нигузеат тудым поро ешыш савырен шым керт да, 1927 ийыште суртым кудалтен, Сибирь гыч йодмо почеш учитель газетыште лийынам. Журналист! Вараже 1942 ий марте чарныде тӱрлӧ школышто, Сибирьыштак, туныктышым.

Ватем эреак вес марийлан марлан каяш шутылана ыле. Вольнаш кодын да Шернурысо суртем ужален, Йошкар-Олаш толын. Ола лишыл Пахомово ялыште ик изи пӧртым налын, пел шинчан рвезе марийым марийлыкеш пуртен, тыге шонымашкыже шуо. Мый, вате деч яраш кодын, мӱндырч толын кок эргым да ик ӱдырем налын, пырля наҥгайышым. Шотлан толшо тусо школлаш пуэдышым. Пелашемлан оксам колтымым чарнышым. Кугу эргым учитель ыле, Томский губерньыште. Ӱдыремат тусо педтехникумым пытарыш да школыш логале. Кыдалаш эргымже Сибирьыштак Тарский педтехникумым тунем пытарыш. Шке декемак кокымшо преподавательлан Еланский школыш 1932 ий 1 сентябрьыште пуртышт. Изи эргымже, Арсениемже, веле але 5 классыште тунемаш кодо. Шымияш школым пытарыш да, тудым Йошкар-Олаш конден, Поволжский чодыра рабфакыш пуртен кодышым. Садым тунем лектынат, чодыра институтыш туштак озанлык факультетыш пурыш. Кокымшо всемирный война тӱҥалме дене пытарашыже эрык ыш лий, армийыш икымше курс гычак шӱдыральыч. Шым ий сарыште кошто. Сар деч вара уэш тунеме, 1951 ийыште инженер лийын лекте, Западно-Казахстан областеш вераҥе.

Кугу эргымже, Степан, Йошкар-Ола педтехникумым мучашлен да 1925 ийыште Кукнур шымияш школыш туныкташ шогале. Тушечак ӱдырым нале. Вара семын мыйынлак ватыж дене ышт келше. Вес шыжылан тудат Сибирьыш йоҥгеште. Тушто ала-кудо лукеш вераҥше 42 суртан пеш мотор марий лӱман марий ялым муын. Палышым вараже: Калташевский район, Томский губерне. Вич ийым, мӧҥгӧ ужаш толде, казналан служитлыш. Тулеч вара шочмо суртшо гай лийше кугу Сибирьым шерын лекте. Ынде Елизаветинский шымияш школ директыр. Войнашке миен, старший лейтенант лие. Пӧртылмек, ешаҥе, кок эргыже, кум ӱдыржӧ лие. Но осалже уло: жап перныме семын запой дене колта. Кыдалаш эргымже, Миша, Омский областьыште вич ий туныктыш. Войнаш кайыш. Старший лейтенант. 1942 ийыште Севастополь ола верч илаш-колаш кредалме годым, 10 майыште, танкеш йӱлыш. Ватыж деран Ташкент олаш Людмила ӱдыржӧ кодо.

Туге мыйын кандашлу ияш илышем эртыш. Ошкылашат ӱнарем уке. Ӱмырыштем кужу корным эртенам, сайжымат-осалжымат, лудын ончеда гын, паледа.

Таҥ-шамыч! Шке шонымаштем, ӱмыр мучко яра шым иле, эре мер калык коклаште, нунын илышыштым куштылемдаш манын, толашен коштым. Илен кодшо кок эргым, кнагам тунем пытарен, ешым поген, мужыраҥын, веран лийыч да ачаштым мондышт, иктыж дечат мыланем шоҥгылыкеш эҥертыш уке. Йӧра эше совет власть пенсым пуа, тудак гына ок мондо, уке гын вет пий семынак иктаж капка воктен шужен колаш верештеш ыле. Совет власть верч сандене чот шогыза манше улам – нимогай шочшет деч коч кӱлешан власть. Шемерым тудак гына куча, илыш рӱдына. Мыйжат мый улам вет адакше, 1915 ийыште колаш вочшо крешын суас кува кум ияш изи ӱдыржым, шортын-шортын, ончаш нал мане, пеш сӧрвалыш, шке шочшет семынак ончен кушто, мане. Юмо ваштареш кузе кает? Ашнаш нальым. Тулык ӱдырым ончен куштышым, туныктышым, шымияш школым пытарыктышым. Кугу лие. Саде Наташа кызыт ончен ила. Мыйым ончымыжлан алал лийже.

Серымем тичмашак лийже манын шоныде нигузеат ом лыплане. Мыйын ынде икте нерген ойлышашем кодо. Сибирьыш куснымо пагытем да сомылем. Чытенак, айста мыйын почешем. Ала у тукымлан тидат оҥай. Илышын осалжым саемдаш тӧчымӧ дене лекте чыла тиде. Корныштына осал пеш шуко пернен гын...

Шернурышто да моло вереат, шкенан Марий Элыште, якынлан ныл ий служитлымылан лийын, мыланем моло грамотан еҥ коклаште иктаж вере ӱстелан верыш службыш пураш але туныктышылан верым муаш корно петырналте. Черкын служитель званье дене ныл ий ссылкыште полицийын шекланымаште иленам гынат, революций шӱлышан пашам да калык верч вуйвустык шогымем верч мыйым шотлыдымо лийыч. Туныктышын рӱдӧ газетыштыже Сибирьыште учитель пеш кӱлеш манме уверым савыктыме ыле. Саде уверым лудым да шуко шонен шинчышым. Тысе йолташ-шамыч мыйым утыш луктыныт гын, лучо тушкыла лупшалтшаш. Веран лиям гын, ватылан да шочшылан эҥертышыш савырнем ала, окса колтымо дене мый дечем поснат илен эртарат дыр.

Верым йодын, иканаште кум округысо ронош, окронош, маннем, возымашым колтышым: Тарскыш, Акмолинскыш, Канскыш. Кумытышт дечат келшыме вашмут тольо. Канский округыш корным ойырен нальым, нуно эн ондак йодыныт. Но тушко шуаш кок тӱжем меҥгым эртыман. Оксамже ик ырат уке. Палыме Василий Емельянович деч кумло теҥгем арышым да поездыш шинчым. 22 теҥгелан билетым налынам. Кидмучаш погем дене Марий Эл дене чеверласышым. Тиде лие 1925 ий 24 августышто. Вич кечыште миен шуым, тунамак окронош пурышым. Куанен гына вашлийыч! Йодмыштлан ӱмыргорнем палдарен пуышым.

Парфеневский ялыш, чуваш ялыш, колтышт, Ирбей районышто – кажне 80 меҥге коклаште куснен-толшо-шамычын ялышт, чылан гаяк ончычсо Симбир губернье гыч улыт. Прогон дене суткалык оксам 60 теҥгем кучыктеныт ылят, мый пеш куаненам. Ирбееш имнешкым тарлышым, йӱдвошт кудална. Эрдене гына миен шуна. Ирбейыште 30 августышто наробраз отдел, пашам ыштен омыл гынат, пашадарым кучыктыш. Туштак улам верыште, ужатен колтыш саде Парфеновышкыла. Чылаже эше 60 уштышым эртыман гын, пелышкыже шуна да ик туныктышо дек малаш пурышна. Тудо чылт шке родыжлак ончыш, пукшыш-йӱктыш.

Да тевыс ынде Парфеново, 42 суртан чуваш ял, 8 суртыштыжо руш илат. Школ у, пеш чапле, але пӧрвӧ гана почылтеш. Мый тыште первый туныктышо лийын шинчым. Теве, Юмо кудалтен огыл улмаш. Эрлашыжым школым почым. 32 тунемшым парт коклаш шындышым.

Марла мый ынде Сивир гына манам кугу рушын Сибирьжым. Тудланат оза гаяк уламыс, от шинче! Латшым ий кӱрылтде тӱрлӧ районышто, тӱрлӧ ялыште, шукыж годым рушла кутырыдымо верлаште, чуваш да белорус школлаште йоча-шамычлан кугу тӱняна нерген ойлышым. Шаҥгат палемденам ыле гала, пытартыш кок ийым Елизаветинский тичмаш огыл кыдалаш школышто, Онегинский районышто (Омский область) окыктышым. Вараже мыйын Степанем тушто директырлан шогале.

Тыныс илышым илышым мый Сивирыште. Но мучаш кече толын шушаш деч ончыч ийа кидыш кайышашлык лишыл ден тора еҥ-шамычын ондалымыштым, тӱрлӧ семын ишымыштым ужшашем уло улмаш але! Ийат але мыйым пӱтынекшак кудалтен огыл, уке-уке да шарнен илен, очыни. Эсогыл Сивирешат муын. Мане чай тудо: «А-а, тый тыште пеш ласка верым муынат аман, айда ынде Марий Элышкет исак индыраш наҥгаем!»

Валя лӱман ӱдырем толашен-клопотаен кондыш шке декше ашнаш. Ашнаш манме пийлан келшен толеш дыр, мый гаем шоҥго еҥым ынде ашнаш шонышо совет власть шкетын гына кодын. Куклаш кондат мыйым. Куклаш! Снегыла Сивирыште погымо лу тӱжем теҥгем йыгылен-пийланен кӱрын пытарыш мый дечем, шкеже туберкулез дене черланыш да колыш. Марийже вес ватым шоненак веле илен улмаш, тунамак конден пуртыш, мыйым, суртдымым-вердымым, пӧрткайык олмеш кодыш. Шке пӧртем ыле Пахомово ял мучаште. Мӱндырнӧ илымем шеҥгеч ватем ден Валя ӱдырем кумло тӱжемлан ужален колтен, йӱын-шӱшкын пытарышт. Валян марийже тунам, йӱшӧ кугу руш, кум ийым ссылкыште эртарен, пыртак ниялтыме кисикла комдык возын шыраҥдарыкташ йӧратыше Валяэмже арня кодын туддеч серышым лӱрген-лӱрген налын. Туштыжо возалтын эре иктак: «Мочет уло, чиемет ма, мо ма, левашет-туалетет – чыла ужале, мыланем оксам колто». Чонжым луктын пуышашла пыльгыше каргыме ӱдырамаш шӱдӧ дене чӱдӧ оксам колтеден. Манамыс, тиде вакш кӱ коклаш мый ложашла йоҥышталтым. Ачажге-суртге, кочмыге-вургемге кошартыш да шкежат каварыш. Ужыда, шарнеда ынде, кузе авам каласен коден: «Тиде Онисам налат гын, пиалан поро илышым ӱмырыштет от уж». Чыла шочшем тӱҥ шотышто пиалдыме аваштымак кӧргӧ чон шотышт дене поктеныт – теве кушто аван шочшым йӧратыдымыже эркын дене лектын шога. Ониса! Вес тӱняшке миен, мыланем ӱдырым налаш кӱлеш гын, тыйым кок тӱжем меҥге кокла гыч савырнен куржам. Ынде палем мый, кушто тый дечет утлаш вер уло. Лач Сивирыштак гына.

Да тушеч мый пӧртыльым 1942 ий 22 августышто. Тудо жап годым элыште вер гыч верыш куснылаш пропускым, паспортым огыт пу ыле. Маньымыс, мыйым грабитлаш шонен пыштыше Валя ГПУ мучко шортын куржталын, йӱшӧ кугу марийже йӱаш оксам еритлас, а от му – кыра.

Йошкар-Олаш толын, ик арня гыч шочмо ялышкем, шольо-шӱжар-шамыч дек Эҥерӱмбал Шальышкем Роҥго гоч кайышым. Тушто шынаматлан пурен, туныктышылан верым йодым. Шуашнур тӱҥалтыш школыш назначеньым пуышт. Шонышым, Йошкар-Ола дек чакыште Моторский школ улыс, тушко ок лий мо? Йодмем лачеш тольо, Мотор ялыш кусарышт. Шкетын школышто йӧсырак да варажым мый пеленем шогалташ шагал тунемше ӱдырамашым муын, шкеак сӧрвален назначайыктышым. Ну вет чот ӧкынаш вереште! Саде вожынпоч варсеҥге Семеновкысо завроно Александровым урвалтыж пелен урген шындыш. Таҥлалтыч. Саде Царегородцева Александроветлан наркомпрос ден иктак лие. Малаш кошташ тӱҥале. А мыйын арурак шӱм-чонем тидым чыта мо? Уке-уке да мутым пелештен колтет. Туныкташ тӱҥалме годым 798 теҥгем пуэн шогыш тылзылан, вара, иземден-иземден, 1944 ийлан 443 теҥгеш волыш. Ӱмырыштыжат первый ийым туныктышо Царегородцева, мӧҥгешла, 798 теҥгем кушкыж шинче.

Ончем, саде пелеграмотный ӱдырамаш школ вуйлатышат лийын шинче. Пытартышлан завроно мыйым «за старческую дряхлость» формулировко дене Шуашнур школ гыч луктын колтыш. Ончыза, таҥ-шамыч! Сивирыште кандаш районышто туныктен коштым, эреак тавален нальыч, эн моктымо туныктышо улам ыле. Марий Элеш теве кузе кошаргышым.

Вес ийлан йолем виктарышым Медведеве роношко. Верым пуышт изи почиҥгашке. Юл йыр верла да шкенан республике гыч погынышо буржуй, лишенец, кулак-шамыч, улак чодыра верыш, корно укеаныш, толын, латкандаш суртан изи почиҥгам ыштен улыт улмаш, «Лавровка» манын лӱмденыт. Ола воктенракак. «Карликовый» манме школ эргыге да ӱдырге 8 йочам поген шындыш. Икымше классыште 3, кокымшышто 1, кумшышто 2, нылымшыште 2. Тиде чылажат ик учительлан. Мый тугай школышто нигунамат ыштен омыл да мыскылла веле чучо. Адакшым пачержат – намыс. Индеш аршынан пӧртыштӧ, кокыте пӱлымаште, ик пӧлемже – школ, весыштыже суртан оза еш дене сурт пашам тӧрлатылеш. Туныктымет годымак кок-кум пошкудо толын пура. Огыт шеклане, кӱлешыштым тототлат марла-рушла-суасла-чувашла.

Вес школыш йодым – ыш кусаре завроно. Шонен пыштышым школ пӧртым шке гыч весым шындаш. Ямде да кӱлешан пӧрт пурамат муым пошкудо ялыште. Уак да шергат огыл акше. Айда, шке тӱлем, кушак мыйын эше кошаргышашем кодын! Ныл тӱжем теҥгем ямдылышымат. Мыйын тиде школ пӧртым шке кӱшеш чоҥымо оем колхоз председатель, ӱдырамаш, колын да вашке гына районышто роно вуйлатышылан сотарен шижтарен, мыйым кораҥдаш амалым кычалаш тӱҥалын. Совет саман, совет школ, совет вуйлатыше, чылажат совет... А ончо тый, илышым вашталташ, саемдаш тӧчаш тӱҥалат гын, чыланат ваштарешет кожганат.

Молан вара Лавровкышто мыйын шке гыч школ ыштыме ваштареш лийынытше, шонеда? Йочаштым сайын туныкташ шонышо тыглай рожын йолашан еҥ-шамыч? Уке, те могай элыште илымыдам эреак мондеда. Казнан вуйлатыше «причиндал-шамыч». Кугу начальник-оза кугун шӱшкеш, изиракше эше чот кугунракын казнам шӱшнеже. Мыйын тиде школ пӧрт ышташ шонымо оем колхоз председатель-ӱдырамаш колын да Медведевыште роно вуй ончылно мыйым шӱктарен, туныктышо гыч лукташ клопотаен. Молан? Саде председатель ӱдырамашын шочмо аважын пӧртыштӧ саде мыйын туныктымо школ ыле, пӧлеманет. Ну, аваже оксам шакти налын: школ орол улмыжлан пуйто, да эше пӧртым школлан арендыш пуымыжлан. Сай пашатлан вуйлатыше кунам тореш лиеш, тый вигак кычалаш тӱҥал амалжым, тудо вуйозан кугу оксам налын кийымаштетак гына лийын сеҥа. Эреак. Тыглай еҥ кагаз коклаште ок пургед, сандене тыгак лийман дыр манын кораҥеш. А нунылан тидак гына кӱлеш.

Минпрос ончылно шке гыч школым ышташ кӱлеш манын да монь шым сӧрвале, вием тидлан кодын огыл. Да 1946 ий 5 январьыште тиде каргыме ӱмыр мучко йӧратыме школ пашам кудалтышым, тулеч вара вер йодмым чарнышым. Тудо ияк икымше февральыште химический техникумыш кудывече ӱшташ миен йодым. Пел ий наре шогылтым. Уке, тыгай пашаланат ийготем эртен. Тулеч вара шып илышым. Тений гына научно-шымлыше институт марксизм шумлык трудым возаш пуыш. Шӱдӧ лостык яндар кагазым шемемдышым. Шотшо ала лиеш, ала уке – пале огыл.

Кӱшнӧ каласыме Лавровка колхозым вуйлатыше ӱдырамаш-председателет коло ий годсек жандармлан служитлыше, Юл воктен марий ял гыч улшо ик марийын ӱдыржӧ улмаш. Председатель лийын, 1942 ийын шошым 1 Май пайремлан колхоз окса дене витле кок литр кабак аракам да шӱдӧ кленча кабак пурам-пивым налын, Медведеве районышто вуйлатыше-шамычым уналыкеш шке декше Юмын пӱрыдымӧ семын корныдымо чодыра коклашкет, Лавровкыш, поген, тушто кум сутка йӱын-кочкын иленыт. Мый манам – 1942 ийын, да тиде чынжымак тыгак. Эл илаш-колаш кредалеш немыч тушман дене, ала илен кодына, ала уке веле. Ик вуйлатыше эсогыл саде поян сийым чытенат кертын огыл, йӱын колен возын.

Тиде сий такше арам лийын огыл: моло илыше кодшо вуйлатыше-шамыч председатель ӱдырамашым партийыш, коммунист партийыш, пуртеныт. Тыгай сай кумылан, поян чесан ӱдырамашын йодмыжым кузе яраш кода роно вуй? Но мыйым туныктышо гыч вуйым шийын лукмо деч вара пале лие: йӱмаште уке лиймыжлан районысо прокурор шыдешкен колтен улмаш дыр, сандене озанлыкым чот терген лектыч. Озажын кугу титакшым верештыч. Председатель гыч луктын шуышт. Весым шогалтышт.

Верыште иктаж пашам ыштен илаш йӧрдымӧ гайым ыштыш мыйым шоҥгылык. Иктаж родем-тукымем ала мыйым ашнаш налыт манын, шочмо Эҥерӱмбал Шале ялышкем йолым виктышым. Шочмо шольым уло, иктак веле ынде, ик вӱр улына вет, – Элыксандыр. Туддек пурышым. Тудо «Мый денем шыгыр лиеш тыланет илаш, шке визытын улына» мане, ыш пурто, кеч шкежат мыйын суртыштем ила... Вес шольымын эргыж дек (шольымжо сареш вуйым пыштен) эҥертынем ыле, тудат ыш пурто. Кайышым шӱжаремын эргыж дек, лучко меҥге коклаште почаҥеш тудо, казна пӧртыштӧ, лесниклан шога, стрьлок маналтеш марлаже. Серафим шоляш, ынде тый пуртет гын веле ашнаш, моло-шамыч ышт пурто манын йодым. Пуро да иле, ачам олмеш лият, мане тудо. Садыге казна пӧртыштӧ кугу чодыра покшелне илаш тӱҥальым. Ик идалык сайын, ӱяк-мӱяк эртен кайыш.

Кенета тыманмеш чыла пужлыш. Мыйын вич облигаций гыч ик витле теҥгеашыже 12 тӱжем 500 теҥгем модын налын. Тудо оксам кидыш налаш манын, Сотнур райсберкассыш каяшлан сайрак ӱмбал вургемым чияш азапланен, облигаций-шамычан окса калтам, вес йолашым чийымешкем, кӱсен гыч луктын, ӱстембак пыштышым. Чиен тӧрланымекем бумажник-окса калтам руалтышым – ӱстембач уке лийын. А чиен толашымем годым пӧртыштӧ ӧрдыж еҥ иктат уке ыле, лачак шке ешна веле – шӱжарем да тудын эргыже, шешкыже. Да эше мый шкеже. Мыйын окса калтамже куш лие, кӧ нале манын йодмемлан «ала, ме ужын онал» манын веле каласышт шӱжарем ден шешкыже. Пӧрт гыч йыштак Плаги шӱжаремын эргыже Серук уке лие. А вургемым вашталтен чийыме годым тудо пӧртыштак ыле. Тудо мыскарам ыштен налын дыр манын шонышым мый, толеш да пуа манын, кугун ойгырымо деч шкем лыпландарышым.

Эрлашыжым Серук тольо да мый туддеч «Серук, тый бумажникым налын от ул?» – йодым. Ала, мый ужын омыл. Куш лиеш? Лектеш дыр, сайын кычал ончышаш, мане тудо. Эрлашыжым Серук Сотнур районыш кайыш каяшыже. Эрдене аваж деч лӱмын йодшын коеш: «Авай, изишак оксат корнылан уке гын? Уло гын, исак пу-ян». Аваже каласыш: «Могай мыйын окса, кушеч тудо лектешыже?»

Кас рӱмбык дене Серук район гыч пӧртыльӧ. Лыҥ сатум налын кондыш аважлан, ватыжлан. А мыланем шымлу кок теҥге оксам пуыш, лачак ик пуд ложаш тунам тынарым шога ыле. Мый ложашым туддеч йодын омыл. Йоддеак пуа. А эрлашыжым мый дечем саде оксамат, 72 теҥгем, мӧҥгеш нале.

Кок кече эртышат, Серукын ватыже клат гыч мыйын бумажникем пуртен пуыш: «Теве окса калтат, чӱчӱ! Мый клат кӱварым ӱштшыла муым. Ончо, чыла уло!» Мый содор гына калтам почын ончышым. Моло чыла уло калташте, эсогыл 42 теҥге оксамат тугак, 675 теҥгеаш облигаце... Тольык ик 50 теҥгеаш облигаце гына, модшо облигаце, уке. Тыгеракын, мыйым шӱжаремын эргыже Серук куклыш, шоҥго пиалем шолышто, мыйым яришкаш кодыш. Юмын ончылан судыш шогалмекем ала Серукым проститлаш, ала уке – тачат ом пале. Юмо чыла проститлаш шӱда гынат, иле чонанжак, мый тидым ыштен ом керт. Шортын-шортын, чодырасе пӧртым кудалтен, Эҥерӱмбал Шальыш Иван шольымын ӱдыржӧ дек илаш куснышым. Илыш плока лие, чодырасе гай шӧр-торык уке, ушкалым ончаш вий ок шуто. Пареҥге лемжат шуэн гына логалын. Толашен, ик талук илышым. Эргым, Арсений, чодыра институтым тунем пытарыш. Но ласкан канен илаш пӱралтын огыл улмаш. Ӱдырым налын шындыш, ватыжым гына йӧраташ тӱҥале. Пытартыш ӱшанем ыле...

Молан мый нине мутым ойлем кызыт, шонеда? Ужса, таҥ-шамыч, чын верч ӱмыр мучко шогеда гын, кунар чот неле толеш!

Ну, манам вет, Арсений мыйым мондыш. Мондымо веле огыл шол. Мый снегыла вич тӱжем теҥгем шоҥгылыкеш аныклен аралем ыле. Тудым да 675 теҥгеаш облигаций, кок процентан заем-шамычым чыла коптарен нале – «Тыланет ынде оксат, облигацият огыт кӱл. Окса але иктаж-моло тыланет кӱлеш лиеш гын, чыла тыйын роскот тӧрлатышет шке улам», – ӱшандарыш. Чыла шке кидышкыже поген нале. Да служитлышаш верышкыже Западно-Казахстанский область, Бурминский ПЗС-ыш наҥгайыш ашнем манын. Намийыш да 12 кече ашныш. Ватыже тӱҥале: ачатым кеч-куш наҥгае, ачат тый денет лиеш гын, мый пырля илен ом керт. Мый шоҥгым ом йӧрате манын нюслыш. Ача вате огыл, туддеч поснат илаш лиеш. Эргым сандене Йошкар-Олаш ашныме ӱдырем дек, Наташа дек, кондыш. Тылзе еда мыланем 200 теҥгем, пачерлан Наташалан шӱдӧ теҥгем колтедаш лие. Да кудал колтыш ватыж дек. Мыйын чыла оксам тудденак лие. Кок тылзылан 200 теҥге дене колтышат, тулеч вара ик ырат уке. Письма дене йодым-йодым... Эсогыл яра серышыжымат ыш колто. Серук веле огыл, шочмо эргычат тумышта да...

Ынде мыйын ик пенсиемак веле. Тау совет властьлан. Южгунамже тудымат пеш чот вараш кодын пуат. Шужаш логалеш. Гонорарым сӧрен, изишак шке илышем нерген возаш шӱдышт. Но ӱшанаш ок лий, чыла тиде арам. Полыш ок кой. Ынде сандене пытартыш мутем илышыштем тыгай: ӱмыремже уло аман, колымым вучен, ала-кушкен тыге йӧсланен илаш логалеш. Нигӧланат нимогай ӱшан уке ынде мыйын. Чеверын, таҥ-шамыч. Тиде – шкемын ӱмыр кышамлан пытартыш ошкыл шотышто. Але мыйын тыланда пӧлеклышаш легенде-шамыч да тӱрлӧ калык ой улыт. Нунымат колыштыда мо?

Ачам шкенан яллан лувуй ыле (десятидворник). Ялмарий-шамычым мемнан пӧртыш каҥашаш чумыра ыле. Икана Арий Йогор тольо да тыгай каҥашыш чумыраш шӱдыш. Ну, марий-шамыч погынышт. Йозак погышо еҥ расчет книгажым ӱстембак Арий Йогор ончык луктын пыштыш. Тӱҥалтыш лостыкым почын, пошкудо марийым лӱмжӧ дене каласен пуыш. Арий Йогор шкеже шагал тунемше, кнагам плокан пала. Йозакче тияк лудынак каласкален пуыш пошкудо-шамычын мыняр тӱлымыштым, кунар тӱлаш кодмым – чыла. Арий Йогорет пошкудо марийым чыпталаш пиже, иктаж пел шагат коклаште тӱрлӧ авамут-удамут дене – тудын семын Юмо ойлен ок мошто, лач ияжак веле, очыни. Чыптал чарныш да изиш тымланен шинчыш. Кенета шке ойжо ден койышыжлан утен каен воштылаш тӱҥале. Вара умбакыже ик еҥымат ыш чыптал, ласка кумылжо денак мутланаш пиже. Вашкеракын жапым шуйыде талукаш йозакым тӱлен пытараш шӱден, вес ялышке лектын кайыш.

Арий Йогор иктаж кум ийрак Моркышто стражниклан служитлен. Вара семын вес исправник дене вашталтышт да Чарла Арий Йогорым стражник вер гыч кораҥдыш.

Йогор шканже Моркеш пӧртым ыштыктыш. Но могай йӧн дене илымыжым чылажымак ом пале. Йорлын илыш тудо. Кок-кум шочшыжо ыле. Кузе ӱмырым шуктен – тудымат палыде улам. Шкежат йотышто ӱмырым эртаренам. Но Арий Йогорын шочмыжо – калыкыште вес «блаженныйын» шочмыжо, Потийын шочмыжо кундемыште, нунын коклаште ик-кок ий уло.

А шочынжо кушечын, маныда, Арий Йогор? Саде Керемлак марияк тудо. Ачажын суртым кудалтен, рвезынекак йотышто коштын. Шуын Чарлашке, пурен кучырлан, тыгак дворниклан Чарласе исправник деке. Тудын дене вич ий илен. Тыге, исправникетын страпка ӱдыржӧ тӱж лийын, тӱжемын, манына мо вара шке? Садетым исправник Йогорлан ватылыкеш кучыкта. Вара семын Морко волостьыш йолешке стражниклан верым муын пуа. Арий Йогор тыгеракын шоныде-вучыде волость кӧргӧ марий-шамычлан начальник лийын шогалын.

Мемнан йыр гыч, Морко ден Арын кундемыште, ял гыч ялышке времам эртарен коштшо, Керемлакеш шочын-кушшо кок марий ыльыч. Потий ден Арий Йогор. Иктыж дене палдарышым. Потийже кӱслече улмаш. Йогоржо – тембак-тумбак ойлыштшо.

Ынде Потийын илышыжым увертарена. Шочын тудо 1858 ийыште Керемлакеш. Лучко ияшыж годымак марийын кок тошто мурыжым кӱсле дене пеш ныжылгын шокташ тунемын. Кушкын шумекшат, изи годымат пашалан моло калык семын пижын огыл, эре кӱслеж денак шужышо мӱшкыржым темен да капшым чиктен. Кушто марий кумалтыш лийын але нылне-чӱктыш колышылан, тушто Потий эреак кӱслем шоктен, кочкын-йӱын эртарен. Южо вере, маньым вет, суап лийже манын, ӱмбал вургемымат, йолеш чияшат пуэденыт. Можо ӧрыктара: ӱмыржӧ мучко нимогай неле кресаньык пашам ыштен ончен огыл! Сурт-печыжат тудын уке улмаш. Ача-ава деч посна тулыкеш кушкын. Лишыл родо-тукымжат уке улмаш. 1918 ийын кудло ий кӧргеш ӱдыр налдеак колен. Мемнан марий йылме дене суртдымо-печыдыме шкет вуя ӱмыр эртарышым яришка маныт.

P.S. Шочмо ялыштыже чогышо пошкудыжо шуко улмылан кӧра шкевуя вашке гына Сибирьыш шылын кайымыжым, Турухан крайыш логалын, Иосиф Джугашвили да шкеже, эше Шернур вел марий, Изи але Кугу Корамас гыч эше ик пошкудо – вараже, пӧртылын, тудо Чавайнурыш куснен толеш – пырля илымыштым тыште ок каласкале. Меат тудым романын вес йыжыҥышкыже кусарена.

Тӱҥалтыштак Выльып чӱчӱ Чавайнмыт тукымлан «Марий календареш» савыктыме «Кабан ер» йомак поэмыж дене палыме лиеш. Могайрак саде поэмыже? Тичмаш текстшымак пуыде ок лий. Теве тудо. Кабан ер шкеже тичмаш вӱдшӧ дене вараже Озаҥ ола кӧргыш логалын, ондак марий-шамычын погынен, куанен, канен кийыме, кол кучымо вӱдышт. Максим Горькийын шке илыш корныжым серыме трилогийым лудын улыда гын, ик гана веле огыл тиде пролетар возышо чон йӧсыж годым Кабан ер серыш миен шинчын. Тугак колымат кучен, ончыклык ойлымашыже-шамычлан сюжетым чоҥен.

Прозыш пыштыме икмыняр легендыж дене палдарашат жап да вер.

Ӱмаште, 1950 ийыште июнь тылзын, мый, корнем дене эртен кайышыла, Арын селаш кевыт ончылан каналташ шинчым. Икте-весе толыт, кевытыш пурен, сатум налыт да эркын дене уке лийыт. Нунын коклаште палыме еҥ иктат ыш кой. Ик пел шагат чоло жап эртыш. Ончем, ик илалше марий толеш, палыме гане чучеш. «Тый кӧ улат, Филипп Семенычак от ул дыр?» – йодым мый. «Мый самый тудо улам», – вашештыш. Мыйым турарак ончале да: «Тый – Филипп Афанасьевич?! Алят илет мо тый? Мый шоненам ыле, шукертак коленат. Кушеч вара пиалешем лектычше? Сай кутырет вара? Ой, тошто таҥем, тошто таҥем! Ой-йой, пеш чот шоҥгемынат гоеш, палашат ок лий», – ойлен-ызген пытарыш да пеленем шинче. Кӧ кузе илымынам кутыркален нална. Вара «айда мый декем каена, ала тетла ужына, ала уке веле» манын, кынел шогале да кевытыш пуртыш. Кевыт гыч лекмекше «айда почешем» манын ӱжаш тӱҥале: «Тый але от шинче вет, мый у верыш илаш кусненам», – ешарыш. Чынак, мыят нимат колын ом ул у верыш кусныметым, юарлем, палымым ужмылан сакче ужмыла йывыртенам.

Тудо иканаште ӧрмашын йодо: «Патыр капкам шинчет?» Мыйже нимат тыгайым колын омыл. Патыр капка мане, тышеч иктаж пел меҥге наре тораште, тышеч мийымаште шола велне. Пеш сылне вер, мӱкшлан оҥай. Изишак мӱкшем улдалалеш, – мане. Мый патыр капкажымат ом шинче, эше уэш ойлем, кушто тугае капкаже, йодам.

Тудо каласыш:

– Нужа корно ӱмбалне, уна, ожно стрльок пӧрт ыле вет. Кӧршӧк Васлият стрльоклан илыш, а тулеч ожно Кугорнӱмбал Шале Мусан Кргори шогыш. Саде стрльок пӧрт воктене капкам Патыр капка маныт мемнан Арын йыр илыше марий-шамыч.

– Уналыкеш ӱжметлан пеш кугу тау, Филипп Семеныч, кызытеш шуын ом керт, эргым дек мияш лийынам. Эрыкем дене тый декет мием кунам-гынат – тидым сӧремак, маньым. Кызытеш изишак шич-ян, моло гочак кутыралтена.

Кевыт ончыланак теҥгылыш воктекем верланыш да «вара мом ынде кутырена» мане тудо.

– Мый вот, але марте иленам, Филипп Семеныч, Патыр капка шумлык нимомат пылышем колын огыл. Ынде тый виктаренак каласкален пу, кузела саде капка Патыр капка маналтынже?

– Тудын йомакше кужу да пешак, но таҥлан кӧра ойлен пуышаш, – мане, сайынрак верланыш...

Ожно тӱҥ годым тиде Арын кундемыште тыгыдын-тагыдын илыме марий калыкым вуйлатен илыше ик Арын патыр улмаш. Тудо чыла йырысе-шамычым тушман деч саклен ашнен. Эн кугу вийже да йӧнжӧ тугай улмаш. Вуйкерем дене кыраш пеш уста лийын. Кызытсе Нужа сӱас ял олмышто кумда йӱлем чара киен, тудо чарашке ныл-вич йот еш толын возалтын. Омашым йыштак шынден, нурым куклен иленыт. Арын патыр тидым ужын да, кӱлешанрак йолташ-шамычым поген, йолан имньым кушкыж-кушкыж, кудал миен, саде шамычым кӱкерем дене (пращ) кырен сеҥен, поктен колтеныт. Иктаж арня гыч миен ончат – тудо верыш адакат йот-шамыч утларак толыныт, пеш верым куклен ямдылкалат. Ындыжым Арын патыр нуным йӧршынак сеҥен, поктен колташ йолташ-шамычшым – Шале гыч Ямпатырым, Морко гыч Яшпатырым, Маршан гыч Машпатырым – полшаш ӱжын. Кудо кечылан, могай жаплан – чыла ончылгоч шижтарен. Ну, саде каласен ӱжмӧ пагыт шуын. Йолташ патыр-шамычет иктат толын огытыл, адакат шкетын лийын. Сандене вес йолташ-шамычым погашыже верештын. Кӱкеремыштым налыт, кӱм ямдылат да сӱмсыр йотым у вер гыч покташ каят. Нунышт пеш виян пашам ыштат. Арын патырет шке таҥже-шамыч дене пращ гыч кӱм нунын ӱмбак колташ тӱҥалыт. Ончат, иктат пашам кудалтен куржшо уке.

Кышкылтме кокла гыч шижынат огытыл, шуко таза тушман тӱча, чодыра лоҥга гыч лектын, Арын патырым авырен кученыт, пеш чот гына кӱ дене, чакан дене кырен, пеле колышо гайым кудалтен коденыт. Арын патырым йолташыже-шамыч имне ӱмбалан пыштен, кок велым камвочмыж деч кучен, Арын нур тӱрыш пасу капкам лектын шуын улыт.

Арын патыр шинчам почаш ситыше вийым да икмыняр мутым ойлаш алым поген ситарен, тыге каласен: «Ынде шогалза тиде капка деран. Мый ынде тышак колем. Мыйым, пеленем йӧратыме имнем, кӱкеремым тойыза. Тылеч вара, мыйым мондыдымо деч, тиде капкан лӱмжӧ Патыр капка лийже», – манын да тунамак чонжо лектын веле.

Йолташыже-шамыч Арын патырым каласен кодымыж семынак тоен улыт, да кунар еҥ тушто лийын, тунарын кӱкеремым налыт да иканаште тӱрлӧ вере кӱм кудалтен колтен улыт южышко.

Тыге шочын Патыр капка тошто саман годым. Патыр колымо почешрак ныллыжлан да сорта, семык пайрем годым Арын марий-шамыч мелна терке дене да чес дене шӱгар ӱмбакше миен поминаеныт. Вара-вара, тулеч вара пеш шуко жап эртымеке, мужаҥ кува-шамыч Арын патырым шнуйыш савырен улыт, чоклыкташ тӱҥалын улыт. Шӱраш шинчал дене але иктаж кочкыш дене миен сӧрвалат да пращ гыч кӱм колтат улмаш, кӱжӧ мурен кая гын, чоклымо келша, йышт кая – ок келше манме пале лектын.

Тиде пытартыш шӱдӧ ийын тӱҥалтышыштыже Арын марий калыкат ушым шындаш тӱҥалын. Арын патырлан чоклымым чарненыт.

«Ит мондо, таҥем, туге лийын Патыр капка», манын, мутшым кошартыш Филипп Семеныч.

Ожно годым ӱмырыштӧ Шале Азиялыште Эшпакте лӱман ик тале марий илен. Тудо рушлат, суаслат кутыраш пеш мастар улмаш. Озаҥ олаште да тушко кайыме корнышто яллаште суас-шамыч тудым пеш сайын палат улмаш. 1554-55 ий коклаште Озаҥ олам Иван Грозный воеватлыме годым тиде тале марий еҥ кугыжалан пеш кугу полышым пуэн кертын. Иоанн Грозныйын Озаҥ ола ваштареш шогалше сар калыкше кызытсе Шолер-монастырь олмышто шолген. Войска верланыме кундемыште Озаҥ крепыс коклам раш висен налаш кӱлын, Иоаннлан сар калык шолгыма гыч Озаҥ крепыс йымаке тоннельым, мланде рожым кӱнчаш. Кӧ тиде пашам шуктен кертеш манын, И.Грозный йодын тудлан полшаш толшо йот-шамыч дечын.

Эшпакте «мый тиде пашам ыштем» манын. Тыге Иоанн Грозный Эшпактылан Озаҥ крепыс деке Шолер-монастырь олмо деч мо кутыш лиеш – висаш пуэн. Марий патырет кандаш вершокан калыпеш ик мужыр йыдалым ыштен, кадырген туртмо деч пундашыш кӱрым пыштен пидын. Кок пунем вуйшоганым ваче гоч сакалтен. Сукарка велым савырнен, Озаҥ олаш шоган ужалаш пурен.

Палыме суас-шамыч куанен улыт, тиде патыр марий иктаж сомылыштына руш агрессыр ваштареш шогаш полша манын. Эшпактылан руш кугыжан Озаҥ ваштареш кунаре салтакше, могай сай ӱзгарже уло – пален тол манын, ойым пуэн колтен улыт суас кугыжан советникше-шамыч. Тыге марий патырлан пеш кугу йӧн шочын. Тудо чӱчмӧ шӱртӧ вӱдылкам лыҥ йодын налын, салтакым шотлаш кӱлеш манын. Озаҥ крепыс гыч лектын да мыняр гана кок йыдал кутыш лиеш – ошкылмо кажне кок йыдал кутышлан ик кӱчык чӱчмӧ шӱртым посна шотлен пыштен, ошкылын вигак Иван Грозныйын сар калык шолгымашке. Руш кугыжан ончыктымо верыш толын шуын, Эшпакте сумкаж гыч чӱчмӧ шӱртӧ вӱдылкам луктын пыштен, налза, шотлыза, кунар чӱчмӧ уло тыште, тунар аршын уло Озаҥ крепыс савар деч тендан шогымо верыш шумеш, манын. Эшпактым Иоанн Грозный куанымыж дене шупшал колтен да Азиял ден Шале коклаш землемерлан коло вич десятина мландым «на вечное пользование» пӱчкыкта, дворянский грамотым кучыкта.

Грозныет Эшпактын висен пуымо шот гычын Шолер-Монастырь олмо гыч Озаҥ крепыс йымак ала-кунар печке тарым тоннелеш шында, пудештарен, крепысым пудыртен пурен, Озаҥ олам суас кид гыч сеҥен налеш.

Война чарнымеке, Эшпакте Азиялыш толын. Иван Грозныйын пӱчкын пуымо мландым йыр печен налын, кучен илен колымешкыже. Колымыж деч ончыч каласен шуктен: ынде вашке колем, руш кугыжан пуымо кагазым мыйын капем пеленак пыштыза, манын. Тугакак ыштеныт. Лӱмжӧ кызыт мартеат тудо пече олмыштак. Эшпактын пече маныт. Печыже ынде лийын ок керт, конешне, лӱмжӧ калык ӱмбалан кодын да йӧра огыла.

Изи гына P.S. Филипп Афанасьевич-Букетовын журналист йолташыже Сергей Журавлев шочмо кечыжлан кум страницан изи гына статьям «Марий коммунеш» луктын. Тушеч шукыжак ме пален огына керт, кузе эртен тудын ӱмыржӧ, тӱжвалнырак кийышым веле авалтен. Эн кӱлешынже да чокан пуэн кертеш ыле кугу йолташыже Валериан Михайлович Васильев. Архивыште улман гын, тымарте садыгак пален налына ыле. Тыгеже укеак. Тӱҥжылан шотлалт кодеш ынде лач шкенжынак каласкалымыже, кудын дене те палыме лийда. Шуко лу ий дене ты возымыжым аралыше, да шкежат ынде уке лийше аксакал, кумшо йолташыже Ахмет Асылбаевич Асылбаев (Ахмет Асаев) Сайн эрге Сайгелдын «Вакшкӱ коклаш ложашла йоҥышталтым» шарнымашыжым лудын лекмек, авторжо да тудын легенде аршашыж нергенат тичмашын да раш кугу статьям серыш. Тудат «Марий коммунеш» лекте. «Мом ойла легенде аршаш?» маналтеш тудо. Очыни, пытартыш точкыжым тудланак шындаш пӱралт толын. Йолташ – йолташыж нерген. Чылтак ик тичмаш курымым авалтен... Тыгеракын!

1951 ий. Мый МарНИИ-ште пашам ыштем ыле. Филологий наука доктор (тиде званийым вара, 1958 ийыште нале) Валериан Михайлович Васильев пелен кабинетыштыже кужу вичкыж капан, изи сур пондашан, шоҥгем какшиемше пӧръеҥым ятыр гана ужаш верештын. В.М.Васильев мыйым тудын дене палымым ыштыш. Тиде 1907-1913 ийлаште лекше «Марий календарьын» икымше номерыштыже печатлалтше «Кабан ер» легендын авторжо Сайн эрге Сайгелде улмашын. Мо нерген кутыркаленна, кызыт раш ом шарне, но ушеш икте кодын: тиде авторын моло возымыжат лийын – муро, калыкмут, легенде. Южыжо «Марий календарьыштат» печатлалтын. Но школ гыч школыш, ял гыч ялыш кусныл коштшыжла, ятыр книга ден рукописьше йомыныт.

Шке архивемым пургедшыла, шукерте огыл кидышкем Сайн эрге Сайгелдын возымо ик рукописьше логале. Мо шот дене тудо мый декем верештын, кызыт ом шарне. Я шкеже, я В.М. Васильев пуэныт улмаш дыр. Автор шкенжын 80 ияш илыш корныж нерген воза. Туштак кум легенде.

Кӧ, могай еҥ улмаш «Кабан ер» легендын авторжо? Легендыжым молан Сайн эрге Сайгелде псевдоним дене возен, вет тичмаш лӱмнерже – Филипп Афанасьевич Букетов. Морко район, Эҥерӱмбал Шале ялеш шочшо марий. Ынде чылажат раш лие.

Йодышланна вашмутым авторын родословныйжо (тукым вожшо) гыч пален нална. Тудо шке вожшым 1550 ий гыч тӱҥалын пала улмаш. Чылаже лу тукым йыжыҥым ончыктыш. У йыжыҥжым тӱҥалше кажне еҥлан (пӧръеҥ-влаклан) кӱчык характеристикым пуэн, могай еҥ лийын, кӱчыкын умылтарен. Ме тиде газетеш печатлалтше шарнымашыж гыч тӱрыс гаяк палена, но садыгак ик-кок мут дене умылтарена, молан манаш гын, шке шонымынамат ешарена.

Ме кугун она шогал, улыжат лӱмыштым да могай ийлаште илымыштым гына ончыктена. Теве тудо: Ӧтӧгӧн (1550), Ӧчи (1580), Сайн (1610), Сайгелде (1650-1751), Сапан (1700-1790), Вӧдыр (1760-1830), Тмапи (1790-1879), Опанас (1853-1905), Выльып (1871-1952).

Шочмо Шале ялже нергенат автор кӱчык исторический справкым ончыктен. XVI курым марте тиде ял лийын огыл. Тывел марий-влак Сайгелде, Чечук, Элмек, Япас, Мику, Янтерек, Элмекей чодырам куклен, печым печен, посна кудо але илем дене иленыт. («Кудывече» мут марий йылмыште кызытат уло вет). Варажым указ лекмеке, нине еҥ-влак ялыш чумыргат. Ял верлан Сайгелдын илемжым ойырен налыт. Садлан первыйже ялын лӱмжат Сайгелде сола улмашын. Ял кушмек да эҥер воктен улмыжлан варажым тиде ялым я Эҥерӱмбал, я воктен вер лӱм дене Шале манаш тӱҥалыт.

Россий ден Швеций кокласе сар жапыште Петр Первый кугыжа солтакыш руш калык дене пырля «инородец» манме калык кокла гычат пога. Но миссионер-шамычын тыршымышт дене «инородец» руш вераш вонча гын, тудым салтакыш налын огытыл, эше моло тӱрлӧ льготымат пуэныт. Теве тунам Сайгелдет руш вераш кусна, руш фамилийым налеш. Тыге Букетов тукым тӱҥалеш.

Сайгелдын руш верам кучаш тӱҥалмыж годым (XVII курымышто) тиде Шале кундемыште черке эше лийын огыл. Тынеш пуреныт да кумалыныт Эҥерӱмбал ден Кугорнӱмбал ялла кокласе чодыраште. Ик кугу тумо тӱҥеш ырес да юмоҥам сакен, тудым «часовньылан» шотленыт. Икманаш, марий верам, руш верам иктыш ушеныт. Варажым, икмыняр жап эртымек веле, черкым Арын воктене чоҥеныт.

Тиде черкым кузе чоҥымо нерген, тошто калык мутым шарнен, тыгерак воза: «Черкым чоҥаш кӱлын. Но кушан чоҥаш? Кажне ял торешланен, ӱчашен. Вет черке чоҥалтеш гын, поп тӱшкам пукшыман-йӱктыман, черкылан мландымат пӱчкын пуыман... И вот ик эрдене Арын марий-шамыч мален помыжалтыт, ужыт: ял воктеке кум кӱжгӧ пырня толын возын... Тунамак мут шарлен, пуйто карт кугызалан омешыже кончен: «Черкылан тиде верым Юмо шке ончыктен». Тыге але тыге огыл, но черке Арын воктелан чоҥалтын».

Сайгелде нерген ойлыма гыч ынде раш, Филипп Афанасьевич шкенжын «Кабан ер» легендыже йымалан молан Сайн эрге Сайгелде псевдонимым шынден. Вет шочмо кундем да шочмо тукым лӱмеш литературный псевдонимым налме йӱла ожно моло писатель-влакланат палыме лийын. Тыге ыштеныт С.Чавайн, Тыныш Осып, Т.Кармазин, Ӱпӧ марий, молат.

Авторын илыш корныжо куштылго лийын огыл. Йочаж годым тиф да моло чер дене орланен, Кулеял тӱҥалтыш школым тунем лекмек, 15 ияш рвезе смола лукмо пашаште тырша. Вара – салтак илыш. Но салтаклан мӱндыркӧ коштын огыл. Чарла уездысе воинский присутствийыште писарьлан служитлен. Вара адакат ял илыш, ял паша.

Тӱҥалтыш школышто тунам поэт Н.С.Мухинын ачаже туныктен улмаш. Тудын полшымыж дене 1902 ийыште Озаҥ «инородческий» учительский семинарий пелен экстерн дене экзаменым пеш сайын куча, учитель званийым налеш. Тыге 1946 ий марте учительлан ышта. Вараже 1952 ий марте – пенсионер.

Нылле ий утла коклаште тудо шагал гын коло утла школышто ыштен. Уке, шке кумылжо дене огыл тыге чӱчкыдын кусныл коштын. Шке мутшо дене каласаш гын, «ожнысо начальстве поктылын». Шкежат ик кугу титакым ыштен. Учитель лийын гынат, Юледӱрыштӧ ыштымыж годым 1906 ийыште дьякон (иерей) званийым налын. Ик велым, марий поп миссионер-влак Сергей Громов ден Емельянов таратеныт. Вес велым, шкежат ужын, могай миссионерский але приходской школым ит нал, тушто эре поп тӱшка озалана, тыглай учительым тӱрлын шыгыремдылыт. Но дьяконыш пурымыж дене Букетовын илышыже куштылгемын огыл, мӧҥгешла, нелемын веле. Йорло кокла гыч лекше еҥ улмыжлан кресаньык-влакым чот чаманен, нунылан кертмыж семын полшаш тыршен, поп-влакымат кугун пагален огыл. Садланак «земский начальство» дене ик ойым кучен, поп-влакат тудым шыгыремдаш, поктылаш тӱҥалыныт. Тыге лийын Себе Усадыште, Юледӱрыштӧ, Шернурышто да моло вере ыштымыж годымат.

Теве пример. Шернур кресаньык-влакын страховой амбарыш оптымо киндышт лийын. Верысе власть тиде киндым ала-кушко ужаташ толашен. Кресаньык-влак бунтым нӧлталыныт. Кузе, мом ышташ манын, нуно Букетов деке каҥаш йодаш толыныт. Ик провокатор мом, кузе ойлымыжым начальствылан увертарен. Букетовым – допросыш...

Эше ик случай. Икана Букетов Шернур черкыште венчайымашым эртарен. Тидын годым, черкешак авырен, полиций икмыняр еҥым арестовая. Лӱдмӧ дене калык черке гыч лектын куржеш. Калык дене пырля венчаялташ толшо-влакат чошат. Нуным мӧҥгеш кондаш Букетовлан шӱдат. Тудыжо каен огыл, вурседылын, озам титаклен... Тудым Вятский губернатор ден архиерей шкешт дек ӱжыктат да шуко марий калыкан Шернур кундем гыч кораҥден, кушто калык шагал, тушко поктен колтат. Тыге Букетов ынде «поднадзорный». Малмыж ден Елабуга велыш логалеш, первый марий баснописец Герасимов-Микайлан «Тул» газетым лукташ полша. 1926 ийын Сибирьыш Омский областьыш каяш да 1942 ий марте чуваш, руш, белорус школлаште туныктен илашыже верештеш.

1942 ийыште, черле ӱдыржын шоякын сӧрвалымыжлан кӧра тудо мӧҥгеш Йошкар-Олашке пӧртылеш. Но мо тудым тыште вучен? Ватыже пӧртым ужален, вес марийлан марлан лектын. Йӧратыме эргыже фронтышто танкеш йӱла. Вашке гына ӱдыржат кола. 1952 ий марте тулык шоҥго семын ашнаш пуртымо ӱдыржӧ деран йӱштӧ пӧртӧнчылнӧ илен да тушанак мален, пӧртыш ырыкташ пуртыдымо, кола – тыге тауштен ашнаш налме ӱдыржӧ... Воштак изи гына пенсийже дене серлага.

Шӱм-чонжо дене Букетов дьячок огыл, а ӱмыржӧ мучко школ пашаче, просветитель. А мыланна тудо эше литератор семын палыме. «Кабан ер» деч посна тудо мыланна кум легендым да тошто илыш нерген тыгай куатле шарнымашым коден – чылт кугу историй пӱчкышым. Революций деч ончычсо марий литературым тӱҥалше писатель-влак коклаште тудынат шке кугу верже уло. Легендыже-влакым тӱткын ончал лектына гынат, тыге каласаш амал шукак погына. Теве эн кугун йоҥгалтше «Василий Иванович» легендым налына.

Акрет годсо марий калык чодыра калык лийын. Чодыра тудым пукшен, йӱктен, чиктен, йӱштӧ-шокшо, тушман дечат арален. Икманаш, шке пӱртӱсшӧ ден поянлыкшым марий молылан чаманен илен огыл. Но ӱмыреш тыге мо? Жапын-жапын туткар жапат лиеден. Тунам айдемылан ик вер гыч вес верыш куснылаш верештын. Тыге кусныл коштын, ик марий еш Питер велысе чодырашкат верештын. Еш ныл еҥан лийын. Ава, тулык вате, Вачий лӱман эрге, изи пий да пырыс. Нуно икте-весышт дене пеш келшен иленыт – пийжат, пырысшат.

Тиде легендын геройжо Васлий Питер Карелий велне ила. Тыге лиймеке, йодыш лектеш: тиде оригинальный марий легенда але иктаж вес йылме гыч куснышо? Вет марий калык тиде кундемыште илен огыл. Вачий ала родо-тукымлан шотлалтше вес калык гыч? Тыге гын, тиде легенда молан марий коклаште ила, эше чылт марий легенде тӱсанак? Пуйто амызе годсо марий илыш сӱретлалтеш. Мыланна тудым кузе аклыман?

Вара мом каласыман?.. Тиде вет фантастика шотан волшебный легенда. А фантастика геройым кушкат ок намие! Сюжет ден идей верч тиде кундемым ала условно налме? А Вачий ден аважын илышышт чылт марий кундемысе гай: чодыра, пикш дене сонарлыме, кӱнчылам шӱдырымӧ, йорло илыш, тулеч молат.

Тиде легендын негызше моло легенде гай огыл. Тыште эрык дене илыме кундем верч кредалмаш огыл, а тукым вож кокласе ожнысо кыл нерген: молан ик тукым вожан калык-влак икте-весышт деч посна ойырлат?

Санат ден ӱдыржӧ Элавий марий семынак финн тукым гыч улыт. Тидын нерген легендыште раш каласыме. Вачий Элавийым кугу вӱд гоч йоҥгышо мурыж гыч пален налеш. Вара волшебный кӱварым ышта, тудын деке вонча, марлан налеш. Но кум ий гыч нуно ойырлат. Мемнан шонымаште, тиде символ шотан сюжет линий. Пуйто эн первыйжым финн ден марий (але вес финно-угор калык) пырля иленыт, а варажым ойырленыт. Молан? Кугу вӱд веле огыл, илыш-йӱлат, йылмат, родо-тукымын ойыртемжат, социальный мотиват ойырен шогат. Тыге легендын идейный негызышкыже у исторический чын возын. Вет финн калыкат шуко социальный вашталтышым илен эртарен.

Сайн эрге Сайгелдын ныл легендыже коклаште «Василий Иваныч» художественно эн сылне, оҥай да пӱсӧ сюжетан. Тиде легенде А.С. Пушкинын йомак традицийже семын возымо. Юзо вий, волшебный шергаш, фантастика сюжет линийым чоҥымаште кугу рольым модеш.

Статьянан «Мом ойла легенде?» лӱмжылан ынде тыге вашештен кертына: нине легенде-влак чылажат марийын пешак ожнысо историйже дене кылдалтыныт. Нуным литературно-мировоззренческий кузык манаш лиеш. Тыштак нунын научный акышт. Чапле пашам ыштен коден Сайн эрге Сайгелде.

Нине легенде-влак мом ойлат, могай исторический негызеш шочыныт – шанче умылтарымашым историй, археологий да фольклор шотышто специалист-влак пуышаш улыт. Ме тидын шотышто шонымашнам гына каласен кодена.

Тыште ойлалтше легенде-влак чумыржым историко-топонимический сынан улыт. Чыла ныл легендынат территориальный (топонимический) адресше уло. «Патыр капка» – Арын, «Эшпакте пече» – Азьял, «Кабан ер» – Озаҥ кундем, «Василий Иваныч» – Прибалтика. А могай исторический жап дене кылдалтыныт улмаш – «Эшпакте пече» легендыште веле раш ончыктымо. Тудо 1552 ийыште Иван Грозныйын Озаҥ олам налмыж негызеш шочын. Моло кум легендын шочмо историй вожшо, мемнан шонымаште, утларак «шоҥго». Тыште легендысе герой-влак эше ял шочмо деч ятыр ожно посна илем дене илат.

Фольклорышто легендым калык ойлымаш семын умылтарат. Историйыште лийше чын илыш тургым нерген ойлалтеш гынат, легенде кеч-мыняр гынат фантастика але дидактика шотан лиеш. Тудо кеч-мом гынат умылтараш тырша. Тыште тудын идейно-нравственный шотшо. Легенде исторический але героический гын, тудын идейно-нравственный шотшо поснак кугу.

«Кабан ер» легендым первый гана 1907-1913 ийлаште лекше «Марла календареш», а кокымшо гана 1917 ийыште В.М. Васильевын лукмо «Марий мут» книгашкыже пуртымо. Тиддеч вара нигушто печатлалтын огыл. Моло кум легендыже первый гана печатлалтеш.

Историй тыге ойла: мутлан, венгр (мадьяр) калык Венгрийыш Урал кундем гыч моло калыкын шыгыремдымыжлан кӧра куснен. Очыни, ожнысо марий калыкат (тукым-влак) тыгай шыгыремдымашке ик гана веле огыл логалыныт. Вет тудо VIII курымышто хазар, X-XIII курымлаште Казанский ханство кид йымалне илен. Чынак, марий калыкын илыме тӱҥ вержылан кокла Юлым, тиде чодыра кундемым шотлыман. Но вер гыч верыш кусныде кодын мо?

Теве Совет энциклопедийысе «Казань» лӱман статьям налына. Тушто тыге возымо: «К 5-6 векам н.э. относятся могильники пьяноборской культуры, открытые вблизи Казанского ж.д. вокзала и в других местах... Потомки племен пьяноборской культуры продолжали населять территорию Казани вплоть до 13 века. По языку они, вероятно, относились к финно-угорской группе. В 13 веке, после нашествия Батыя, здесь возникли булгарские поселения». (БСЭ, 19 т., 313 стр.)

Мемнан шонымаште, «Кабан ер» легенде теве тиде историй негызеш шочын. Эше тидым шотыш налман: латнылымше курым марте Кабан ер воктен Озаҥ ола лийын огыл. Озаҥ ола тунам 50 уштышлан кӱшнырак лийын. Кабан ер воктен ожныжым, легендыште ойлымо семын але чынжымак олыкан вер гына лийын?

Сӱретлалтше кӱдырчан йӱр, олыкын ерыш савырнымыже, шудо каван ден изи азан вӱдыш йоммышт – тиде, конешне, метафора, символика. Но тудын идейже – исторический чыным ончыктымаште. Батыйын тиде верым сеҥен налмыжлан кӧра марий-влакын илаш чодыраш куснымышт.

Ожнырак, литературоведений ден критикыште рапповский субьективно-социологический метод озаланыме годым, «Кабан ер» легендым «националистический» шӱлышан манын аклат ыле. Тиде аклымым ынде йоҥылышлан шотлыман. Тиде топонимический веле огыл, а историко-социальный легенда, пӱсӧ сюжетан художественный произведений. Адак вет тиде ик Сайн эрге Сайгелдын мировоззренийже веле огыл, а ожнысо калык мировоззрений.

Чодырасе янлык ден кайыквусым кучен, илышым кугунжак от ворандаре. Чодырам куклен, киндымат шочыкташ кӱлын. Вес велым, «ӱшык» чодыра, изи гынат, эрык. Теве пример. Иван Грозный нерген ик мурышто Озаҥ олам налаш полшышо Рознега лӱман марий деч кугыжа йодеш: «Мыйын пеленем илаш сай мо?» Рознега тыге вашешта:

Сайн эрге Сайгелдын калык деч колын возымо моло кум легендыжат тиде легенде дек чак шогат.

Теве «Эшпакте пече». Тудо «Акпарс» ден «Йыланда» легенде-влакын але марте нигушан печатлалтдыме у вариантше. Тиде легендынат сюжет линийже, тӱҥ темыже, исторический материалже, «Акпарс» ден «Йыланда» легендыласе семынак, 1552 ийыште Озаҥ крепостьым налме годым Иван Грозныйлан марий-влакын полшымышт, марий калыкын руш кугыжанышке, Российыш, ушнымо нерген ойла. Мут толмашеш, «Йыландасе» гаяк историйыш пышталтын мордва калыкын у эпосышкыжо, тудо «Сияжар» маналтеш да тӱҥ геройжо, Сияжар, руш кугыжалан марий-влак семынак пуйто крепость йымак кузе кӱнчен пурышашым ончыкта. Тар вочко-шамыч пудештыт да пырдыжыште тыге руш армийлан пурашыже вер почылтеш. Ала тыгай историй чуваш калыкынат аралалтеш?

Тиде историй темылан возымо эше ик материал уло. Тудым, витне, Макарьевский монастырьысе ала-могай «литератор» (черке служышо) возен. Молан лач тушан возалтын? Могай «топонимика» кыл?

Курык марий учитель Василий Лукьяновын «Марийское предание об Акпарсе» возымаштыже тыгай вер уло: «До покорения Казанского ханства русскими, горные марийцы владели землею от Угарман (Нижний Новгород) да Шапыш-Ангар (Чебоксары, село Лыково) Нижегородск. губ. Макарьевского уезда все было в нашем владении. Оно называлось тогда по имени основателя этого селения марийца Ласко. Потом русскими переименовано в «Лысково».

Теве Иван Грозныйын моктымо саде «мурын» ик ужашыже. Ме тудым молемдыде, рушла пуртена. Да каласена эше: кузе тудо Сайн эргын архивышкыже логалын?!

Чынак огыл мо – оҥай! Рушла возымо «муро» сынан легендат, марий легенде-влакат Озаҥ олам Иван Грозныйын кузе налмыж нерген ик оян улыт. Чылажат Озаҥ олам Иван Грозныйлан налаш марий калыкын кугун полшымыж нерген ойла. Ныл легендыштат тӱҥ герой-влак марий улыт: Йыланда, Акпарс, Эшпакте, Рознега. Озаҥ крепостьым але Озаҥ олан кӱ пырдыжшым пудештарымаште тӱҥ рольым нуно модыт. Нуно Иван Грозныйлан пурла кид семын лийыныт. Садлан чылаштымат Иван Грозный кугун пагала, нунылан «царский грамотым», мландым, пӧлекым пуа, олам налме лӱмеш кугу йӱмаш пайремым нунын дене пырля эртара.

«Рознега» нерген мом каласаш лиеш? Тиде произведенийым Ленинградысе этнографий музейын пашаеҥже П.Г.Ширяева колтен улмаш. Тудо мурын авторжо архимандрит Макарий манеш. Тудак умылтара: Рознега марийын лӱмжӧ Горький областьысе Разнежье села лӱм дене кылдалтын.

Тиде, очыни, чын. Вет Горький областьыште икмыняр марий ял кызытат уло. «Черемисская низменность» манме платошто (кундемыште), Юрино велне, Рознежье села чынжымак уло. Тыштак Макарьево, Лысково. А Лысково нерген курык марий учитель В.Лукьянов, кочажын ожнысым шарнен ойлымыжо негызеш, «Марийское предание об Акпарсе» возымыжым коден. Кузежым ончыктышна.

Кӧ тугай Макарий? Ожно Макарьево селаште монастырь лийын. Архимандритын лӱмжӧ, витне, тиде монастырь дене кылдалтын. Садланак Москва гыч Нижний Новгородыш, а тушечын марий мланде дене Озаҥыш кузе кайыман, корным, пӱртӱсым, верысе калыкым сайын пален. Эше тудыжо оҥай: Озаҥ олам кузе налме нерген, лач манаш лиеш, «Акпарс», «Йыланда», «Эшпакте» легенде семынак сӱретла. Кӧ пала, Рознегат ала чын исторический личность?

«Акпарс», «Йыланда» шуко йоҥгеныт, серымашат шуко. А «Эшпакте пече» мом ешара? Эн ондак шкенжын сюжет линийже дене ойыртемалтеш. Геройжат изишак вес тӱрлӧ. Акпарс ден Йыланда изи гынат, тӧра кокла гыч лекше (князь, наместник) улыт. А Эшпакте улыжат пазарыште шоганым ужалыше кресаньык. Акпарс – лиро-героический, Йыландаже лиро-трагический образ улыт гын, Эшпакте реалистический образ манаш лиеш. Вет тудын Иван Грозныйлан полшымо йӧнжат кресаньык йӧн: йыдал.

«Эшпакте» ден «Рознега» мыланна мом ойлат?

Эн ондак тидым каласыман. Марий калыкын руш кугыжанышыш (Российыш) ушнымыжо пеш кӱлешан исторический событий лийын. Озаҥ ханство тунамсе марий калыклан чыташ лийдыме орлыкыш савырнен шуын улмаш.

Весе. Озаҥ ханство, вес калык-влак (марий, чуваш, удмурт, мордва) ваштареш осалын озаланымыж годым нине калык-влакын нимогай администрацийышт укелык дене да икте-весышт деч посна-посна илымышт дене пайдаланен, а руш кугыжанышыш ушнымек, нуно утларак монолитный лийыт, келшен илымаш утларак пеҥгыдемеш. Даже кажне посна калык кӧргыштак родово-этнический ойыртем иземеш, «народность» пеҥгыдемеш. Теве пример – «Патыр капка» легенда. Арын патыр молан кола? Моло илемыште илыше патыр-влак коклаште (Озаҥ ханство годымат, тулеч ончычат марий-влак ял дене огыл, а илем дене верланеныт) келшен илымаш укелык верч. Вет тидлан верч Арын патырын олыкшым ӧрдыж гыч толшо калык шупшын налеш. Ожно, пешак ожно, ик илыме вер гыч вес илыме верыш кусныл коштмо годым, ваш кредалмаш, конешне, чӱчкыдын лиеден. Но XVI курым деч варажым, ик руш кугыжаныш ышталт шумек, тыгай куснылмо, ик кундемыш ушнымо шукыж годым ваш келшыме негызеш тынысын эртен. Мутлан, марий кундемыштак Пӧртанур татар ял уло. А вет ял лӱмжӧ марий мут гыч ыштыме. Морко воктен Рушродо ял уло. Башкирийыште кум ял йыгыре шинча. Иктыжым Руш Елтек, весыжым Татар Елтек, кумшыжым Марий Елтек маныт. Кум кугу родо семын илат.

Но легенда нерген тӱкнымӧ годым эше тидым мондыман огыл. Тудо вет ик тукым гыч вес тукымыш калык ойлымаш семын кусныл толеш. Тидын годым «уэмдыме» элемент пурен кертеш. Теве мемнан кумшо легендына «Арын патыр» огыл, а «Патыр капка» маналтеш. Молан? Тиде легендым Сайн эрге Сайгелде Арын велысе Филипп Семенович лӱман шоҥго марий деч возен налын. А вет легендыште ышталтше тыгай случай вес вереат лийын кертын. Легендым ойлышо шоҥго марий тудым шке ялже пелен ала лӱмын «кылден» ойлен? Вет герой (Арын патыр) кузе, мо дене кучедалеш? Кӱ кандыра дене, кӱм кышкылтын – праща маналтеш. Тиде вет пешак ожно кредалме йӧн, Ветхий завет гычак толеш. Озаҥ ханство годым сар кураллан уже пикш ден пычал, даже пушка шотлалтыт. Икманаш, тиде легенда могай жапым сӱретла, эше сайын шымлаш кӱлеш.

Кугу да тӱрлӧ шӧрынан илышыж дене Сайн эрге Сайгелде марий калыклан поро пашам ыштен коден, тудо нигузеат мондалтшаш огыл!

Тышанат эше Сайн эрге Сайгелдын мландӱмбал тӱняште лиймыже ок кӱрылт. Кугу чӱчӱ, шкендын Иван шольычын эргыже, – тыйын кугезе уныкат манаш лиеш гын, уке гын? – Аркадий Иванович Букетов ойлынеже. Да тый денет ӱчашашат тоштеш. Чаманаш гына кодеш, шкеже тый нимо семынат тудлан вашештен от сеҥе. Ну, чыла историетым мый шкемын тиде кужу да тукымнам чыла велым шерын лекше Эрыкан романыш пуртенам гын, тудланат садыгак верым пуаш логалеш.

Сайн эрге Сайгелдын вакш кӱ коклаш ложашла йоҥыжалтмыже мыйым путырак келгын тарватыш. Тиде кугу очеркын авторжым, Филипп Афанасьевич Букетовым, Йыван ачамын эн кугу изажым, Выльып кугызайым, илымыж годымак шинчаваш ужынам веле огыл, тудо икмыняр тылзе мемнан дене иленат! Икымше гана 1942 ий кеҥежым Эҥерӱмбал Шале ялыштына вашлийынам. Авамже лач идым гыч кечывал кочкышлан толын ыле. Кенета пакча шеҥгеч мемнан кудывечыш шем костюман, тыгаяк тӱсан галстукан, ош тувырым чийыше какширак, кугу капан пӧръеҥ пурен шогале. Тудо тӱжвал тӱсшӧ, койыш-шоктышыж дене ачамымак ушештарен, но ятырлан илалшын койын. Авам, саламлалтмеке, шыргыжал пелештыш: «Йомшо Выльып изада, кугызайда толын!» Тудо вашештыш: «Мӱндыр мланде гыч шочмо илемышкем родо-тукым дек толаш кужу жап нимогай йӧн лийын огыл. Йошкар-Олаш шуын, Эҥерӱмбакемак писынрак миен ончалаш вашкышым». Авамже тудлан кӱчыкын ялысе илышна нерген увертарыш: «Илашак тӧчена. Йыван шольыч салтак корным тошка. Серышыже веле шуэн толеда. Эчук эргынат армийыштак».

Кокымшо гана Выльып кугызайна мемнан дек, котомкажым чиен, 1944 ий шыжым койын ыле. Тупыштыжо шӱкшырак шем портфельжат ыле, эше изирак кагаз вӱдылка койын. Укеж годым мый тудым рудалтен почым. Яндар кагаз лостыкла пелен «Кабан ер» кугу почеламут койылалтыш. Тудым мый, нылымше классыште тунемше, тунамак лудын лектым. Келшыш! Йымаланже авторымат палемдыме ыле: Сайн эрге Сайгелде. Кӧ тыгай тиде?! Тыгай йодышым тунам Выльып кугызай ончылно шындаш тоштын омыл – тыглай, простой айдеме огыл тудо. Лӱдалтын, аптыраналтын. 1972 ий 19 январьыште Сергей Журавлевын «Марий коммунеш» савыкталтше статьяжым лудмеке гына пален налынам: тиде – Выльып кугызайна! Революций гычак тыгай сай лӱм дене серен улмаш. «Кабан ер, – палемден Журавлев, – фольклор негызеш шочшо коло ныл строфан почеламут, тудым 1906 ийыштак Сайн эрге Сайгелде возен. Балладын ныжылге йылмыже да тӱҥалтыш гычак лудшым авалтыше содержанийже авторын шочмо йылмыжлан шӱман улмыжым да калыкын илыш-йӱлажым, историйжым келгын палымыжым ончыкта». 1993 ий 29 сентябрьыште Ахмет Асаевын кочамын литератор, краевед, шуко легендын авторжо семын кӱкшын аклымыжлан куанышым – чынакак марий калык верч илен! Чынакак, революций деч ончычсо марий литературым тӱҥалше писатель-влак коклаште Сайн эрге Сайгелдын «Кабан ержат» Чавайнын «Отыжо» радамышкак шогалеш да лӱмжымат тудын воктекак шында.

Тидымат палемдыде кодаш ок лий: Сайнын шарнымашыже ӱчашымашымат луктын кертеш. Мый, мутлан, ача-авам нерген возымыж дене нигузеат ом келше. Теве кузе воза: «Тудо ача-аван межнечше ыле. Уш-акыллан ньомарак лие. Иваным йӱмыракше годым шуко гана кыреныт кугурак ӱдыржӧ ден коктын. А шочмо авам мыйын Сибирьыште улмем годым шужыктен пуштыч Иванын ватыже да шешкыже. Иванже пытартыш сареш нелын ранитлалтын да Моско поликлиникеш колен. Ватыже Иван деч вара шукак ыш иле, вуйдорык пуалме дене пытыш. Ача-аватым от жапле гын, ӱмырет кӱчык лиеш манме шомак вуешыже тольо».

Да, ачам Выльып кугызай деч коло вич ийлан самырык, адакшым межнечак лийын. Но тудо уш-акыллан моло дене таҥастарымаште ньомарак лийын огыл! Ныл лӱман мландылан ешыште паша кид чот кӱлын. Садлан кум акаж семынак икымше ступень тӱҥалтыш школ дене гына серлагашыже пернен. Авамлан эсогыл тӱҥалтыш школыш кошташат йӧн уке ыле, ликбез дене серлагашыже логале. Тудын ачаже (кочаем) 1914 ийыште икымше тӱнямбал империалистический сареш колен, кугу еш тулыкеш кодын. Авамже ешыште кокымшо лийын, ешын эҥертышыже кокла гыч иктыже. Тудлан 13-14 ияш улмыж годымак смола заводышто тыршаш, шӱ ден смолам ужалаш Озаҥ ола пристаньыш имне дене кошташ пернен. Икманаш, илышын кочыжым изинек ужын. Авам огыл вовойым шужыктен пуштын, мӧҥгешла, индешлу ийышке тошкалше, тудо эн улан илыше Эчан эргыжын левашешыже кеҥежым шужен колен.

P.S. Тыштыже мыят, Ю.Г., ом чыте каласыде: Ольга аваемын Лина акаже Эчанмыт дек унала миенат, левашыште йыҥысен кийымым колын. Миен ончалын – вовойышт шӱкшӧ, кушкедлыл пытыше шартышыште чылт тияҥ пытыше кия, вуй гыч йол марте лавыран, шукертсек мушдымо, чакше миен ӱпшынчаш лийдыме. Тудо эше Линам пален шуктен да ойлен: «Ой, игем, мый ынде кок арня лиеш кинде ӱпшым ӱпшыч ончен омыл, мыланем кузе-гынат кондо шултышым, могайрак лиеш тудо, кеч ончал кодам...» Йодмыжым Лина шуктен, налын толын да кидышкыже кучыктен. Йырым-йыр кидыштыже пӧрдыктылеш, манеш, да эре иктымак йыҥысен ойла: «Ой, киндыжат, кузе тамлын ӱпшалтат улмаш вет, чылтак ӱпшыч от тем вет...» Кочкаш шунен да, Линалан каласен: «Тидым ом коч, ӱпшынчашемак веле ашнем. Пешак кугу тау, игем. Мый ынде кок арня нимом кочкын ом ул да... Лӱмынак колаш луктын шуэныт да-а...» – шортеш манеш ала-мо семын. Теве тыгай сӱретым ешарем – чын лийшым. Мый Эчан чӱчӱм чот-чот йӧратенам, но Выльып чӱчӱм тудын кузе куклымыжым, шке пӧртшӧ дечак посна кодымым кунам мондет?! Сайн эрге Сайгелде тыште титакым ыштен огыл, мо лиймым гына раш каласен коден. Тудо такшат шоячым путырак чот йӧратен огыл, молан манаш гын, ӱмыр мучкыжо шоялан кӧра илышым ужде кодын.

...Ачамат путырак поро лийын. Мемнам, йоча-влакым, илышыштыже нигунамат кидше дене тӱкен огыл. Тудын тазалыкше начаррак лийын, но шкенжым ӱлык волтен обижаяш пуэн огыл. Тудо, Кугу отечественный сарын участникше, Ленинградым аралыше, 1944 ий 9 мартыште сареш нелын сусырген. Моско клиникеш огыл, а Витебский областьысе Дубровенский районеш Шеки ялысе госпиталеш колен, капшым тиде ял воктенысе шӱгарлаш салтак чап дене тоеныт. Авамжат вуйдорык пуалме дене огыл, а сар ийлаште неле пашаш лунчырген, 1946 ий кеҥежым колен. Тудын аваже (мемнан вавайна) ятыр вара иже илыш дене чеверласен.

Авамын поро кумылан лиймыже Вӧдыр кугызайын ӱдыржӧ-влакын серышышт гыч раш коеш. Мутлан, 1957 ий 24 октябрьыште Надя ӱдыржӧ мыланем колтымо письмаштыже тыге возен: «...горько поплакали, вспоминая своего отца и его брата Ивана и вашу маму, которая была нам очень дорога. Она нам много помогала материально, бывало, добродушно нас всегда встречала, угощала, очень и очень добрая, трудолюбивая и многодетная мать. Мы ее очень жалеем, что так рано она померла».

Пытартыш гана Выльып кугызай, пенсийыш лекше, эргыж-влак деч утышо, облигаций шумлык Плагий шӱжаржын эргыже Серук дене сырымеке, мемнан деке Эҥерӱмбал Шальыш тольо. Тидын нерген шке шарнымаштыже тыге палемден: «Шортын-шортын, чодырасе пӧртым кудалтен, Эҥерӱмбал Шальыш Иван шольымын ӱдыржӧ дек илаш куснышым. Илыш плока лие, чодырасе гай шӧр-торык уке, ушкалым ончаш вий ок шуто. Пареҥге лемжат шуэн гына логалеш. Толашен, ик талук илышым...»

1871 ий 12 ноябрьыште шочшо Выльып кугызайнан колымыж нерген уверым икмыняр ий гыч веле пален налынна.

Юрий Галютин манмыла, Выльып кугызай, Марково шӱгарлаште кийыме верет мамык гай пушкыдо лийже. Илымет годым ни ачат-аватын, ни ватетын да шочшетынат порылыкыштым тичмашын ужын шыч шукто, тек Мланде-ава помыш чыла ситара. Пӱрымашетак, коеш, вес тӱнялык суапан улмаш, Мландӱмбаллык огыл.

Руш кугыжаныш дене пырля мемнан тыгыде кугыжаныш-шамычымат, марий гайжым да монь, перестройко-савырголтыш авалтен налын да чыла вере илыш вестӱрлемын, шӱкшем толеш. У илышлан марий-шамыч акрет годсекак ызыра куанат да первыяк кидшокшым кергалтен, пашалан огыл, а мураш-кушташ пижыт. Тидыже властькучемлан сай веле, – калыклан политике огыл, а кинде ден концерт кӱлеш! Тунар шуко «вокал-инструмент «ансамбыль-шамыч» коявоҥгыла шочыч. Лач ынде колымшо курым мучашлалтшаш. Эй, айста мураш-кушташ! Илаш йӧсыс, мурыде мо...

«Марий Эл» газет редакцийыште сылнымут пӧлкаш мием. Концерт дене Пошкырт республикыш каяш командым погат. Кузе тушко мылам возалташ огыл? Ик кутышын «Пачемыш» журналым пошкыртышто шарен колташ манын, тушто ыштымына годым Веня Микишкин ден коктын Калтаса районым шерын лекна, тусо калык дене палыме лийна. Путырак поро да ныжылге кумылан, унам кидпӱаныште коштыктышо улыт тусо марий йолташ-шамыч. Тиде гана мемнан кампанье кугу-у!

Автобус ончылно кужу корно кузе гына ыш кадыргыл гынат, кас велеш мучашыже лекте. Татарстанын Бодюж районысо Элнет ялысе культур пӧрт ончылан шогална, лулегым уремыште виктарышна. «Кугарня» газет гыч Юрий Григорьев, – Тыгыде Морко поэт рвезе, Надя Дмитриева, Анфиса Чикаева-Эманова, Миша Матвеев, фотокор Рамиль Габидуллин, «Пачемыш» гыч мый, «Ямде лий» гыч Азъял марий Анатолий Филиппов, «Ончыко» журнал гыч Валентин Осипов-Ярча, «Шочмо вер» ансамбль вуй Валерий Семенов да командыже, шке шулдыр йымалныже мемнам вӱдышӧ Александр Абдулов да молат марий басньын да музыковед Олег Герасимовын ачашт, Элнетыште первый марий басньым серыше Герасимов Микайын памятникше воктек миен, вуйым савышна. Михаил Степанович Герасимов-Микай... Сергей Чавайн деч кум ийлан ондак шочын, 1885 ий 7 октябрьыште. Теве кушто мала улмаш марийын ик полпредше, сылнымут мастарже. Тӱҥалтыш школым пытарен да латвич ияшыж годымак шке тунемме школыштыжо учитель лиеш. Озаҥ семинарийыште чыла экзаменым экстерн дене заочно тунем кучен. 1912 ий марте Марий Возжайыште полиций надзор йымалне туныктен ила. 1926 ийыште Совет правительство тудлан эн кугу званийым пуа: «Пашан геройжо». Кок книгажым палена: «Почеламут ден басне-влак», «Сескем-влак». Икымше руш революцо годымак сераш тӱҥалын. Кеҥежым икшывет «пый-пый манылден, шыҥа кидышкем шинче» манын толеш гын, пале: икшыветын умшаж дене тыланет Микай ойла. Сылнымутын юзыжо, висашат лийдыме южо лач тыште: мыйын семын «Война и мир» гай кум книган романымат возаш толашыме ок кӱл улмаш, кужуйол шыҥан кидышке вӱр йӱаш шичмыжым ваҥе да тидым ик-кок мут дене сӱретлен веле пу. Ончыза ынде, я «пый-пый манылден...» И – чыла! Курымла мучко тыйым ик тиде корнет дене шарнаш тӱҥалыт. А Юрий Галютин полиций надзор деч посна вольнаште тонн дене кагазым пытара гынат ок код.

Элнет ялым йырваш ончальым: кушто коеш черке вуй? Уке... Тиде мландым мыйын кугезем Сайн эрге Сайгелде, тудак иерей Филипп Афанасьевич Букетов, тошкен коштын да кышажым коден. Кушто тудын служитлыме верже? 1871 ийын 12 ноябрьыште шочын гын, а Микай – 1885 ийын, 7 октябрьыште, нунын коклам торен шога латныл ий. Туге гынат, Букетов ден Микай коклаште калык верч шогымышт шергакан. «Тул» газетым луктыт, возгалат тушко коктынат, вашла чот келшат. Басне озан газет лукмо пашашкыже уло кумылын ушна Эҥерӱмбал поэтат, шкежат тидын нерген шарнымашым коден: пеш келшена ыле, манеш. Серымыжым окена: «Элнет ялысе миссионер школ лишне, ик меҥге коклаште, Йырыкса ял шинча, тушто приписной черке шот улалеш. Тушто илашет логалеш» маньыч мыланем. Тушто кок шӱдӧ пӧрт уло. Пу пӧрт вуйсавыртыш ӱмбалне шӱгар ӱмбалан шогалтыме гай пу ырес коеш. Пеле шаланыл пытыше барак гайрак илем...» Выльып тудым ачалаш тӱҥалеш, шканже илаш у пу пӧртым ыштат, завод гычат ссылкыш колтымо попым колышташ погынат. Лач тышан вашлийыныт Микай дене. Йырыкса тиде черкын старостаже Павел Сидорович Чермаковлан Сайн эрге Сайгелде-иерей шкенжын путырак кугу да поян библиотекыжым ӱшанен кода, толмешкем арале, манеш. Шкеже 1917 ий революций шыгыремдымылан Морко Эҥерӱмбак ешыжге кудалеш. Тетла тыш ок пӧртыл. Библиотекыже тачат Чермаковмыт тукымышто.