– Мо кӱлешым чыла пыштышыч?

– Чыла, чыла ямде.

Иктыже йодо, весе вашештыш. Тылеч вара корныш лекмеш коктын нимом ышт пелеште. Вачыштышт котомка кеча.

Тымык. Йол йымач корнышто южгунам кӱ пудырго тӧргалт лектеш, мучко пӧрдын кая, эр юапеш ош лукшо дене йолт-йолт волгалтеш.

Июль. Шокшо июль. Кече лекшаш деч ончыч веле юж куштылемын, шӱлаш каньылырак лийын. Пасу ӱмбач кинде пуш але ок тол, но южо вере пыртак саргаяш тӱҥалше уржа йомартлын толкыналтеш. Ала-кушто лишнак пулдырчо пулдыртата. Пулдыртата огыл, а нимо деч сылне йӱкым шара: пут-пуртылдик, пут-пуртылдик... Мланде, лыжга южеш йӱштыл келаныше мланде, пулдырчо концертым йымен колыштеш, шӱлалташат ок тошт.

– На, ӱпшыч, могай тутло. – Эдуард кынарак тӱсан чока клеверым йолташыжлан шуялта. Шкеже весым налеш, нер йымаке намия, тӱрвышкыжӧ тушкалта. Изи-изи йошкар пучла гыч нектарым шупшеш.

– Изина годым тиде моклакам тугак кочкына ыле, «пасу няня» манын, мӧҥгышкат наҥгаялтын.

– Няня манаш ынде сӧралат огыл, кушкын шуалтын, – воштылеш Эдуард. Теҥгече тудын шочмо кечыжым пайремленыт. 22 ий темын.

Эр утларак да утларак ылыжеш. Клевер лоҥгаште кызыт чыла тӱрлӧ тӱсым ужаш лиеш. Шем-пелганде, пелганде-ужарге, пелганде, йошкарге, пелганде-ошо, кына... Мӱй тамыш арымшудо пуш варналтеш, ару, тамле юж йогын шинчаш койдымо корныж дене шӱм-чонышко вошт шыҥен пура.

– Мый эрден тымыкым моткоч йӧратем, – шыпак пелешта Роберт.

– Мыланемат йӧраташ кодет чай? – Эдуард шудым ниялткала.

– Йӧра эше мыят тиде кумда тӱняште илем, мыят колыштам, ончем, ӱпшинчам, ошкылам, кидем лупшкедылам, куанем, сырем, ала-кӧлан ала-мом умылтарем, ӱчашем, аудиторийыште пондашан профессорын ойлымыжым колыштам, ушеш пышташ тӧчем... Пурем кевытыш, могай шонет – тугай книга... Тунем, профессийым нал, лек путешествийыш, ушет дене пӧртыл тӱжемле ийлан шеҥгек, пуро лу-лучко ийлан ончык! Могай кугу пиал тиде – илаш!

– Шочмо мландетын, кугезе тукыметын эртен кодшыжым палаш, нигӧн шудымыш шуаш! – ешарыш йолташыже.

Ӱжара кавам чеверта, писын ошкылшо кок еҥым волгалтара. Кече, Карманкурык вуй гыч тул йыпан пӱгӧ тӱржым луктын. «Иледа?» маншыла ончалеш. Вара койын-койде капге кынелеш, шинчам йымыктара. А шочмо годсекак палыме, йӧратыме курык эргудымсо йоҥгата кавам пуйто кокыте шелеш.

Пеш шуко еҥын ушыштыжо улат тый, патыр оҥым овартыше кӱ Онар! Иленыт, манеш, тыште ожно-ожно овда-влак. Но шкеже могай улыт улмаш – йомакче деч моло нигӧ ок пале.

Эдик ден Робертын изишт годым кажне суртышто окна янда мурен. Сургалтын юж, чытырналтын мланде, курык ӱмбалне фонтан семын кӱш кӱзен-кӱзен каеныт мланде, рок, кӱ пудырго, вара шолеман кугу йӱр семын пыде-подо велалтыныт йолгорныш, уржа коклаш, чашкер лоҥгаш. Аммонал дене пудештареныт шоҥго Карманым. Патыр оҥжым почын, кӱм налыныт. Пытыдымын, мучашдымын шупшыктеныт виян автомашина-влак кужу корным ыштымашке.

Метрий тайылым мӱгырен шудал-шудал кӱза ыле кӱм кӧвален оптыман ЗИС автомашина. Йоча чыве муным луктын ончыкта – шофер машинам шогалта, кабиныш воктекше шында. Тачат Эдуард сайын шарна: ныл рейслык ныл чыве муным тӱрлӧ кӱсеныш оптен, пурен шинче кабиныш Шамиль лӱман шофер воктек. Ял мучаштак кугу лаке перныш, неле машина рыҥге-рӱҥгӧ лие. Кум муно кӱсенешак шаланыш. Изи пассажир шорташ тӱҥале: ынде курыкыш ик гана веле миен толын кертеш... Но шем ӱпан, шемалге чуриян, пӱгыррак неран шофер пеленже садыгак кече мучко кудалыштыктыш. Эрлат лекташ шӱдыш.

Кӱ лончылаште да вондер коклаште пеш шуко гана ужыныт йоча-влак тӱрлӧ шыҥшальым, кумыжвуян кишкым, гербарийлан погеныт лышташым, зооуголоклан копшаҥге тӱшкам. Кишкым ужын, нимаят огыт ӧр ыле.

...Кеч-могай корнат кужурак мутым йӧрата. Ошкылшо-влак ошкылыт да ошкылыт, йылмышт кутыра да кутыра. Айста нунын дене чакрак палыме лийына. Уке-уке, йодышташ нимомат огына тӱҥал, пеленышт койдымын каена.

Иктыже – Эдуард Эскаев, студент. «Педагог лийнем, но пытартыш жапыште геологий шкеж дек шупшаш тӱҥале. Путыракшым мый спелеологийым йӧратем. Кокымшо ий турист-влак дене коштам, ик пещерыш волен онченна. Адакше полководец-влакын мемуарыштым куанен лудам. Маркым погем. Почеламутым кокытым савыктенам. Чыла уло, но нимат уке. Тидыжым кеч-кузе умыло. Эн лишыл йолташем – книга, любительский кино да фотоаппарат. Кызыт кӧ улам? Еҥ. Ончыкшым кӧ лийнем? Айдеме». Тиде Эдуардын дневникше гыч. Адакшым КВН годымат тыгак каласен ыле.

Весыже – Роберт Волжанин, шочмо школыштыжак физкультура дене туныкта. Кокымшо ий. Пединститутышто тунеммыж годым турист командыште коштын, кум кутышын спелеолог-влак дене экспедицийыште лийын. Кавказ курык воктек миен. Жапше годым «Кок йоча» ойлымашым возен. Эн йӧратыме книгажым йодат гын, ошалге шинчапунжым чӱчкыкташ тӱҥалеш да тыге ойла: «Кугу совет энциклопедий». Витле томжыге кок пачаш шеҥын-ирен лектын. Кроссвордымат иктым веле огыл ыштен. Мыскара йӧре каласаш гын, образованийже – «БСЭ». Тиде рвезе мланде ӱмбалне, йымалне, южышто, вӱд ӱмбалне да пундаштыже мо уло, мо ышталт шога – акрет годсо гыч тӱҥалын, кызыт марте палынеже.

Каят нуно таче адакат Карманкурыкыш. Но тынар арверым мешакеш молан налыныт, мом ышташ тӱҥалнешт? Айста колышт налына Робертын первый «лекцийжым».

– Тый фантазийлан эрыкым пуэт але уке? Молан коклаш пурет, ойлаш мешает? Колыштат гын колышт, а тареш пурышо тараканла ит кой, – йолташыже шылтала.

– Йӧра, йӧра, – Эдуард лыплана. – Ну вот, ойлат, пуйто Карман ден туддеч кум меҥге торасе Кугу ер коклаште кыл уло. Могай тиде кыл – икмыняр рашемдаш полша калыкын ожнысо легендыже. Кузе тудо ойла? А вот кузе: ошкылеш улмаш тачысе гай ик мотор кечын Урал курык кӱкшыт капан Карман патыр. Пӱнчым ниялта – пӱнчӧ йӧрлеш, мландым тошкалеш – кугу лаке кодеш. Ноен тудо, каналташ шинчын. Ик йыдалым руда, мландыш почкалта. Кугу Карманкурык шочеш, весым почкалта – Изи Карманкурык, тудыжо, шкат ужат, изиш ӧрдыжтырак. Вара малаш шуйнен возеш. Кап кийыме верже коремыш савырна, а вуй пыштыме олмо – Кугу ерыш.

– Ну, тидыже вет легенде гына, – ышталеш Эдуард.

– Легенде гын, мо вара? Тошто еҥлан курыкет – пӱртӱс ор, крепость лийын. Кӱ коклаш пурен шинчыч, рожеш кӱм оралышыч, ик тушманат ок логал, тыгак ир янлыкат. Пӧртым ондак ыштен моштен огытыл, конешне. Нунын илемышт лач тыгай курык лийын. Теле толмек, кӧргышкырак пуреныт, кеҥежым сонарлен коштыныт. Волгенче, кӱдырчӧ, мардеж деч мо арален кертын? Курык! – Эдуардат мут калтажым ястара.

– Вот-вот, санденак тошто марийын илемжым лач тыгай орышто кычалман. Шарнет, тунемше-влак тышан икмыняр ий ончыч кӱ дене ыштыме товарым верештыныт? – шинчажым пыч-пыч ышта Роберт.

– А-а, шарнем, мут мучашыже шоктен ыле.

– А саде товарын историйже пеш оҥай, – ылыже Роберт. – Кид гыч кидыш каен да ала-могай ял марийын кидешыже лакемын. Ик журналист, Леонид Яндак колын, кычалаш тӱҥалын. Ял гыч ялыш коштын, сурт гыч суртыш. Пура икана Пӱнчыдӱр ялыште ужар шаршудан кудывечыш, ужеш: таза капан, окшак йолан марий куэ кашкам шелаш тӧчен шогылтеш, ӱш дене ишкым тӱҥ да тӱҥ кыра. Уна толмым ужын, тамакым шупшаш чарнен шогалеш. Онча журналист – ишкыже тыглай огыл, а кӱ! Тымарсек кычалмет!.. Тыгай пеҥгыде кӱ Уралыште гына вашлиялтеш. А кузе тудым ягылемден кертыныт?

– Мый ынде кокымшо ий тидым ишке олмеш кучылтам, товар тош денат ниялам веле. Яклака пешак, кӱ манынат от шоно, – манеш саде суртоза. – Огеш шырпешталт.

Вот тыланет и Карманкурыкышто мумо кӱ товар! Журналист тудым районысо музейыш намиен пуэн.

– Да-а-а, кундемнан туштыжо але ятыр. Теве Кугу ер ден ты курыкат ала-могай кыл шӱртӧ дене ушнат маныт да, – ойла Эдик.

– Кылдыш, тиде тӱжвалне кийше кылдыш огыл, а мланде йымачын ушнышо кылдыш. Кугу ерын уровеньже Карманкурык «урвалте» деч ятырлан ӱлыкшӧ. Тый палет дыр, Карман шкеже теҥызысе уровень деч 180 метрлан кӱкшырак. Тиде мом гынат ойла! Ончык пурем: курык ӱмбач шошым кугу вӱд йоген вола. Ик шонет гын, курык йымалне под гай вереш веле ташлен кодшаш, но уке, кошкен колет. Йымалне – акрет годсо марий илемын тайныже! Теве мом мый пытартыш жапыште шонен коштам. Теве молан таче тӱҥалшаш экспедицийлан чот ямдалалтын улына. Ме шкенан Морко марий Атлантидынам кычалаш тӱҥалына. Палет, лудынат Николай Жировым, химий наука докторым? Тудо «Атлантида» книгам возен. Теҥыз пундашыш порволышо материк нерген?

– А тый кузе шонет! Атлантида материк чынже денак лийын мо? Ала тиде шоя? Тыгай йодышлан вашмутым кычалше-влак шуко книгам, статьям сереныт. А мыняр художественный произведений Платонын легендыже негызеш шочын! Акрет годсо философ Платонлан родо-тукымжо тыге ойлен коден: Гибралтар пролив вес велне тӱнямбалсе шымше материк улмаш. Атлантический океан покшелне улмыжланак Атлантида маналтын, а тушто илыше-влак – атлант. Ученый-влак ончылно тиде материк проблеме кок тӱжем ий годсек шога. Шотлен луктыныт: чылаже 12 тӱжем ий ончыч Атлантида пеш кугу да пеледалтше остров-материк лийын. Но атлант сарланаш йӧрата улмаш. Икана афинян-влакын кугезышт дене вашпижмаште вӱр молгунамсе деч чот йоген. Атлантидысе патыр-шамычет сеҥалтыныт. Тиде намысым Атлантический теҥызат туркен кертын огыл, ик кечыште да ик йӱдыштӧ тыште илыше калыкге, чыла олаге, уло материкге вӱд пундашке волтен колтен... Сӧрал йомак, туге? Вот, 1920 ий марте тидын нерген тӱняште 1700 книга ден статьям возымо улмаш. А кызыт ала-мыняр шӱдӧ дене ешаралтын. Латкок тӱжем ий ынде айдеме тукымын тале ушыжо ты проблемым шымла.

– Капитан Немо лач тидым ойлен, ужат? – Жюль Верным лудмыж гыч ушештара Эдуард.

– Атлант сӱретлалтын Бальмонтын «Город Золотых Ворот» поэмыштыже, Толстойын «Аэлита», Беляевын «Последний человек из Атлантиды», Бенуан, Дойльын книгаштышт... Мо ужын-колмем шарнен, иктым йомаклем. Икана ме, рвезе-влак, Карманыш толынна ыле. Тыят палет, тушто мланде йымак пураш кум рож уло. Иктышкыже ме бензинеш нӧртымӧ факелым ылыжтен колтышна. Тудо, пырдыжеш перныл-перныл, ятыр жап волыш. Пытартышлан ужын кодна: волен вочмо годым ала-можо, мыйын шонымаште, писын йогышо вӱд, – пурлашкыла шупшыл нале. Тунамак шоналтышым: пурлашкыла... тиде – Кугу ер велыш! Теве молан тусо вӱд кок метр утларак келгытыште кеҥежымат йӱштӧ! А шошым коремла гыч тушко пурышо румбыкан йогын, йымал лончо дене ушныдеак, ӱмбачынла вес могырыш, йыгыре шинчыше вес ерыш, Изи ерыш йоген лектеш. Тыгеракын ер вӱдет шошо вӱд дене нимынярат ок лавыраҥ, ок ушно. Йӱштылмӧ годым ончет – вӱдшӧ тугай шем тӱсан, шучката. Тушан ятырын пурен каеныт. Теве кок ватымак налаш, – Эдуардат йомаклаш тӱҥалнеже ыле, но тудын йолташыже ончылтыш.

– Тиде ала-кунам ожно лийын. А вот колышт, ончылийсым ойлем. Тый тунам институтышто экзаменым сдатлет ыле. Мый тыште ыльым, Пеледыш пайремыште, – кӱрылтынрак ойла Роберт. – Ончычшо чыла сайын эртыш. Концертым ончышна, вӱраҥым шупшкедышна, футбол дене модна да монь. Ик еҥым йомдарышна. Йӱштылаш пурымым ужыныт, а лекмыжым – уке. Кычальыч – чыла арам. Мом ышташ? Озаҥ гыч водолазым ӱжаш манын мутым луктыч. Садет толын, пурен, кычалын-кычалын... «Тынар колым, тысе нарым, нигунам ужын омыл, кум-ныл метрыште шийын-чинчын веле койыт, капешет пернылыт. А вӱдшӧ могай йӱштӧ-ӧ! Воленам латкуд метр йымак. Пычкемыш. Шучко пычкемыш. Ала-могай шем наста пуйто ӱмбакет тамыклык шинчаж дене онча, кажне тарванылметым эскера да йӧнан жапыште руалташ ямде... Пундашыш шым шу. Кӱзышемла, шинчамлан колышо еҥын капше перныш... Вӱдыштӧ шогышо пушеҥгын парчашкыже пижын». Тыге каласкален водолаз. Тудо Кожласола ерышкат пурен улмаш. Тыгак пушеҥге-влак вӱд йымалне шогеныт, манеш. А вӱд тушто, йымалне, ондак пелганде чашка тӱсан, вара шем-кандын веле коеш. Нигунамат тыгай тӱсан вӱдым ужын омыл, манын.

– Пушеҥге парчаште айдемым муын? Шогышо пушеҥге парчаште?

– Туге.

– Ӱшанымылат огеш чуч.

– Мыняр ияш тудо пушеҥге, пундашыш логалын – эрдым гына кыраш возеш. Кызыт мартеат шонен ом шу. Лийын кертеш – водолазлан туге чучын... Но пурен кайыше пӧръеҥым тудо чынже денак луктын.

А молан тиде Кугу ерыште коллан илаш огыл? Тӱлашыже чыла йӧн уло. Вӱд вашталтынак шога. Мланде йымач, мыйын шонымаште, ала-могай эҥер йоген толеш, вес корно дене кая.

Тыге кутыркален, кок йолташ курык йол дек толын шуыч, кӱш кӱзаш тӱҥальыч. Лончын-лончын кӱ кия. Южо вере тыгыде я салман-салман лончан, коҥга да пӧрт кугытанат перна – нунын йымач пӱгырнен каяш логалеш. Тӱр гыч вуйым луктын ончалат да ӱлнӧ-ӱлнӧ под гай кугу вынемым ужат. Тышке эн кугу вӱдшор годымат вӱд ок погыно. Чыла вере пӱкшерме, шуанвондо, вичкыж, но мугыляҥше капан куэ, тӱрлӧ вондер кушкеш.

А эн кӱшнӧ, курык чаркатыште, писе мардежлан чара оҥым почын, шога изи, но пешак шоҥго пушеҥге. Ялт шкетын. Кагырик-кугырик улмыжланак кызыт марте ужмо пушеҥгыла деч ойыртемалтеш. Куд-шым меҥге тора гычак коеш. Кӱ ком ӱмбалне шогышо тиде пушеҥгым ончетат, тугай шонымаш толеш: пуйто курык шелшылаште илыше ожсо марий-влак деч налын коден ужатмут сугыньым, но кӧлан каласаш – ок пале. Шижтараш ыле: мом ойлышашет уло гын, луктын пыште кызыт толшо рвезе-влаклан. Нуно тыйын эртен кодшетым шымлаш, йӧраташ, аралаш тунемыныт...

Капым, вуйым тӱрлӧ деч аралаш манын, мланде йымак пурышо рвезе-влак лӱмын ыштыме вургемым чият. Юж эрыктыме аппаратышт – тупышто. Альтиметр, моло прибор. Теҥгече тышке Роберт ден Эдуард гидрокомбинезоным, кислород баллоным, эквалангым, резиҥге пушым конден шылтеныт ыле. Крюк, кандыра тошкалтыш, вӱраҥ… Вӱдыштӧ да мланде йымалне сниматлаш фотокамерым Эдуард налын.

Шлемеш келыштарыме фонарьысе лампычкылан токым ситарыме шотышто айдеме капын температурыжо гына кӱлеш. Тиде шокшым лӱмын ыштыме тувыр электровийыш савыра.

– Первыяк пещерыш пурен ончена, – манеш Роберт, йылгыжше спецкостюмым чияш тӱҥале.

Капрон шӱртӧ дене пачашлен пунымо кандыра мучашеш Эдуард шкенжым ӱшанлын кылдыш, чылт парашютистла коеш. Коктынат рацийым тергышт. Кум изи прибор телефоным сайын алмашта: кокытым пелен налыт, икте кӱшан кодеш.

– Роберт, рвезе-влакын толын шумешкышт мый эркын дене волаш тӱҥалам. Нуным вучен шуктен, тыят ит юватыл.

– Корнет пиалан лийже, – мане Роберт. Коктынат кынел шогальыч.

– Вучымо жапна толын шуо! Эй, курык! Тидым тыят ит мондо: таче тыйын клатышкет пурена! – кычкырале Эдуард.

– Мемнам порын вашлий, Карман!

Тарванышт.

– Фотокамерет так ынже кий, затворжо эре шолткыжо, – ушештарыш Роберт.

Теве йолташыже мланде йымак наҥгайыше рожыш кыдал марте волыш, вара вачыже гына кодо, вуйжо... Шӱргым вӱдыжгӧ пич юж ниялтыш.

Жап чытамсырын эрта. Робертын пеҥгыде кидше гыч да ролик гыч кандыра ӱлык шупшылалтеш. Роликым лӱмын налме, уке гын кандыра, кӱэш йыгалтын, кӱрлын кертеш.

– Кузерак тушто?

– Чыла сай, но шинчам тӱан кодын. Нимомат ом уж. Кӱшкыла веле ончымо шуэш, – шокта микрофонышто. – Арам ойлат, пуйто, тавыш пурет гын, шӱдырым кечывалымат ужат. Але нимат ок кой.

– А мый, палет, умбак ужам. Курык ӱмбач иктаж латныл ял коеш, юж моткочак яндар. Ужам мый... О, теве, Семон Йогор, Вачук, Каврий Толя толыт!

– Вара тугеже тыят от юватыл, волет. Шкетын тыште... Ой!

– Мо лие?

– Пырдыж пытыш. Кидем ынде нигушанат ок тӱкнӧ. Шекланенрак, шекланенрак!..

Кычырик да кычырик пӧрдеш кандыра йымалне ролик. Барабаныште лу метрат рончалте.

...Ӱлык йолым шуйкалыш, ок логал. Эдуардлан вот мучаште кечылтше эҥыремыш улмыжла чучын колтыш, коваштыжлан копыж-ж лие. Тунамак шоналтыш: ала нимат уке да, ала тиде лач кӱ мешак гына, пундашыш волен шуат да умбакыже нимогай рож уке, мӧҥгеш кӱзаш тӱҥалман веле.

Кидшылан юалге пырдыж перныш. Углекислый газ укела чучо, тыгеже аҥыргыме деч лӱдман огыл.

Койын-койын ӱлык волта кандыра. Шлемысе лампым ылыжтыш. Тудо сур тӱсан кӱм, пырдыжысе ош лончылам волгалтара. Ончыч шахта-нӧреп шыгыррак ыле, ынде йолт гына йоҥгыдеме. Прибор лучко метр келгытыш волымым ончыкта.

– Кузе илыштат? – шокта пылышыште.

– Волем. Эркынрак колто ынде.

– Пундашке ончальыч мо, кузе коеш, келге?

– Волен шуамат, шерет теммеш каласкалем. Кызыт вуй савырныме деч лӱдам, ик пырдыж йомо. Кугу таве покшелне кечымемла чучеш, кидым шуйкалем, но нимоат ок логал.

– Коло шым минут эртыш.

Теве йолжо ӱлан тӱкныш. Пушкыдын чучо. Кӱш ончале гын, кандыражак веле верын-верын лампе волгыдышто йылгыжалта.

Шкетын, йӧршеш шкетын мланде йымалне! Тӱжемле тоннан курык пызыра. Шымле кок метрлан кӱшнӧ, вуй ӱмбалне, волгыдо кече кодын. Волаш тӱҥалме годсек витле шым минут эртен! Фонарьым йӧртен онча гын?

Эдуард выключательым кычал муо. Кенета рӱп пычкемыш лие. Тунар чот лӱдыкшын чучо – каласенат мошташ ок лий. А кенета иктаж-могай явыл кошар пӱян умшаж дене покшечет коп руалта гын?!

– Мо от кутыро, йӱкымат от пу, илет дыр?

– Иле-ем, – вашештыш рвеве, йӱкшӧ резинке шуйнымо семын чучо. Чия гай нугыдо пычкемыш деч лӱдын, лампыжым чӱктыш. Вара иже уш пурымо гай лие. – Куш тарванашат ӧрынам. Пурлаште иктаж лу метр коклаште пырдыж коеш, а шолаштыла йӧршын пуста, тушко, очыни, пураш лиеш. Но шкетын ом тарване, тыйым вучем. Кандыратым налын кертат?

Иктаж вич минут эртыш.

– Мый ямде улам, волем, – увертарыш Роберт. Йолташ-влак тый верчет лӱдыныт, тамыкыш ынже порволо, маныт. Тый вет лач саде тамыкыш пурымо верыште улат. Овдам монь, кадыр почым але ужын отыл? – мыскарам ышта пуйто.

– Каласе, эркынрак волтышт. Йоҥылыш иктаж кӱ моклакам ит тарвате. Такше мый мо верештмем эше волымо годымак кышкенам да...

Эдуард ӧрдыжкырак шинче, шумшо капым луштараш шонен, кидлан, йоллан массажым ышта. Шинча алят ынеж уж, пычкемыш деч лӱдеш. Кидешыже комля перныш. Налын ончыш. Вӱдеш ягылемшыла коеш. «Тыште вӱд корно лийын гын веле? – шона рвезе. – Пырдыжым ончалынат палаш лиеш. Кушкыла вара тудо чымалтын, могай корным ойырен налын? Тыште ынде чылажымат сайын ончен ыштыман. Кушечла лӱдыкшым вучаш – нимат от пале: кӱшыч кӱ ора волен каен кертеш я келге вынемыш керылтат... Эдуард тыште экспедиций вуйлатыше, инструктор. Курсышто лӱмын тунемын, безопасность техникым шуктем да чыла верч мутым кучем манын, кидым пыштен. Крымысе пещерылашке студенческий экспедиций дене мийымыже теве кунам кӱлеш лие! Опытдымо еҥлан тыште нимом ышташ. Спелеологын законжо шуко уло, но эн тӱҥжӧ, икте-весе деч ойырлаш ок лий. Шкетын – колымаш. Чамана мо тыйым курым-курымла гоч тымыкым, шке тайныжым аралыше кӱ курык?!»

Ала-кушеч туп велым сквозняк-рожемъюж шижалтеш, йывыжан эрта. Мемнан элыште Кунгур пещера мланде йымалне вич меҥгыш шуйнышо шахтыже-влак дене первый верым налеш. Кавказысе, Уралысе, Крымысе пещера-влакат кӱчык огытыл. А тидыже могай гын?

Робертын волымыжым пыкше-пыкше вучен шуктыш.

– Кӱшнӧ чыла сай?

– Сай. Теве кандырам шупшыл налыт да оборудованийым волтат. Тыгак кочкышымат. Кушан шогалына? О, тыште илашат лиеш! Но тӱнӧ сайрак – коло ныл градус, тыште – кумыт веле шокшыжо.

– Каласе-ян, «Дети капитана Гранта» кинофильмым кушто, могай кундемыште сниматленыт? Писын!

– Тӱня мучко коштмо дыр? Австралийым, Америкысе Патагоний манме верым, Андым да тулеч молымат ончыктымыс.

– Тӱҥалтыш гыч мучаш марте Крымыште ыштыме. Вот!

– А тиде пещера, зал кузе лийыныт?

– Вӱдын пашаже, очыни. Карст явлений манмет. Известнякым, гипсым вӱд шулдара, пырля йоктарен наҥгая. Тыге нелмаш лиеда. Мланде ком саде пусташкет волен шинчеш. Пумыр ял шеҥгелне ужынат? Помар ял воктенат уло... Шогы-ян, шып...

Колыштыт. Умбалне ала-можо писемын гӱжла, вара кӱрылт-кӱрылт шокта. Чонлан каньысырын чучеш. Кӱшыч мешак волен шумеке, изиш ласкарак лие. Аквалангым, моло ӱзгарым руден нальыч, вераҥдыльыч. Мо кӱлешым налын, шымлаш лектыч. Ошкыл почеш ошкыл. Тулышт уло гынат, сокыр еҥ семын пырдыжым ниялткалат.

– Вӱд! – Эдуард волгалтарыш. Тыште пещера кугу залан, ваштареш пырдыж марте ер шуйна. Вӱдоҥго тарваныже ыле, уке вет. Салма гай тӧр.

– Теве могай лиеш улмаш мланде йымалсе ерет! – пелештыш Роберт, тӱрвыжат кечалте.

Каналтымек, икмыняр оҥай кӱ пудыргым изи мешакыш нальыч, нуным ученый-влаклан колташ погыман, шымлаш тӱҥалыт. Умбакыже вӱдым келын каяш вереште. Южо вере оҥ виса шуэш. Йӧра эше ӱмбалнышт аквалангист костюм, уке гын кылмет ыле! Икмыняр эртымекышт, вес коридор лекте, вӱд ала-кушко йомо, йол йымалне лакылаште кодшыжо гына чопкыкта. Эдуард шаҥгысе семынак толмо корнын планжым сӱретлышат, кагазым шинчалан коймо верыш пеленже пыштыш. Кӱлеш лиеш. Йоммо деч. Южо вере рож чот аҥысыремеш, нушкын пурышашлык верат логалеш.

– Мыланем ала-можо курыкыш кӱзымыла чучеш, – манеш Роберт. – Эшеат шыгыремеш гын, мӧҥгешла савырнаш веле...

– Нушкына, ничово-о, – Эдуард ынеж чакне. – Италийыште, мутлан, ик тавым верештыныт. Келгытше – 805 метр. Францийыште Берже лӱманже эшеат чот келге. Манаш веле вет – тӱжем метр келгытыш пурен ончаш. Вараже альпинист-влак эшеат ӱлыкрак волаш рожым верештыныт.

Ик меҥгат 128 метрыште иже пундашыш шуыныт. Тиде таве тӱнямбалне эн чот келгылан шотлалтеш.

– Мемнан йымалнат тугай уло гын, волен кертына мо?

– Конешне, тыгайлан куаныман веле. Карман дек кугу экспедиций-влак толыт. Такшат теве толаш тӱҥалыт, шонем.

– Но шкенан курык помышыш ме эн ончыч пурен улына!

– Чынак кӱзена ала-мо? – Эдуард келшыш. – Тыштыже вӱдын пушыжат укес.

Жап ятыр эртыш. Канымышт годым тӱжвалан кодшо рвезе-влак дене кутырат, мом ужыныт – чыла каласкалат. Вара адакат нушкыт. Йӧршын ал гыч лектыч. Пырля налме термосым почыч, кочкышым оптымо полиэтилен мешакым рудышт. Нойымым иктыжат ынеж палдаре. Чон шулдыраҥын гын, кап ала-момат чыта. Андри обедыштым кошартен, уэш нушкаш тӱҥальыч. Тиде гана шке верышт гыч шукат ыш ойырло, коридор кумдаҥе. Тӧр площадкыш лекмек, вийнен шогальыч. Шылыжлан чотак логалын. Адакше ӱзгар оптыман мешак сайынак ярныктара. Зал кугуак огыл, но иктаж лучко еҥлан возын канаш лиеш. Пел потолокшо – тевак волен вочшаш гай шем кӱ. Воктечше пел метр лопкытан рож кӱшкыла каен йомеш.

– Лулеге?! – Роберт кычкырал колтыш, кенета чӱч шинче. Эдуардат лишеме. Чынак, лулеге... «Ит тӱкале» манынат ыш шукто, Роберт кидшым йӧндымын шупшыл нале. Лулегыла койшо наста кенета мучко ломыжыш савырныш.

– Эх, тыйымат! – вурсен оптыш йолташыжым Эдуард. – Кеч сниматлен налына ыле. Ынде иктат ок ӱшане, кеч-кузе каласкале. Правилым ит мондо: пещерыште палыдыме настам ужат гын, ончен шымлен налде, тӱкалаш ок лий! Кычкыркалашат ок лий. А тый вик караш пижыч! Палынет гын... йӱк дене курыкымат шалаташ лиеш. Теве Кавказыште йӱклан кӧра кугу лум ора верже гыч тарванен, йоген-сӱмырлен вола, лавине...

Роберт шып лие. Пуйто, шке титакшым сулаш манын, лукышто умдо вуян кошар кӱм муын лукто.

– Сарзе улмаш, – келгын шӱлалтыш Эдуард. – Колалтын: тыште шкешотан ор-крепость лийын, сарзе-влак тушманышт дене кредалыныт. Тыгеже, тиде чын? Поснак шуко еҥ илен, маныт, Изи Карманыште...

– А тидыже сӱрет ала-мо, – Роберт парняж дене пырдыжым ончыктыш.

Коктынат шӱлалташ тоштде ончат. Иканаште уш денат авалташ ок лий! Ончылнышт сӱретан пырдыж коеш. Шелышталтын гынат, класс доскам шарныкта: тугаяк шеме, тугаяк кумда, яклака. Кошар наста дене удыркален ыштыме сӱрет проста: кум комля пуым пуйто тореш-кутынь пыштыме, покшечше пуйто тулйылме кӱза, а туддеч кӱшнырак палыдыме янлык вуйым ончыкташ тӧчымӧ, пуйто тудым кӱктат лиеш.

– Теве! – Эдуард кынел шогале. – Кызыт ме тыште коктын шогена, кутырена. А ала-мыняр курым ончыч мемнан кугезына тулым олтен, кочкашыже мемнан палыдыме янлык вуйым жаритлен. Кӱшкыла тул йылме-влак нӧлталтыныт, ӱмыл-влак пырдыжыште куштеныт. Иктыже кошар кӱм але тиде кӱ умдым налын да сӱретлен шынден. Таклан огыл тиде курыкышто кӱ товарым муыныт.

– Могай товарым, кӧ? – йодо Роберт. – А-а, эрденет… Вара ойлем, айда кызыт чыла шымлен лектына.

Тиде зал кӱкшӧ туврашан. Вӱдыжгат огыл. Тул волгыдышто сланецла койшо лончо йылгыжалта. Кутырымо йоҥгалтеш. Кушто, могай сӱрет мумым возен, чертитлен налын, Эдуард потолокым шымлаш пиже. Кум-ныл метрым кӱза, очыни. «Пырдыж деч чотрак шемемын», – мане. Изи чӧгытым луктын, перкален, пырдыжлам колышт нале. Йӱк ик семынак шокта. Тыгеже, пуста вер нигуштат уке.

– Айда ынде кӱварым «ойлыктена», – мане, вара сукалтен шинче. Мланде пудыргым, кӱ комлям ниялткален, кид шӱма шелшым кычалын, кок велым вашла нушкыт. Покшелне шем салмам шарныктыше гай кум лукан яклака кӱ кия. Ирен ончышт – тарвана! Пыкше-пыкше кораҥдышт. Эше чотрак ӧрыч.

– Сайынрак волгалтаре-ян, – йодо Эдуард.

Плита кийыме верыште вес кӱ уло, тудыжо вошт ӱлыкӧ кая, очыни. Тудын ӱмбалныже – коркаленак сӱретлыме айдеме вуй! Ӧрдыж гыч ончен сӱретлыме, профиль.

Рвезе-влак нимомат ойлаш огыт тошт, шӱлешт шинчат. Вара иже Роберт тиде сӱрет ӱмбалне, шинча лийшаш тураште, йошкар кӱм тогдайыш. Иралтен, луктын нале. Ончальыч гын, тудо ялт вӱр гай, тул ваштареш вошт коеш.

Мӧҥгеш шинча олмыш пыштен, тӱрлӧ велым волгалтарен шымлат. Шуко ончымылан кӧра я шонкалымылан лийын, сӱрет ындыже ялт илышыла веле чучеш.

– Ала-могай книгаште лудынам ыле, – манеш Эдуард, – тулотым пыштыме деч ончыч кугезе еҥ тудын йымаланже тул аралыше Юмо сӱретым ышта улмаш. Мый писательын фантазийже, шоненам. А умылтараш ынде вес семын кӱлеш, очыни.

– Ну, мом ыштена?

– Шого, вуемат пӧрдаш веле тӱҥале, – Эдуард пырдыжеш эҥертен шинче. – Эн первыяк – лулеге, тудо вара тӱкымӧ дене пуракла шулен шалана, пырдыжысе сӱрет, адак тиде, шинча сӱрет, ешартышыжлан – кошартыме кӱ. Ик кечылан шукыракат лие, шонем...

Кугезе илемысе туврашын молан тынар шемын коймыжо йолташ-влаклан раш лие: тышак тулым олтен иленыт! Лачак марийын ожсо шем кудыж гай. Потолок воктенсе рож умбакыже кушкыла кая манын, Роберт, пырдыжласе шелшылаш кыртмен, кӱш кӱзаш тӱҥале. Но шонымыжым ыштен ыш шукто, яклешт камвозо. Тунамак рож гыч ала-могай кайык чоҥештен лекте. Фонарик тул волгыдышто шулдырлажым выл-выл койыктен, йырым-йыр савырныш, вара шке рожышкыжак пурен шыле.

– Касвачыреҥге, касвачыреҥге!

– Могай тиде касвачыреҥге? Водовычыраҥге манытыс, тыгакак возат, – Эдуард тӧрлатыш.

– Касше вес семын водо лиеш вет, мом ойлетше мыланем? Кастене – водын. Водын – кастене. Умылышыч ынде? – йочала ӱчаша Роберт.

– Йӧра, йӧра! Но «вычыраҥгын» синонимже, туалгын, «вачыреҥге» мо? Тоже мыланем филолог!

– Вачыреҥге ма, вычыраҥге ма, пашаже тушто огыл. «Касвачыреҥге» – диалект мут веле. Пареҥгым эсогыл тӱрлӧ вере роколма, турий маныт да, садыгак кӧршӧкыш пыштат, тамле деч тамле кок шӱдӧ чоло тӱрлӧ кочкышым пареҥге гыч ямдылат.

– Пареҥге гыч кок шӱдӧ тӱрлӧ кочкыш?

– А мо шонет.

– Эх, кызыт сайын гына авызлен шындаше-ет! – яра полиэтилен мешакым тыш да туш лӱҥгыктылеш Роберт, шижде фонарикым тӱкен колтыш, тудыжо шыр-р шоктен пурен кайыш, янда пудыргыш, лампочка волгенче семын йолт лие, тунамак рвезе-влакым рӱп пычкемыш авалтыш.

– Тыйже ынде!.. – шоктыш Эдуард, йолташыже вашеш нимом ыш пелеште, сукен шинчын, ниялткалаш тӱҥале.

– Теве, муым, – мане. – Ок чӱкталт, лампочкыжат пудырген.

– Чӱктымет ок кӱл. Ужат? – пелештыш Эдуард.

– Мом? – Роберт вуйым нӧлтале.

Пурлаште аҥысыр шелше гыч волгыдо ӱжака пура.

– Кушеч? Меже тувелым толнас, – шеҥгекше кидым солалтыш.

– Ом пале. Вес рож дыр. Айда нушкына.

Шукат ыш эрте, рвезе-влак сово пурышаш шелше дек миен шуыч. Ындыже тушеч кава волгыдат коеш, но умбакыже нигузе каяш, рожым кӱшыч волен кайыше кӱ авырен.

– Кӱ мешакыш верештнас, – аптыранен пелештыш Эдуард. – Мӧҥгеш савырныман...

Тунамак лавыран, вӱдан корно дене толмышт ушыш толын пурыш.

– Йӱд мартеат огына шу вет, айда шӱкал ончена, – мане Роберт.

– Айда уло вий дене!

Сово кӱжгыт волгыдо юап шкеж деке магнитла шупшеш, Роберт туп дене пырдыжеш эҥертыш, кок йолжыге кӱэш чӱчаштарен, уло вийын шӱкале. Кӱшыч рок йоген кайыш, кукшо пурак нӧлталте, нерым темыш.

– Тарваныш ала-мо, – тӱрвычмӧ лугыч мане Роберт. – Айда коктын шӱкал ончена.

Эдуардат ик йолжо дене саде кӱм тошкале, шола пырдыжеш йолташыже семын эҥертыш.

– Раз-два, взяли!

Кугу кӱ кенета шӱкалалте, у-ух шоктен, ала-куш ӱлык порволыш, тунамак рвезе-влакын шинчашкышт чыташ лийдыме волгыдо керылте. Теве-теве шкештат кӱ почеш тӱжвак лектын возыт. Йӧра эше икте-весым руалтен шуктышт.

Кӱ, ӱлык шуҥгалт волен, корныштыжо кок тӱшка пӱкшермым нимолан йӧрдымын пудыртыл коден. Йолташ-влак Изи Карманкурыкын эн тура саҥгашкыже лектыныт улмаш. Тиде рожыш ӱлычынат, пурла але шола велымат уэш логалаш ок лий, кандырам кучен, кӱшыч веле волыман.

– Ура-а! – Роберт куанен кычкырале, – волгыдо тӱняш лектын улына. Салам тылат, кече!

– Пычкемыш гыч – волгыдыш! Виян лийже волгыдо, ура-а-а!

– Тидыже Изи Карманыс!

– Чынак, ик курык йымак волен, весыш миен лектынна.

Кас кече деч ӱмыл рожыш возеш. Рвезе-влак ӧндалалтыт, воштылыт, оҥ дене рож тӱреш возын, кӱ моклакам колтылыт, тура сер гыч пӧрдын волымыжым ончат. Шӱкал колтымо изи моклакажат корныштыжо пеш шуко тыгыде кӱм тарвата, вара чыланат шор-шоргыктен тӧрштылыт, икте-весым поктылшыла койыт. Курык тайыллан чон пура. Вара кӱ-влак, икте почеш весе, келге корем пундашыш шуыт, курымешлан тӱпланат.

– Ме эше пӧртылына вет, – Эдуард лектын шогышо кӱэш кандырам кылден шындыш, рожыш ончалын, угыч ешарыш: ме эрла пӧртылына, йолташ-влакымат кондена. Тек нунат тиде пещерыш пурен ончат. Кӱшыч волена, вес кандыра дене.

– Кӧ дене кутырет? – йодо Роберт.

– Рож дене, – шыргыжале Эдуард. – Мий, ондак воло.

Роберт, кидым вашталтыл, ӱлык волаш тӱҥале.

Ик жап гыч кандыра лӱҥгалтмым чарныш.

– Айда шкежат, – шоктыш пундаште.

Кугу Карман йымак волен, вес курыкын чарашкыже мланде йымач неле, йӧсӧ корным эртыше йолташ-влак чыла нойымым мондышт. Волымо кандыра мучашыштым колтен, шорык кӱтӱ коштмо аҥысыр корно дене ошкыльыч. Комбинезонышт тӱвыт лавырген пытен, чурийышт шемемын, саҥга гыч оҥылаш марте шуйнышо пӱжвӱд корем-влак гына ошынрак койыт.

Волымо деч вес могырыштыла пӱкшерме йымалне кыр-гор шоктыш, вичкыж капан, кугу картузан йоча лектын шогале.

– Тол, шольым, тол тышке, – кид дене ӱжылдале Роберт. А тудыжо кенета тӱҥмӧ гай лие, вара могай улат – мундырала шеҥгек чымалте: «Чачук! Виктыр! Почешем! Ия-шамыч лектыныт, ия!..» Кум йоча ындыже чачырен-чачырен шикшалтеш. Муналмаш ялышкыла тыртештат.

Чараш тӧчышт гынат, шот ыш лек.

– Ну, ынде нуно Муналмашым помыжалтат! – воштылыт спелеолог-влак.

Капым виктарен, яндар южым темдымла шӱлен, мучашдыме канде кавам ончен, рвезе-влак ошкылыт. Кече касвелыш ятырлан волен, Маршан кожла ӱмбак канаш шинчаш верым кычалшыла коеш.

Кечыгут мланде йымалсе пычкемыш вӱдым, сур тӱсан тӱрлӧ кугытан кӱм, мучашдыме пырдыжлам ончышо шинча ынде ужар тӱняште ракатлана. Кажне вондерым, лышташым вӱчкалтен, ниялтен кодымышт шуэш. Тыге нуно Кугу Карман дек миен шуыч. Эрденысыла курык йол дене кӱш кӱзаш тӱҥальыч. Жаплан келыштарыме лагерьыште рвезе-влак тулым олтен шынденыт. Каврий Толя, Вачук, Йогор кидыштым вашла кученытат, чайник йыр тӧрштыл-тӧрштыл, мӧҥгеш-оньыш пӧрдыт, коклан палыдыме йӱкын кычкырал-кычкырал колтат. Толийже майкымат кудаш шуэн, кечеш шуаралтше пеҥгыде капше йылгыжалта, чыла шот денат Индийысе жрецла але киношто ужмо Чингачгукла койнеже.

Чашкер шеҥгеч ончен шогышо-влакын вучыдымын тӧрштен лекмышт тул йыр пӧрдшӧ-влакым чотак лӱдыктыш.

– Те? Кушеч? – ӧрын йодыт.

Эдуард ден Роберт чоян шыргыжальыч.

– Тӧвӧ, тушеч, – Роберт парняж дене кавашке ончыктыш.

Самырык-влак ондак кӱшкӧ ончальыч, вара – кок йолташым, вуйышт Кугу Карман йымак наҥгайыше рож велыш савырныш.

– Теже... – мугыматыш Толя, кидшым рож велыш шуялтыш.

– Меже, – Роберт, оҥарен, мланде йымак волымым да кӱзымым совыж дене сӱретлыш, пуйто самолетыш шинчын чоҥештылеш.

– Йӧра-йӧра, ит аҥыртаре, – мане вара йолташыже. – Мланде йымал корно Изи Карман марте шуйна, туштат лекташ рож уло, – Эдуард Роберт велыш савырныш. – Икте веле огыл. Шарнет касвачыреҥгетым?

– Кӱшыл рожыш пурен йомо...

– Тудыжымат кычал ончена теве. Умылышыч?

– Эхе, – шоктыш вашеш. Тунамак нылытынат Эдуардым кучышт, куанымышт дене южыш кышкылташ тӱҥальыч.

– Сита, сита манам! Мӱшкырем шужен. Мом пукшеда?

Тамлын ӱпшалтеш.

Рвезе-влак тул йыр тошкыштыт. Шарен пыштыме брезент тунамак сий дене теме: шылан пучымыш, кинде, шоган, помидор, кияр...

Эдуард ден Роберт лавыран вургемым шӱялтен, кошкаш сакалтышт, мушкылтыч.

Вачук муралтенат колтыш.

Сем почеш Йогор бидоным тӱмырла шиеш.

– Мый наушникым пылышем деч ик ганат шым ойыро, колышташак тӧчышым, а те вӱдыш пурен кайышыла йомын улыда. Молан ышда кутыро? – ончычсым шарнен ойла Каврий Толя. – Ме тендан мланде йымач лекмыдам вучен улына, а те йӧршын вес велым толыда. Лӱдынат кайышна трукышто.

– Пураш – ик корно, а тушто йӧршынат йомаш лиеш, ме вет але огына пале, могай тушто корнывож аршаш вуча, кушкыла луктеш? Кает-кает да але трук Кӱчыкэҥер ялын тошто годсо агун пундашкыже я Кугу Шальын сӧсна комплексысе силос вынемышкыже верештат, кушеч палет? Сандене ме планым ыштен коштна. Эрла адак пурен ончена...

Ӱстелтӧрысӧ деч тыште мыняр пачаш тамлынрак кая гын?! Вик манаш гын, тыгай годым веле телым порананыште кылмыше колызым але пычалзым умылет. Чотрак пашам ыштет, пӱжалт-йӱкшет гын веле илыш кумылет утыр кӱшкырак нӧлталтеш, тымарте палыдыме тамым, ӱпшым шижат, а тыйын мыскарат тунам эргудым ер ӱмбалне почылтшо вӱдчачала пеледалтеш.

– Кочса, кочса, чот вучен улыда, – Толий киндым шулын опта.

– Ой, кол шӱрнаже могай тамле лийын, – йырымла икте.

– Кугу ерыште эҥыр дене кучышым. Тыгыде гынат, кугуэшак ужса, – малдалеш Вачук.

– Эдуард Александрович, эрлаже ала мемнамат пырля налыда ыле? – йодылдалеш Йогор.

– Меже тушко гуляен кошташ огыл пуренас. Ала трук да сӱмырлен кая? Углекислый газ улман верыш логалын, пич каеда гын, мом ышташ тӱҥалына? Спецвургемнажат мемнан кок еҥлан веле.

– Ончальычыс. Мо эше кӱлеш? – Толий полша. – Тыште шот деч посна нигузеат ок лий. Чуч иктаж-мо, куш кӱлеш тушко шупшкедаш пижыт, чылалан оҥгым кондет.

– Колыштса, – тӱҥале Роберт. – Возыма гыч лудын пуэм. «Спелеолог-влакым тӱрлӧ азап гыч утарыше служба пытартыш 70 ийлаште чрезвычайный положенийым шымлен лектын. Эн шуко эҥгек кажне ийын апрель-июньышто лиеш. Тидын годым пещерылаште шошо вӱд чымалт йога, у корным почеш, тоштым шалатылеш. Страховка укелан, шыгыр рожеш пижын шичмылан, волгыдо деч посна кодмылан тӱрлӧ туткарыш логаледат. Шӱдӧ гыч коло ик случайыште – опытдымо, тыгак начар снаряжениян-влак». А мый ешарем ыле: мут колыштдымо, шкевуя сӱмсырланыше кашак, – мутшым кошартыш.

Йогорын чурийже чевергыш.

– Экспедиций пытышаш дене чылан пурен ончена, но келгыш огыл... – сӧрыш Эдуард.

Тӱрлӧ пещерылаште сталактит, сталагмит зал нерген мут лекмек, Йогорат оҥылаш дене кидешыже эҥертыш, иктура тӱткын ончен шинчыш. Карст воронка, вӱд корно нерген йодо.

– Коло ныл ий илем, а тыгайым колын омыл. Тыгеже, мланде йымалне вӱдын, тӱрлӧ кӱн, мландын, известнякын, гипсып илышышт пешак оҥай, – Толий оҥылашыжым чывыштылеш.

Робертлан поян шинчымашыжым ончыкташ йӧн лие.

– Пещера-влак шукыжым мланде йымалсе вӱд уровеньыште лийыт. Карман йымалнат тыгак. Икте весе дене кылдалтше тӱрлӧ коридорышто кугу аршашыш савырнат. Ик пачашан галерей, вич пачашан, кумшо... Тушан йомаш эн каньыле. Молан пачашан-пачашан, йодыда? Мланде пызырымылан кӧра вӱд иктура ок шого, вола я кӱза. Адак южо ий пеш йӱран, а кунамже кукшо шога. Мемнан дене гын, Кугу ер уло, тудын воктенак шольыжо – Изи ер. Вес велне – Кожлаер, кум меҥге гына лиеш. Туштылак Ердӱр вӱд, ожсо Вончо эҥер. Шкат шижыда дыр: мланде йымалне пещерылаште шукемашыже амал ятыр. Адакшым вет мемнан кундемыште «чоҥештылше» ерат уло. Миклай Казаковын «Эх, Ивукшат» книгам лудын улыда чай? Ну вот, тиде книгаштат возалтын.

– Ит вашке, сайынак пален налме шуэш, – Каврий Толя кийыме верже гыч кынеле.

– Икана тыге ял марий-шамыч кожлаш миеныт улмаш, – Эдуард йомакла. – Каят, каят ожсекак палыме корно дене, миен лектыт тыштыла нигунам уждымо ер серыш. Мо шайтан, маныт, тиде ерже кушеч чоҥештен толын? Икмыняр жап гыч марий-шамыч кол кучаш каеныт. Миен шуыт, ончат. Мо, маныт, ер тыште лийшаш ыльыс, а ынде нигуштат огеш кой, куш чоҥештен каен? Муын огытыл. Икмыняр ий эрта – саде вӱдет адак уло, адакат чевер кеҥеж кече тудын толкынлажым волгалтара. Чоҥештылше ерет толын шинчын. А кызыт йӧршешлан шке вержым коден каен, маныт. Конешне, ер чоҥештен ок керт, шкат умыледа, мланде йымак шылын. Литературышто «чоҥештылше» ер-влак шуко вашлиялтыт. Статья, ойлымаш, тӱрлӧ шымлымаш да мойн... Тыгай вӱдат мланде йымалсе пещера дене кылдалтын, конешне.

– А эн кугулан могай пещерым шотлат? – йодо Толий.

– Мамонтовын пещерыже. Тудым Мамонтов фамилиян шымлыше верештын. Тӱрлӧ кӱкшытыштӧ верланыше 200 камера, мланде йымалсе зал, нуным ушышо шуко коридор улыт. Кутышыштым иктешлымеке, 250 меҥге лийын. Южо залын кӱкшытшӧ кумло метрышкат шуэш.

Урал эрвелын тайылыштыжат ик пещера уло. Чыла коридорын кужытшо вич меҥге уштыш утларак. Кӧргыштӧ коло куд ер, шӱдӧ чоло изи пӧлем, шоныдымо-вучыдымо савыртышла...

– Те эреак сталактит, сталагмит нерген йодыда. Ынде жап толын шуо, – Роберт тулшолым пудыртылеш, тудат шке палымыжым ончыктынеже. Шем-чевер ойып чурийым чиялта. – Мланде йымалсе вӱдыштӧ минеральный шинчал улмылан кӧра, шонен моштыдымын сӧрале колонна, мугыльо шочедат. Мом гына огеш мошто пӱртӱс! Нигунам кече огеш ончал, мардеж огеш пуал гынат, тыгай верыштат чонан, капан, тыгаяк вӱран, но вестӱрлӧ наста шуко. Эсогыл ош колат ила.

– Мемнан Марий кундемыште айдемын кышажым палдарыше тамга могай жапысе уло гын? – шукертсек шонен илымыжым палдара Йогор.

– Ученый-влак 20-30 тӱжем ий ожнак тыште айдеме лийын манын ойлат.

– У-у, ала-мыняр пачаш акрет! – тымарте шып кийыше Вачук ӧрын пелештыш.

– Европын кокла ужашыже тунам ледник йымалне улмаш. Марий мландат ледник кундемлан лишыл лийын. Тунам тыште тундрысо гай игече шоген. Курык марийысе Кугу Юнго эҥер серыште кӱ арверым, йӱдйымал пӱчын, мамонтын луыштым мумо. Еҥ-влак родовой община дене иленыт. Вара-вараже ледникын границыже йӱдйымал-касвел могырыш чакнаш тӱҥалын. Игечат лывыртен. Ир сӧсна, пий, имне толын лектыныт. Пийым айдеме эн ончыч ашнаш пуртен. Тыге, 10-15 тӱжем ий ожнак марий мландысе Юлын пурла серыштыже илыш ылыжын. Эҥер сер, курык, ерла воктене кугезына-влак пещерыште иленыт. Пикш, кӱзӧ шотан кӱ арвер лийын.

Волжск ола деч тора огыл Руш Луговой ял воктене землянкым мумо. Кӱ ӱзгар, тулгӱ логалыныт. Тылеч вара эше Морко район, Старое Мазиково села воктене йогышо Элнет серыште мемнан курым деч ончыч илыше-влакын тӱрлӧ ӱзгарлан поян верыштым ончымо. Матриархат жап улмаш. Ӱдырамаш-влак илыш-йӱлаште, озанлык сомылышто оза лийыныт. Пӧръеҥ деч чотрак ойыртемалтыныт.

Шыпланышт рвезе-влак. Икмыняр жап гыч Олыкъял велым агытан муралтыме шергылте, ала туге чучо... Тулотысо пундыш йӱлат, огешат йӱлӧ, но тулшолым куча. Рвезе-влак, икте-весе пелен пызнен, мален колтышт. Тыгак чумырген возын маленыт дыр кугезе айдеме-влак. Кеҥеж йӱдымат, теле пычкемыштат тыгаяк тулшол нунын омыштым арален...

Эдуард шинчажым почо, йолташ-влакын чурийыштышт тулшол юап коеш, моло вере пычкемыш. Юалге.

– Роберт, малет мо? – тӱкалтыш йыгыре кийыше йолташым.

– Мыняр шагат? – шинчам туржын йодо тудыжо.

– Кумыт шуэш. Кеч тыште мален кий, кеч пычкемыш мланде йымалне кошт – садиктак огыл мо? Айда жапым огына шуйо.

– Ит ойлышт. Мале, але ондак, – савырнен возо Роберт. Икмагал гыч нерым шупшаш тӱҥалын ыле, но омыжо лугыч лие, Эдуардын шкевуя мугыматымыжым кольо: «Айдеме вуйдорыкын ик кумшо ужашыже, куралде-ӱдыде, канышаҥа семын кия. Тиде ок сите, эше тудо пел ӱмыржым мален эртара. Робертат малаш осал, ужамат...»

– Кынелына уке гын, – тарваныш рвезе, – но иктымат тетла ит помыжалте.

– Кызытеш тек малат, – келшыш йолташыжат.

Шокшо кӧрган резинке комбинезоныштым кошкышо лавыра деч туржын чийышт, аквалангым, аварийный прожекторым, шлемым рюкзакыш оптышт.

– Эше ик вӱдылка капрон кандыратым куш пыштенат? – йодо Эдик.

– А молан тынарыже?

– Пещерын кужытшым палет? – йодыш денак вашештыш Эдуард.

Радиотелефон-влакым тергыш, иктыжым чӱчаштарен, Каврий Толян пылыш воктекше пыштыш – весын наушникыштыже нер шупшмыжат шокта. Шыргыжальыч.

– Мланде йымак волымеке помыжалтена.

Волгыжтӱр кояш тӱҥале. Теҥгече келшыме семынак, Изи Карманысе рож гыч пураш лийын, йолым тувелыш виктарышт.

– Саде кугезе-влакын илемыштышт эр кочкышым ыштена, – мане Эдик. Наушникыште нер шупшмо йомо.

Теҥгече Изи Карман пещера гыч курык тӱҥыш воленыт ыле. А тачыже тыге ок лий, кӱшыч волыман, тыге куштылгырак. Сандене курык сер денак ошкыльыч, тыгеже ик уштышат ок лий. А мланде йымач теҥгече ала-мыняр эртеныт дыр? Адакше, вӱд корныжат тушеч лишнак, Кугу ержат. Ала пещерыже тушкак наҥгая да...

Рвезе-влак лишыл куэ тӱҥеш кандырам кылдышт.

Эдуард пурымо рож ончылсо площадкыш ондак волен шогале. Тудын почеш тӱжвалсыже рюкзакым волтыш, вара шкежат койо.

– Ну мо, Толятым кынелте, – тул олман кӧргыштӧ эр кочкышым ыштымеке, Эдик каласыш.

Наушникыште кыр-гор-пуш-ш, кыр-гор-пуш-ш шокта.

– Толя! – Роберт микрофоныш кычкыра. – Тре-вога! Прием!

– А? Мо? Йогор? Йогор, манам, кынел, лӧтырес! – але Толий огеш умыло – кӧ кутыра. – Йогор, от пале, кӧ кычкырыш? Вачук? Вачук, манам, тый карет мо? Кушто Эдик, кушто Роберт?!

– Мый улам. Роберт. Тыште, Изи Карман кӧргыштӧ. Ида тургыжлане. Кылым тугак кучаш тӱҥалына. Кӱрылтыш ынже лий. Шукыжым, очыни, ме ӱжаш тӱҥалына. Ӱлык волаш тӱҥалынна. Кызытеш чыла. Мом йоднеда гын, йодса.

– Меат кынелна. Корныда пиалан лийже. Колыда? Пиала-ан! – кычкырал колтыш Толий. – Сеҥымашым вучена!

Корно мыняр гынат палыме. Ончыч ыштен кодымо тӱрлӧ тамгаштым ужын, схемым верештыч. Вӱд корно дек шуын, гидрокомбинезоным чийышт, аккумуляторыш шлемысе прожекторым ушышт. Пытартыш гана кылта ора гай волгыдо ошын-шийын йылгыжалте, шӱч гай шем потолокыш керылте. Льыве-льово шоктен, поче-поче вӱд йымак пурышт.

– Кидысе лампетымат чӱктӧ, – темла Эдик. – О, кунар волгалтара улмаш! Чынак, тул деч посна мландыштат, вӱдыштат илаш йӧсӧ.

– Шеҥгелнына мотор лийже ыле. А вӱд могай ару. Тӱрлӧ лончо дене эртымыж годым кузе гына эрыкталтын огыл, могай гына кӱлешан шинчал тыште уке! – ӧрын онча Роберт. – Ужат, пырдыж кузе йылгыжеш. Ӱлнӧ, кӱшнӧ – чыла вере вӱд. Вот, тыгай ер-шамыч эсогыл ола йымалнат лийын кертыт, манеш.

Икмыняр ийын кайымек, Робертын кидышкыже моклака перныш. Сайынрак кучен ончыш. Ракывод!

Вӱдан галерейыш логалмылан шагатат пеле эртыш. Компаслан ӱшанаш гын, Кугу ер велышкак ийыт. Верын-верын рожла гыч шыгырнен лектыт, тыгай годым чыла кошар настам кидышт дене ниялткалат, комбинезоным локтыл кертеш. Ик пӧлем гыч весыш лекмышт годым тыгаят перныш: кӱзат-кӱзат – потолок уке, волат-волат – пундаш уке, нигуш каяш, нигушеч лекташ. Пырдыжыш миен эҥертышт, коктынат вӱд йымалнак скала ӱмбак шинчыч. Тунамак когыньыштынат тулышт йӧрен кайыш.

– Пытена тышак, – мане Эдуард, – давай, тулетым чӱктӧ.

– Мом чӱктет, кидысе прожекторат йӧрыш, уна.

Коктынат ончат – чыла сай. Но ик секундланат лампе ок ылыж.

– Мый умылышым. Тышеч кораҥаш кӱлеш, – мане Роберт. – Ала-могай соединений ӱмбалне шинчена, очыни, я руда, я эше иктаж-мо.

Чынак, кораҥмекышт тул шкеак чӱкталте.

– Ала магнитный полеш верештынна? Тыгайым нигуштат ужашат, лудашат пернен огыл, – моткочак ӧрын Роберт. – Шымлаш налаш кӱлеш. Мутлан, тиде падырашым.

Шонымым шуктымеш, Эдик вӱд коридорым вереште.

– Мый моткочак лӱдынам ыле, – вара ойла, – Тул ок чӱкталт гын, колаш ямдылалт гына, нимом ыштен от мошто. Лекме гала, пурымо веретымат мондет. От мондо гынат, садак от утло, йомат.

– Кислород пытымеш, кид шӱма кычалаш тӱҥалына ыле. Вуйым шулдын пуыман огыл. Пытартыш минут марте! – Роберт илыш корныштыжат тыгак пеҥгыдын, тура ошкылеш, нимоат тудым ойырен пыштыме шонымаш деч кораҥден ок керт. «Роберт гай еҥ, – шона Эдуард, – ала кугу пиалан лиеш, ала ӱмыр мучкыжо ик поро кечымат ок уж».

– «Кугу Карман», мый – «Кугуер», – тӱҥале Роберт.

– Колыштам, Роберт. Мый – «Кугу Карман», – шоктыш пылыш воктен. Тиде йӱк, нуно раш палат, йомаш эрыкым ок пу. – Кочкаш мом шолташ?– ындыже мыскара шот дене йодеш Толий.

– Кугу ерыште карака ден нужгол пытен огытыл чай?

– Раш. Колызо командым колтем.

Вӱд галерей кенета пытыш, кукшо залыш логальыч.

– Юж! Тол, шӱлалтена. Прибор ончыкта: углекислый газ уке, – Роберт янда калпакым кудаше.

Зал кугу. Ончыч ужмо гай огыл, йӧршын вестӱрлӧ. Муно шӱмла сӧралын кадырген нӧлталтше потолок марте вич метр утла лиешак, очыни. Роберт блокнотеш сӱретлаш тӱҥале, а Эдуард сниматла. Фотовспышка туге волгалт кая, эсогыл понаржат вараже изи сортала веле коеш.

– Ну вот, адакат вӱд тӱҥалеш, айда келгытшым висена, – нойышыла шӱлалта Роберт.

Лопкыт иктаж витле метр улмаш. Пундашышке Эдуард шнуреш йолышталт волаш лие.

Тымык-тымык. Шинчам кандараш манын, Роберт тулым йӧртыш.

– Келгытет мыняр?

– Луым воленам, – уэш чӱкта.

– Волгыдет тышкат пера, пеш сӧралын коеш.

– Вӱд огыл, а йоча шинчавӱд, – шоктыш.

Колыштале Роберт – вӱд йылдыртатыме шоктыш. Иктӧр ... чып-чып-чып. Очыни, шола велне. Кычалын, пырдыжыште йыгыр мушкындо пурыман рожым ужо. Волгалтыш. Рож гыч вес зал коеш. Кугемдаш тӧчыш, эшеат волгалте. Сталагмит ден сталактит-шамычет теве кушто улыт улмаш! Эн ару фиалка гай пеледыш наста. Воктенак ковышта пылышым шарныктыше кӱ пеледыш, ӱлыч кӱш шумеш. Ик вере ӱлыч кӱш вашла кушкын ушненыт.

Шкетын саде залыш лекташ ыш кӧнӧ, йолташым вучаш лие.

– Латиндеше. Ӱлыл галерейыш нушкын пураш лиеш. Но тыште йогын шижалтеш. Ошма пырче-влак ик могырыш каят. Почешышт ияш гын?

– Ок кӱл. Тышкак кӱзӧ. Тыланет ик оҥай уло.

– Тыштат оҥайже тыйым вуча. Пешак кугу кӱ монолит, йырым-йыр ончышым, ик шелшымат шым уж. Воктеныже прожектор шаҥгысылак йӧрыш. Изиш кораҥат да уэш йӱлаш тӱҥалеш.

– Неужели вара физикыште у явленийым верештын улына? – ӧрын Роберт. – Вара коктын ончалына. Кызыт мый декем лек.

– Йӧра, – кӧныш. Тудын волгыдыжо лишемме семын чотрак пера, тарванылеш, чӱчка, чыла тидыже пырдыжеш да вӱдеш сӱретлалтеш, пешак сылнын коеш. Роберт адакат куанен ончен шогыш.

Эдик кӱ монолит воктене ош пикш кайымым ужын шуктыш. Сайынрак волгалтарыш. Кол! Но шинчаже ок кой, уке ала-мо. Кенета савырныш да йоштекла чымалте, кӱ йымалан койдымо лие.

Коктын лиймек, йолташ-влак пакетым рончышт, кочкаш луктыч. Эдуард шинчалым шавыме киндым изишак гына пурлеште, ӱмылка гай рожым ужын шуктыш, ончале...

– Оҥаетше тиде мо?

– Тиде. Айда пуренак ончалына. Сталактит зал!

– Ончыде... Но ит вашке, коч.

– Могай тушто обед да монь...

Роберт кӱлынак пургедеш. Ошма, тыгыде кӱ... Кӱнчаш неле огыл. Эркын-эркын пурымо вер кумдаҥе. Чытамсырланен, рвезет вуйым чыкыш. Вуй сайынак пура, а ваче шеҥгелан коднеже, пижын. Иралтыш. Эше, эше... Кычкыралынат ыш шукто, кенета мланде уралт кайыш, полмезым йолге петырен шындыш.

– Пеш ит тарваныл, комбинезоным кушкедат, – шижтарыш йолташыже. Урзо дене ошмам, мландым ӱмбачше кышкаш пиже.

– Колыштдымемлан эре туткарыш логалам, – манеш Роберт.

– Шкежат умылет тугеже... Сай.

– Сайже... иктаж вере шӱтлен огыл гын, йӧра, – утаралтше Роберт чиемжым тергаш тӱҥале.

– А тый вӱдыш тӧрштен ончо, – туныкта Эдуард.

Вӱдыш пурыш, тунамак мӧҥгеш лекте.

– Пурла йолыш вита, резинкым клеитлаш кӱлеш, – мане, аптечкым лукто.

– А мый сталактит залым шымлен лектам.

Эдуард кугемдыме рож гыч вес залыш лекте, лучко-коло минутышто ятыр снимкым ыштыш, залын планжым сӱретлен нале. Толмешкыже йолташыже пашам пытарен ыле.

– Залым эше сайын ужын отыл вет? – Эдуард шагатшым пылыш пелен тушкалтыш. – Ончалашет лу минут сита?

Чыла ӱзгарым, прожекторым, аквалаҥгым тергаш пижыч.

Роберт ош кристалл пеледышан, сталактит меҥган, прожектор волгыдышто шийын-ужаргын йылгыжалтше залым ӧрын онча, ялт йомакыште улмыж гай чучын колтыш.

– Тарванена, жап ок вучо, – тышеч кайымыже ок шу гынат, Эдик шкенжым сеҥыш. – Вескана толына. Садак толына!

Йолын ошкылаш ынде кукшо галерей йӧршын уке. Мӧҥгеш лекнет – вӱд йымак пурыде ок лий. Ончык каяш шонымыштым мучко терген лекташ пунчальыч. Ала вӱд корнет чынже денак ерыш луктеш? Арам огыл вет калык мланде йымалне эҥер йогымо нерген ойла. Ала вӱдшат кызыт Овдасола коремыште, Муналмаш эҥерыште тудлан кӧра йомын. Теве Муналмаш эҥерыште ожно пуш дене Элнетыш, вара Юлышкат волат улмаш, маныт.

Угыч вӱдыш пурышт, Эдуардын мумо йогын деке лишемыч.

– Мо лия-лия, – мане Эдик, кыдалешыже капрон кандырам кылдыш, вес мучашыжым Роберт нале, – Каласымешкем тыштак лий.

Рожыш пурен йомо. Йолташыже капрон кандыра вӱдылкам рончаш тӱҥале:

– Ик метр, кок метр... – кандыра кутышым тыге чын висаш ок лий гынат, лӱмжылан шотла. Такат раш: вӱдылкаште лач шӱдӧ метр.

– Ну, кузе? – йодо,

– Вӱд корно кая да кая, – шоктыш наушникыште. – Тыште ончычсо гай юж мешакет уке, потолокыштат вӱд. Галерейже кумда, южо вере электровозат каен кертеш. Аҥысырыште мыйым йогын шӱка.

Пурен йоммеке, жап пел шагатат ыш эрте, а кандыра изиш веле кодо.

– Мом ышташ, мыйын кандыра пыта.

– Ит ойгыро, – шоктыш вашеш. – Тулым йӧртен ончышым, ончылно вӱд вошт волгыдо юап толеш... – наушникыште ик жап шып лие, шӱлымӧ гына шокта, вара кенета куанен кычкыралме: – Ура – ура! Шинчан кол. А кӱшнӧ волгыдо... Ер. Кугу ер! Тыят почешем толын кертат. Кандыратым ит колто.

Роберт тунамак ластше дене лупшале, йогын пурымо рожыш кол семын ийын кайыш...

– «Кугу Карман», мый – «Кугу ер», колыштыда? Прием.

– Колыштам, мый – «Кугу Карман». Прием.

– Чыланат – Кугу ерыш! Ме лачак лектын шуна.

– Умылышым. Кызытак тарванена. Огына шу гын, колызо-влак вашлийыт. Куржына!

Кылым кӱрльыч. Ынде коклаштышт кутырен ийыт.

– Мыят колым ужам, шинчажымат.

– Ит вашке. Шлемет дене иктаж пӱсӧ кӱыш миен керылтат, вара шкеат кол лият.

– Эскерем...

Иктаж кум-ныл минут гыч вашлийыч.

Шем тӱсан, тӱсшӧ денак нелын койшо вӱдыштӧ кӱшычла кече волгыдо вудакан палдырна, сандене прожекторыштым огыт йӧртӧ. Ала-кунам шке шӱлыкан пашажым шуктышо водолазын ойлымыж семын, рвезе-влак вӱдыштӧ шогышо пӱнчӧ-влакымат ужыч, кол тӱшка воштат лектыч. Шуко кугу-кугу колым кучыде ышт чыте, сеткыш оптышт.

– Мыйын шонымаште, водолаз нимомат утыжым ойлен огыл, – мане Эдуард. – А тый Кугу ерын келгытше нерген мом вашештен кертат?

– Нимом ом керт. Ме ер серысе горизонтальный пещера гыч лектын улына, пундашым огына пале.

– Вот, тидым настоящий шымлызе ойла.

Вуй ӱмбалне вудака оҥго олмеш, ынде кече виян волгалтара. Коктынат иканаште гаяк вуйым луктыч, тунамак серыште погынен шогышо йолташ-влакым ужыч.

Серышкыла ийын мийышт, рвезе-влак нунылан лекташ, шлемыштым кудашаш полшышт.

– Ну-ну-ну, луым тодышт пытареда, – ӧндалше-влак деч пыкше утлышт.

Канен да кочкын ситарымек, чыланат курык велыш ошкыльыч. Пич пычкемыш деч вара чевер кече волгыдышто лияш, яндар юж дене шӱлалташ, сӧрал пеледышым ончаш, мӱкш ызгымым колышташ могай сай!

– Сталактит залет кеч-могай мотор лийже, садак мланде ӱмбалсе деч сылне лийын ок керт, – Эдик ойла.

– Мыйын шотлымо почеш, сталактит пещерет ден кугу да келге ерет лач тиде тураште лийшаш, – кӱкшака сер дек шумеке, Роберт пелештыш, – шӱдӧ метр кандыра йӧршын пытыш, манаш лиеш, – ер велыш савырныш. – Вӱд мартеат тынарак лиеш.

– Ынде тогдаяшат йӧсӧ огыл, уровеньже Кугу ер деч изишлан гына кӱкшырак докан.

– Мыняре арален улмаш мемнан Карманкурыкна! – моло деч изи Йогор куанен тӧрштылеш.

– Паша але чылаланат сита, – ойла Роберт. – Вес ийлан кугурак экспедицийым ямдылаш тӱҥалына. Мемнан семынак вӱд йымак волен ончеда, корнына дене мланде йымачат каеда, у маршрутым почыда.

– А тиде материал дене мом ышташ тӱҥалыда? – мешаклам ончыкта Каврий.

– Москваш, геологий институтыш миен толаш шонена. Но але кок арняште материал, мемнан шонымаште, ятырлан ешаралтеш. Полшеда вет, йолташ-влак, кудалтен огыда кае?

– Огына! – вашештышт иканаште.